CIVILIZIMI NUK PËRBËN RREZIK ASIMILIMI!

nga prof. asoc. Panajot Barka

E konsiderova detyrim ndaj vetes dhe lexuesve tuaj të ndërhyj në raport me debatin e hapur në revistën tuaj lidhur me raportin dhe marrëdhëniet greko-shqiptare, sidomos në Epir, që mori shkas nga një emision televiziv mbi identitetin etnik të dropullitëve.

Së pari, duke u nisur nga fakti se nga autorë të ndryshëm në këtë debat u abuzua me emrin tim për shkrime me pseudonim, dua të theksoj se kjo bie ndesh me natyrën dhe integritetin tim dhe konkluzionet e kësaj natyre janë abuzive, ose nisen nga vetja e atyre që konkludojnë kështu. Në mediat shqiptare, të shkruara apo elektronike kam mbi 600 shkrime të natyrave të ndryshme dhe që të gjitha mbajnë vetëm emrin tim, pavarësisht nga problematika dhe pasojat e mundshme. (Me këtë rast vlerësoj dhe falënderoj të gjithë ata që bashkëpunuan me mua në këtë drejtim.)

Së dyti, pa dashur të nxjerr unë konkluzionet, mendoj se debati, pavarësisht nga titujt akademikë dhe referencat e protagonistëve, i kundërvihet, deri në antagonizma të njëanshme me synime për ndryshim raportesh, apo dhe eliminim realitetesh, të lidhura me realitetin e vërtetë historik dhe diakronik të Epirit. Bëhet fjalë për një njësi gjeografike me kontribute fondamentale paraprijëse e vijuese në kulturën greke, e cila i dha dritën horizonteve të kulturës dhe civilizimit botëror. Bëhet fjalë për një trevë që ruan diakronikisht natyrën specifike të këtij civilizimi, atë të bashkëjetesës, të multikulturës, unitetit dhe të të kundërtave, të tolerancës, të humanizmit, si mundësi që promovon dhe zhvillon konsistencë, identitet të veçantë, një trashëgimi kulturore mbështetur mbi raportet e njeriut të këtushëm me natyrën dhe raportet e tij me veten dhe botën. Në natyrën e vet civilizuese, kjo kulturë nuk interesohet për bartësit si të tillë por për produktin e vet (veti që dallon akoma edhe sot “perandorinë” e Aleksandrit të Madh me origjinë po nga Epiri, nga të gjitha llojet e perandorive që u përpoqën ta imitonin apo edhe nga vetë globalizmi i sotëm).

Shikoni, akoma edhe sot në Epir (si unitet dhe pavarësisht kufijve politikë, Epir i Veriut apo i Jugut) mënyra e organizimit të strukturave shoqërore tradicionale, pavarësisht nga identiteti etnik, mbështet në traditën e orakullit të Dodonës. Ka në qendër një pemë, në krah objektet e kultit, institucionet e tjera të kulturës apo të administratës dhe në vijim, kryesisht në formë gjysmërrethore, janë banesat. Vërtetohet se që nga koha e formësimit të orakullit ka zanafillën edhe kënga polifonike, etj.

Së treti, debati, si i tillë dhe pjesëmarrja në të dhe i zërave të tjerë përveç monopolistëve abuzues, provoi tronditjen që pësoi establishmenti i ideologjisë nacionaliste i kultivuar që në kohën e rënies së Perandorisë Otomane dhe kristalizuar nga sistemi komunist, që ka të bëjë me rimarrjen dhe evidentimin e armiqve të Perandorisë Otomane për të përcaktuar dhe për të evidentuar më mirë identitetin tonë; për të paraqitur cilësinë më domethënëse të helenizmit, që është civilizimi, si bashkëjetesë, multikulturë, unitet të kundërtash etj., si rrezik asimilimi. Dhe për këtë tentohet kompensimi (por vetëm për konsum të brendshëm) me përvetësim të kulturës së tjetrit deri në mohim vlerash unikale, në nivele të tilla që një ballafaqim sado i thjeshtë me bibliografinë dhe mendimin ndërkombëtar do të na klasifikonte qesharakë!)

