HISTORI QË NUK DO TË SHKRUHET

Eseja e Irmës dje (Mbi [gratë] që krijojnë dramat) më kujtoi Tiranën e fëmijërisë dhe të rinisë sime dhe “klientelën” psikiatrike të tim eti, që ishte nga të paktët mjekë psikiatër në kryeqytet dhe në Shqipëri, në një kohë kur çrregullimet mendore shiheshin shtrembër dhe të sëmurët i përjashtonin sakaq nga jeta sociale, në emër të një higjene sa të vetvetishme aq edhe mizore.

Për këtë arsye, edhe pse një person me probleme gjithnjë mund të shkonte – ose të çohej – në spital ose në poliklinikë për t’u vizituar, praktikisht të gjithë preferonin ta shmangnin vizitën. Një pjesë, duke e duruar sëmundjen në heshtje; një pjesë tjetër duke shkuar te mjekë jo specialistë, p.sh. te neurologët (Ersatz-i i preferuar), por edhe kardiologët, endokrinologët…; dhe një pjesë tjetër, ajo që mundej, duke ia çuar të sëmurin mjekut në shtëpi.

Shtëpinë time në Tiranë gjithnjë e kujtoj me një pjesë të vetën të përdorur si studio vizitash mjekësore. Im atë nuk i kthente dot mbrapsht ata që trokisnin, dhe aq më pak kur vinin të rekomanduar; ndonjëherë thjesht sepse i vinte keq dhe si askush tjetër ua kuptonte hallin. E merrte me mend sa e rëndë do të kish qenë për dikë që të detyrohej të dorëzohej dhe të shkonte për t’u vizituar te mjeku psikiatër, në sytë e njerëzve. Brenda javës do ta merrte vesh gjithë Tirana. Sidomos kur i sëmuri ose familjari që e shoqëronte ishte fytyrë e njohur, njeri me pozitë, artist, aktor, figurë me popullaritet, për të mos folur për pushtetarët, familjarët e tyre dhe shpurat përkatëse.

Disa nga ata që vinin, dhe që e bënin këtë me sekret të madh, ishin baballarë ose më rrallë edhe nëna që sillnin vajzat e tyre. Një vajzë e re me probleme mendore ishte nga hallet më të mëdha që mund të përjetonte prindi ato vite: urbanizimi i përshpejtuar kish nxjerrë në pah sa virtytet humane dhe morale të vajzës, aq edhe vulnerabilitetin e saj, në një ambient ende hiper-mashkullor dhe të paimunizuar ndaj passages à l’acte. Im atë nuk fliste kurrë për pacientët e vet, dhe aq më pak për vajzat që ia sillnin për t’i vizituar – por ndonjëherë mua m’i kapte syri, kur hynin e dilnin, gjithë dëshpërim, kokën ulur, hapat panatyrshëm të mëdhenj, si të donin t’i ezauronin shpejt distancat. Kishte pastaj edhe familje më të fuqishme, institucionale, që i dërgonin tim eti makinën për ta marrë dhe për ta çuar ashtu malin te Muhameti. Sëmundjet nuk pyesnin as për përbërje klasore, as për pushtet, as për mirëqenie. Shfaqeshin si ankth, si mbyllje në vetvete, si lemzë, si çrregullime të ngrënies, si pagjumësi, si kriza paniku, si agorafobi, si paranojë, si luhatje humori.

Besoj se po të mundej, im atë do të kish ngulur këmbë që në Shqipëri të hapej një degë e re e psikiatrisë për vajzat e reja; sepse statusi i tyre social dhe në familje, por edhe shqetësimet e tyre ishin specifike. Vajzat rriteshin në mjedise zakonisht patriarkale, edhe kur familjet e tyre mbaheshin për “të emancipuara”; vajzat e vuanin vëmendjen dhe presionin në rrugë, në shkollë dhe në punë, sidomos kur ishin tërheqëse dhe sexy. Kishte edhe dhunë ndaj vajzave brenda familjes – jo detyrimisht fizike. Vajzës i thuhej gjithnjë JO. I vihej kufiri te thana. I ngrihej muri. I vihej dryni. I qepej goja. Të dy prindërit, bashkë me ndonjë vëlla të madh, ishin bashkëfajës në këtë lloj dhune të normalizuar: babai shpesh drejtpërdrejt, si enforcer; nëna si enabler. Dhe nuk po flas këtu për rrahje, edhe pse shpullat shpesh fluturonin. Po flas për persekutim të ngadalshëm, kontroll gati policor dhe një klimë prej ankthi. Jo të gjitha vajzat e përballonin dot këtë. Disa thyheshin dhe shfaqnin simptoma neurotike – nga ato të zakonshmet të ankthit, në ato më karakteristike të Shqipërisë patriarkale, si somatizimet (çfarë e quanin atëherë “histeri”). Disa të tjerave, që mbase e kishin edhe predisponimin, u fillonin psikozat. Ndonjë edhe merrte arratinë, pastaj e gjenin me të dashurin në ndonjë hotel diku nga Leskoviku dhe e sillnin në shtëpi, siç ishte shprehja, “pako postale.”

