ARTI I SHTATË

nga Castigat

Lexoja mbrëmë një ese të Joseph Epstein-it, Popcorn Palaces, dhe m’u ndalën sytë te kjo frazë:

“Ato ditë, shkonim në filma pa pyetur fare se çfarë po luhej.”

Epstein-i i përket një brezi tjetër nga imi, më të vjetër, por eksperiencën e të shkuarit në kinema verbazi e kam provuar edhe unë.

Madje në fëmijëri, ekskluzivisht. Dhe s’e kam fjalën për atë kohë kur në kinema më çonin të tjerët (më tërhiqnin nga pas), por kur shkonim vetë – “në lagje” – sidomos në verë.

Kinemaja për ne ishte “Republika,” tempull i përkryer, me të vetmin defekt se ngrihej përbri ambasadës turke (Skënderbeu, etj.).

Ngaqë nuk na shkonte mendja zgjidhnim – edhe ngaqë nuk kishim se ç’të zgjidhnim – çdo film na pëlqente.

Repertori i kinemave të Tiranës aso kohe ishte, që ta them butë, i shumëllojshëm: filma shqiptarë, filma rumunë, filma komikë – të rinj e të vjetër, me Pitkinin, Fernandelin dhe Philippe Noiret, filma të Cinecittà-së me Ursusin. Ca bardhezi, ca ultraviolet, ca në Technicolor®.

Filma francezë me Jean Marais dhe Jean-Paul Belmondo, me D’Artagnan-in dhe Cartouche-in; filma italianë me komisarë policie që rrëfenin dhe rrëfeheshin; filmi “Gruaja më e bukur”, ku admironim gruan më të bukur.

Na pëlqente t’i rrinim ekranit afër, duke zgjedhur të uleshim në radhët e para që – çuditërisht – ishin gjithnjë bosh.

Filmi “Beteja për Romën”, me dy seri – një produksion gjermano-lindor, që aq shumë na pat bërë për vete, sa kishim filluar t’i jepnim njëri-tjetrit, në klasë, emrat dhe rolet e personazheve.

Unë isha Cetegu, komandanti i ushtrisë romake. Të tjerë ishin Vitigu, Julia, Totila, gjeneralët bizantinë Narses dhe Belisarius, perandoresha Teodorë…

Shfaqeshin ende filma plaçkë lufte.

Shfaqeshin filma me kafshë: kisha rënë në dashuri me kolonën zanore të filmit “Të jetosh i lirë” (Born Free), pa e ditur se paskësh qenë kryevepër, nga John Barry; siç kisha rënë në dashuri me një vajzë protagoniste të një filmi krejt anonim, Pantera e Zezë…

Shfaqeshin filma me dalekë, të serisë Dr. Who. Shfaqeshin filma fantashkencorë çekë – si Operacioni Bororo.

Eksperiencën e parë kine-porno e pata gjatë një filmi hungarez, me temë historike: një nga princeshat ishte pak lakuriq, poshtë këmishës prej tyli.

Ne shkonim në kinema siç mund të futet njeriu të hajë në mensë: pa ndonjë pretendim për ushqimin, por edhe gjithnjë pak i uritur.

Sot kjo qasje e pafiltruar po më duket shumë kulturore, prej dikujt që i beson artit dhe institucionit që ta sjell.

Ne i besonim ekranit.

Nuk kishte kritikë kinemaje, nuk kishte terror nga snobët, nuk kishte Rotten Tomatoes.

Filmi mund të edhe të mos na mahniste krejt, por kjo nuk është se na zhgënjente shumë: tek e fundit, askush nuk priste që të shihte film “të bukur”.

Po të ishte filmi “i bukur”, aq më mirë. Por të shkuarit në kinema ishte si një lloj rituali; si blerja e akullores te xhaxhi me karrocë.

Magjia nuk ishte aq te filmi, se te vetë kinemaja: errësira, ekrani i madh, imazhi në lëvizje.

Tek-tuk mësonim ndonjë batutë në gjuhë të huaj dhe ia thoshim njëri-tjetrit. Ka qenë një kohë që nuk kalonte dita, pa e shqiptuar të paktën një herë mesazhin e ashpër të një oficeri francez, te Beteja e Algjerit: “Ali La Pointe, la casa è circondata, non c’è più niente da fare.”

Si Monsieur Jourdain-i i Molière-it që fliste në prozë pa e kuptuar, ne shihnim një film të Gillo Pontecorvo-s, pa e ditur se po shihnim një film të Gillo Pontecorvo-s.