Në këtë frymë, në debat u përsërit p.sh. argumenti për “frymën nacionaliste” të bibliografisë greke, ndërkohë, që edhe ato pak dokumente që serviren në favor të shqiptarizmit rrjedhin nga bibliografia helene.

Së katërti, në këtë kontekst, u përdor një taktikë më e kohës për të dalë te një rezultat sigurisht më i rrezikshëm se deklamimet e hapura nacionaliste me argumente propagandistike. Kjo për faktin se dokumente të veçanta dhe të shkëputura nga realiteti (dhe me burim grek) u fetishizuan. Ose, në debat, në emër të të qenit i pranueshëm nga audienca shqiptare të cilës i drejtohen dhe duke abuzuar me titullin shkencor u thanë disa gjysmë të vërteta që janë më të rrezikshme se mashtrimet. U bënë lëshime të tilla shkencore e bibliografike që jo vetëm shtrembërojnë realitetin historik, por venë në dyshim dhe të ardhmen. P.sh, për komfortin “e palëve”, këta studiues u heqin banorëve të Epirit, helenëve, vazhdimësinë që nga lashtësia dhe i spostojnë fillesat e tyre në Epir në kohën e Mesjetës, kur evidentohet dhe prania e elementit alban. Ndërkohë, hedhin poshtë pretendimet se grekët e sotëm janë të ardhur në trojet e tyre shumë vonë, aty nga shekulli XVIII, si çifçinj të varfër dhe pa kulturë të cilën ua huazuan vendasit shqiptarë, të cilët fatkeqësisht u asimiluan prej ardhësve!! Ndërkohë u shtua terminologjia me konotacion negativ ndaj grekëve, ose me marifete nuk dilet në asnjë konkluzion, për origjinën e secilës palë dhe hidhet më shumë mjegull si ushqime i qarqeve nacionaliste me nivel kulturor të ulët dhe pa mundësi gjykimi e vlerësimi.

Së pesti, u vu re gjithashtu një fakt me reminishenca dyfish të dëmshme. Në emër të parimeve të drejta shkencore u kërkua në debat një qasje adekuate. P.sh, është e vërtetë se duhet të evidentohen dhe të konsumohen burime të ndryshme informacioni. Realisht, institucionet zyrtare me integritet dhe përgjegjësi shkencore në vend nuk promovojnë burime të ndryshme për këtë problem, por nuk dalin as vetë në konkluzione përkatëse (veçse konsumojnë përtypjet e sistemit komunist). Për pasojë, përpjekjet individuale derivojnë shpesh në dorë të kaosit dhe abuzimit, apo destruktivitetit akademik. Nga ana tjetër, ky mendim shkencor gjithmonë e më shumë tenton vetëm opinionin publik shqiptar dhe me motiv përgjithësisht atë nacionalist. Mendoj gjithashtu se kjo kërkesë mbetet ineficiente për opinionin publik shqiptar, në kushtet kur ai, ashtu si edhe vetë mendimi shkencor, ka rënë pre e sundimit e emocionit nacionalist i shfaqur si antihelenizëm. Këtë realitet nuk e justifikon as heshtja e palës greke, që vjen kryesisht për shkak të nënvleftësimit të argumentit shkencor shqiptar. Këtë realitet, mungesën e ballafaqimit të mendimit shkencor shqiptar, qoftë me atë të fqinjit apo dhe me atë evropian dhe botëror, si shprehje e mangësisë së objektivitetit shkencor, e kanë vënë re shumë institucione shkencore perëndimore, me në krye akademikët austriakë dhe gjermanë. Pra, në kushtet kur të paktën ka një mungesë serioziteti shkencor dhe një ekspansion nacionalist të rendit ideologjik si edhe nëse vërtet duam të vërtetën dhe prosperitetin që na servir historia e gjatë dhe e përbashkët, duhet të organizohen ballafaqime të vërteta shkencore dypalëshe dhe globale, ashtu siç bëri më 2016 Akademia e Shkencave për Voskopojën.