Standardet ndaj vajzës dhe djalit mbeteshin të ndryshme: vajza duhej të kishte standarde shumë më të larta morale. Kjo do menduar si efekt anësor i patriarkalizmit – sepse e ndesh që në tragjeditë greke (p.sh. tek Antigona e Sofokliut); në kuptimin që pater familias si burim dhe legjitimim i pushtetit dëshiron ta shohë këtë të projektuar te gruaja dhe vajza që ka afër. Ndoshta djemtë në Shqipërinë e asaj kohe ishin më të rrezikuar për të shkarë politikisht, ose për t’u ngatërruar në shoqëri të keqe; por vajzave u kontrollohej çdo ditë vula e dyllit në certifikatën morale. Emancipimi, që nxitej nga jeta në qytet, qoftë edhe thjesht nga një shëtitje e pafajshme në mbrëmje me akullore në dorë, hynte në konflikt të pazgjidhshëm me nevojën e prindit për të qenë prind duke ushtruar kontroll të dhunshëm. Këto kanë ndodhur dhe me siguri ndodhin shumë më shpesh se ç’duket.

Në Shqipërinë e para 1990-ës një vajzë e kish praktikisht të pamundur të ikte nga shtëpia; po aq sa ç’e kishte të pamundur një djalë të kapërcente kufirin shtetëror dhe të arratisej. Prindi – me dy koka – e shihte veten si imponues të disiplinës brenda familjes, duke e parë këtë, disiplinën, si themelin e moralitetit. Në këto rrethana, vajza që do të rebelohej ndaj diktatit prindëror, do të rebelohej edhe ndaj “moralitetit”, duke e paguar këtë me kosto shumë të lartë, sepse ajo vajzë që sfidonte autoritetin patriarkal do të shndërrohej, vetvetiu, në vajzë “të pamoralshme”. Dhe shumë nga këto vajza, sado t’u pëlqenin shkrimtarëve dhe liberalëve të tjerë për t’i ftuar në mbrëmje e datëlindje, e kishin një dramë të madhe në jetë, një konflikt pseudo-edipal me prindët, i cili u zinte frymën dhe i ndiqte pas kudo. Sjelljet e disave prej tyre, edhe ato “të shpenguarat”, edhe mungesa “e komplekseve” mund të lexoheshin edhe si thirrje për ndihmë, ose kompensime.

Shoqëria patriarkale nuk e shmangte dot gjymtimin e vajzave, sidomos kur e shihte veten në krizë; sa kohë që vajzat e kalonin ditën jashtë shtëpisë, në kontakt me njerëz të tjerë. Mundimi, tortura dhe gjymtimi psikologjik nuk vinin – besoj unë – drejtpërdrejt si pasojë e modelit patriarkal, por ishin pasoja të përpjekjeve të këtij modeli për të mbijetuar, në kushtet kur po i vinte fundi, për shkak të transformimeve sociale. Nga një këndvështrim i përgjithshëm, edhe vajza “e lirë”, që rebelohej ndaj sistemit dhe që për këtë konsiderohej si imorale, mbetej brenda sistemit; qoftë edhe si shembull negativ, për t’ua sjellë vajzave të tjera: “si ajo kërkon të bëhesh ti?”. Sistemi, si të thuash, rrekej që ta inkorporonte edhe rebelimin, për ta vënë në shërbimin e vet.

Neurozat e vajzave të reja, aso kohe, nuk i ndaje dot nga, bie fjala, abortet e shtatzënive të padëshiruara; edhe pse në Tiranë ishte gjithnjë e mundshme që të gjeje një mënyrë jo shumë brutale, për ta hequr fëmijën. Pa folur për përdhunimin, që ka qenë temë tabu. Shoqëria patriarkale organizohet në mënyrë të tillë, që vajzat seksualisht aktive, sa kohë që nuk janë martuar, mbahen gjithnjë nën vrojtimin e familjes: të nënës, të babait, të gjyshes, të vëllezërve, të kushërinjve, të fisit; pas martesës, seksualiteti u neutralizohet teksa shndërrohen në nëna seriale. Por kur kjo shoqëri patriarkale fillon të shthuret, enforcers gjithnjë tmerrohen nga rreziku që vajzën do t’ua përdhunojnë – sepse e perceptojnë hapësirën përjashta, atë që sistemi patriarkal nuk e mbulon, si vend ku mbrojtjen e vajzës nuk e garantojnë dot. Kësaj frike të prindërve i përgjigjej besimi i shumë burrave dhe djemve se një vajzë që del me vetëdije nga sistemi patriarkal, “po e kërkon vetë,” ose më keq, “e ka nxjerrë në pazar.” Si në një rast, ashtu edhe në tjetrin, agresiviteti mashkullor pranohej pa vërtetim, si pjesë e rendit të natyrshëm të sendeve, duke qenë problematike vetëm mbrojtja ndaj tij.