Ishin kohë të tjera, kur liria për të zgjedhur nuk vlente ende si kusht i eksperiencës estetike të rafinuar.

Im atë më thoshte: “kam dy bileta për estradë, eja të shkojmë.”

Nuk pyetej se çfarë estrade ishte kjo, si ishte pritur premiera, çfarë kish shkruar kritika.

Ca vajza të klasës sime – në tetëvjeçare – mund të kenë shkuar edhe 5-6 herë për ta parë një shfaqje teatrale, meqë… pse jo?

Im atë më thoshte: “kam dy bileta për shfaqjen e ansamblit (popullor të këngëve dhe valleve), eja të shkojmë.”

Ose shkonim në librari për të blerë ndonjë libër. Çfarë libri? – Ja një pyetje pak idiote, për atë kohë. Librin që të dilte përpara.

Sërish, është budallë ai që kërkon të shohë menynë në mensë.

E megjithatë, kënaqeshim. Nuk mbaj mend të kemi dalë ndonjëherë nga estrada, pa pasë qeshur me lot, ose nga teatri, pa pasë qarë me lot.

Filmat italianë madje edhe “i kuptonim pak” – nga italishtja, natyrisht.

Blockbuster-i i parë, që mbaj mend ta kem parë në kinema, ishte “Toka e faraonëve”, të cilin e përjetova si film horror.

Me ekran të gjerë dhe me ngjyra!

Filmi më i çuditshëm që mbaj mend: një dokumentar kinez, për “provokacionet sovjetike” në kufi (do të ketë qenë viti 1970). Na futën me të shtyra në sallë pasi kish nisur shfaqja, ish ditë dimri me shi dhe, prej palltove të leshit, mbanim erë si dele të lagura.

Por mua më pëlqyen shumë hartat e atij filmi, me shigjeta të animuara, që ilustronin lëvizjet e palëve ndërluftuese.

M’u kujtuan madje, jo pa dhimbje, provokacionet e monarko-fashistëve grekë në Jug, për të cilat në flisnin me aq indinjatë në mësim…

Nuk kishte presion, nuk kishte “ai film s’bën”, ose “ajo shfaqje të vë në gjumë.” Në bibliotekën time Ricosi rrinte ngjitur me poetin pararojë, që i këndonte Kombinatit të Tekstileve.

Në bibliotekën time shquaje dy libra të ndryshëm me titullin “Sekreti ushtarak”: njëri nga Arkadi Gajdar, një tjetër me spiunazh, edhe ai sovjetik, që gëzonte privilegjin e librit shqip më të trashë që kishim në shtëpi.

Më pëlqente aroma lehtësisht kimike, prej kamfuri, që lëshonin veprat e freskëta të Enver Hoxhës.

Shkonim në ekspozitën e arteve figurative: dritë e nxehtë, ngjyra marramendëse, muskuj peshëngritësish, mustaqe si të misrit, gjithfarë qeleshesh, kostume popullore prej kukullash, statuja grash të serta, që hovnin gjokset shkëmbore. Nëse do të pyeteshim se çfarë preferonim nga të gjitha këto, do të përgjigjeshim: tablotë e mëdha.

Si fetat plot lëng të ramstekut, sa më të mëdha, aq më të shijshme.

Se çfarë ishte dekadentizmi dhe arti modernist, se çfarë ishte kubizmi dhe ekspresionizmi, këtë do ta merrnim vesh, në kohën e duhur, nga Partia.

Kohë të tjera, përjetime të tjera, sot mbase enigmatike.

Po më kujtohet tani edhe kinemaja verore, në Shkozet: gjithnjë plot. Ne i qaseshim shpesh dhe, në pamundësi për të hyrë brenda, uleshim aty rrotull, si hienat rreth kampit të eksploratorëve në një film për Afrikën, dhe shquanim mes degëve përkulëse të plepave fragmente të ndërrueshme të ekranit, teksa na përplaste era fytyrës copëza të thyera dialogu dhe muzike.

Ishte edhe ajo njëfarësoj kinema, por e kundruar nga jashtë. Mbase mund të vlejë si metaforë, për mënyrën si jetonim atëherë… ose variantin kultur-totalitar të Shpellës së Platonit.

Jemi gjithsesi me fat, që ende nuk na kanë kapur dhe nuk na kanë futur në laboratorë, për të na studiuar.