Titulli: Inkuizicionet e tjera
Autori: Jorge Luis Borges
Shtëpia botuese: Ideart
Përktheu: Astrit Cani
Përgatiti për Peizazhe të Fjalës: Oksana Duqi
1.
Përse na shqetëson fakti se harta përfshihet tek harta dhe një mijë e një netët te Një mijë e një netë? Pse na shqetëson se don Kishoti është lexues i Don Kishotit, ndërsa Hamleti, spektator i Hamletit? Besoj ta kem gjetur shkakun: përmbysje të tilla sugjerojnë se nëse karakteret e një sajimi mund të jenë lexues a spektatorë, ne, lexues e spektatorë të tyre, mund të jemi sajime.
2.
Për Plotinin tregohet se gati i vinte turp që rronte në trup dhe nuk u lejoi skulptorëve që tiparet e tij të trashëgoheshin. Një mik e luste njëherë që ta lejonte me i ba portret; Plotini i tha: “Boll po lodhem duke heqë zvarrë këtë shëmbëlltyrë ku natyra më ka burgosur. A do lejoj edhe që të përsëritet shëmbëlltyra e kësaj shëmbëlltyre?”
3.
“Magjepsësi më i madh (shkruan në mënyrë të paharrueshme Novalis) do ishte ai që do magjepsej deri në atë pikë sa me marrë vetë fantazmagorinë e tij për shfaqje të mëvetësishme. A nuk qenka ky rasti ynë?” Unë besoj se ashtu është. Ne, hyjnia e fshehtë që rron në ne, e kemi ëndërruar botën. E kemi ëndërruar rezistente, të mistershme, të dukshme, të gjithëpranishme në hapsirë dhe të venduar në kohë; por kemi lejuar në arkitekturë e saj boshllëqe të imta dhe të përjetshme absurdi, për me marrë vesh se është e rreme.
4.
Ai njeri kalonte drejtpërdrejt nga shenja e shkrimit te ndjesia, duke anashkaluar shenjën zanore; arti i çuditshëm që po fillonte, arti i leximit pa zë, do kishte çuar në pasoja të mrekullueshme. Do kishte shpënë, pas shumë viteve, te koncepti i librit si qëllim, jo si mjet i një qëllimi. (ky koncept mistik, i tejçuar te letërsia profane, do prodhonte fatet e veçanta të Flaubert-it dhe të Mallarmé-së, të Henry James-it dhe të James Joyce-it.)
5.
Ka disa arsye që unë nuk jam antisemit; kryesorja është kjo: ndryshimi midis hebrejve dhe johebrejve, më duket, përgjithësisht i pakuptimtë; ndonjëherë iluzor dhe i paperceptueshëm. Askush, atë ditë, s’desh me e rrokë opinionin tim; të gjithë u betuan se një hebre gjerman ndryshon shumë nga një gjerman. Më kot iu kujtova se bash këtë thotë Adolf Hitleri; më kot shtova se një asamble kundër racizmit nuk duhet të tolerojë një Racë të Zgjedhur; më kot përmenda pohimin e urtë të Mark Twain-it: “Unë nuk pyes se i ç’race është një njeri; mjafton që të jetë një qenie njerëzore; askush s’mund të jetë diçka më e keqe.”
6.
Për të gjithë ne, alegoria është një gabim estetik. (Intuita ime e parë pati qenë me shkrue “nuk është gjë tjetër përpos një gabim i estetikës” por mandej vura re se shprehja përmbaka një alegori.)
7.
Letërsia nuk mbaron, për arsyen e thjeshtë se veç një libër i saj s’është i tillë. Një libër nuk është një ent i papajisur me komunikim: është një marrdhënie, është një bosht marrdhëniesh të panumërta.
8.
Ditë të tilla, ku ndihet ndikimi i Cecil B. De Mille, kanë lidhje më pak me historinë se sa me gazetarinë: unë dyshoj se historia, historia e vërtetë, është sedërlie dhe se datat e saj thelbësore mund të mbeten prej kësaj, për një kohë të gjatë, të fshehta. Një prozator kinez ka vëzhgue se njëbrirëshit, bash në sajë të anomalisë së tij, i duhet me kalue i pandier. Sytë shohin çka janë mësue me pa. Taciti nuk e kuptoi Kryqëzimin, megjithëse libri i tij e regjistroi këtë.
9.
Mënxyrat e bujshme e të përgjithshme (zjarre, luftëra, epidemi) janë një dhembje e vetme, e shumëfishuar në mënyrë iluzore në shumë pasqyra. Kështu gjykon Bernard Shaw (Guide to socialisme, 86): “Çka mundesh me heqë prej tij është më e shumta që mund te hiqet në tokë. Nëse vdes nga uria do vuash gjithë urinë që ka qenë dhe ka me qenë. Nëse dhjetëmijë vetë vdesin me ty, pjesëmarrja e tyre në shortin tënd s’ka me ba që ti të kesh dhjetëmijë herë më shumë uri, as do shumëfishojë me dhjetëmijë kohën e agonisë tënde. Mos e lër veten me u shtypë nga barra e tmerrshme e vuajtjeve njerëzore; një shumë e tillë nuk ekziston. As varfëria, as dhembja nuk mund të grumbullohen.”
10.
Jashtë nga çdo perceptim (aktual a hipotetik) nuk ekziston materia; jashtë nga çdo gjendje mendore nuk ekziston shpirti; as koha s’ka si të ekzistojë jashtë çdo çasti të pranishëm. Le të zgjedhim për një çast me thjeshtësinë më të madhe: për shembull, atë të ëndrrës së Huang Cu. Ky, rreth njëzet e katër shekuj më parë, ëndërroi se ishte flutur dhe nuk e dinte, në zgjim, a qenkej një njeri që ka ëndërruar se qe flutur apo një flutur që ëndërronte se është njeri.