Përdhunime ndodhnin. Dhe gjithnjë mbaheshin të fshehta. Ka mundësi disa prej vajzave të përdhunuara ose të abuzuara seksualisht të sëmureshin më vonë – me gjithfarë neurozash, përfshi edhe somatizimet dhe çrregullimet e të ngrënit (anoreksinë). Në Shqipëri, edhe vetë mjeku psikiatër, e kishte të pamundur që të fliste hapur për këtë problematikë dhe për rrënjët sociale të neurozës. Parathëniet e teksteve të psikiatrisë, atje ku jepej kuadri sociologjik i patologjive të ndryshme, përmendnin ndonjëherë patriarkalizmin dhe prapambetjen, por jo në lidhje organike me rastet e sëmundjeve. Prandaj edhe për disa prej vajzave, çrregullimi mendor, vuajtja në dukje pa shkak, edhe kur nuk vinte si reaksion ndaj dhunimit të dinjitetit të saj në familje, ishte jo rrallë pasojë e një përdhunimi herë real e më shpesh simbolik.

Çfarë mund të bënte mjeku psikiatër, kur ia sillnin – në fshehtësi maksimale, në errësirë, me betime solemne për mbajtje sekret – këto vajza për t’i parë? E mbaj mend tim atë kur psherëtinte ndonjëherë dhe thoshte: “ajo”, për nënën e një të sëmure, është “më keq se e bija”. Besoj se kishte fjalën që lehtësimi, në mos shpëtimi pacienteve të veta do t’u vinte po të largoheshin nga mjedisi ku u shfaqej sëmundja; mjedisi ku simptoma ishte zhvilluar si formë komunikimi, sado e përçudnuar. Por këtë një mjek në Shqipërinë e atyre viteve nuk mundej as ta rekomandonte. Nuk mund t’i thoshte babait të vajzës që kjo, për t’u bërë më mirë, duhet të dalë nga mjedisi që ia ka përftuar sëmundjen. Prandaj zgjidhja e vetme do të ishte qetësimi me barna, mpirja, topitja, anestetizimi i dhimbjes, vënia në gjumë… një formë disi më e kontrolluar e opiumit. Dhe që gjithnjë ishte për t’u preferuar ndaj formave më drastike, si elektroshoku që ruhej për atë figurë më shumë folklorike, se reale, që ishte “gruaja e çmendur”, që shfaqej ndonjëherë fillonte të vinte në skenë, 24 orë në ditë, teatrin e përdhosjes flagrante të moralitetit. Alternativa, që ishte psikoterapia, vinte me kufizimet e vet; edhe pse vetë vizita dhe biseda me mjekun ishin ndoshta forma më efikase e mjekimit dhe të paktën e lehtësimit të së sëmurës, ishte e pamundur që kjo të ndodhte aq shpesh, sa të ndikonte në ecurinë e neurozës. Çfarë mbetej, ishte dëshira ndonjëherë edhe ajo neurotike, për t’u kthyer te mjeku dhe folur me të sërish. Psikoterapia dhe sidomos psikanaliza (jo detyrimisht freudiane) nuk shiheshin me sy të mirë nga autoritetet – tim atë e kishin kritikuar seriozisht për lëshime ndaj Freudit: i kam lexuar edhe unë dokumentet. Në ato rrethana, një vizitë shndërrohej në një surrogat të seancës terapeutike, dhe shërimin e mundshëm e zëvendësonte shpresa e shërimit.

Për t’iu kthyer një metafore që e pat përdorur Eda Derhemi në esenë e vet të njohur (Kukulla dhe kurva…), në rrethanat e patriarkalizmit në krizë dhe të zgjerimit të sferës publike, dukej sikur vajzës në qytet i duhej të zgjidhte midis dy roleve: kukullës dhe kurvës. Brenda kësaj dileme (të rreme), neuroza vinte si një zgjidhje e tretë, si një refuzim i këtyre dy skajeve; ishte një liri e gjymtë, që kthehej kundër vetes; ishte ndëshkimi që vepronte edhe në mungesë të ndëshkuesit. Historia e këtyre dramave – që do të kenë qenë me qindra në mos me mijëra anembanë Shqipërisë – nuk do të shkruhet dot; kartelat klinike nuk ekzistojnë, sepse nuk kanë ekzistuar kurrë; madje edhe viktimat e atëhershme do t’i kenë rishkruar tashmë kujtesat. Regjimi totalitar ua kish lënë më së shumti familjeve dhe “etërve” që ta riprodhonin pushtetin e tyre kapilarisht ndaj grave dhe vajzave; prandaj edhe sot është më lehtë të mbledhësh kujtime dhe dokumentacion për përndjekjen shtetërore e burrave dhe djemve armiq të regjimit, se për përndjekjen sociale e grave dhe të vajzave armike të regjimit patriarkal.