Së gjashti, me këtë qasje lidhet edhe fakti tjetër. Në argumentin teorik të debatit u përdor shpesh një fakt i vetëm, i shkëputur nga mjedisi historiko-kulturor që e prodhoi, aq më tepër kur dihet se një fakt i vetëm nuk mund të përgjithësohet dhe të shërbejë për rezultate shkencore shteruese. Apo, më keq ta përdorësh atë për të justifikuar politika dhe qëndrime të ndryshme.

Për shembull, në debat u kthye në strumbullar prove në favor të argumentit të pranisë së elementit shqipfolës në trevat e komunitetit të sotëm të minoritetit etnik grek, një dokument i vitit 1856 që lidhet me një përgjigje pozitive të Patrikanës së Kostandinopojës ndaj kërkesës së një komuniteti shqipfolës që nuk ka lidhje me elementin helen ortodoks në jugun e sotëm të Shqipërisë. Madje, hidhet dhe teza se kjo përgjigje ashtu si edhe ajo ndaj Mihal Gramenos me 1909, ishin produkt i presionit politik të Perandorisë Otomane në favor të elementit shqiptar.

Interpretimi i faktit apo i fakteve në fjalë nuk i përgjigjen realitetit, ose është së paku i njëanshëm. Dihet se interesi i Perëndimit për krijimin e komb-shteteve në pjesën evropiane të Perandorisë Otomane, pas revolucionit grek të 1821 kishte si premisë kryesore identitetin e tyre të krishterë. Pionieri i këtij interesimi për shqiptarët me shumicë myslimane ishte British and Foreign Bible Society e cila që në dhjetëvjeçarin e tretë të sh. XIX i kërkoi lejen e Patrikanës për përkthimin e librave të shenjta në gjuhën shqipe. Patrikana, nisur nga parimi i Bizantit, “një fe shumë gjuhë” i dha pëlqimin e vet kësaj iniciative. Qëllimi ishte i qartë. Në aspektin fetar shikohej mundësia e rikrishterimit të elementit të myslimanizuar shqiptar dhe së dyti, në kuadrin e idesë së hedhur nga Kollokotroni me 1823, i cili, duke u nisur nga pesha e madhe e shqiptarëve në krah të Perandorisë Otomane, synoi një aleancë të mundshme me ta duke propozuar një shtet dualist Greko-shqiptar. Në këtë kuadër personalitete të kohës së shqiptarësisë, si Veqilharxhi, Meksi, Argjirokastriti, të cilët ishin dhe anëtarë të Philiqi Etairias (krahu politik dhe ushtarak i revolucionit grek), u angazhuan në këtë proces, që arriti kulmin me kërkesën zyrtare të Gjolekës, ndaj mbretit të Greqisë, për çlirimin e Epirit nga pushtuesit otomanë dhe bashkimin e tij me Greqinë, mjaft që të respektohej gjuha dhe besimi.

Në këtë logjikë me 22 prill 1845, Veqilharxhi mori një letër nga sekretari i Mitropolisë së Korçës ku i transmetonte qëndrimin pozitiv të Mitropolitit për abetaren e tij.

Në këtë klimë helenizmi dhe ideologjia e re greke, e shekujve XVIII-XIX, shërbeu si shtrat për ideologjinë kombëtare shqiptare, që sipas ballkanologes N. Clayer, nisi si pjesë e helenizmit dhe vijoi e lidhur ngushtë me të, ndaç si komplementare, ndaç si kundërshtare. Literatura greke dhe mjedisi grek u bë për më shumë se gjysmë shekulli (1860-1905) mjeti për promovimin e problemit shqiptar. Gjithë plejada e rilindësve shqiptarë, ortodoksë apo myslimanë, njihnin greqishten dhe shkruan e botuan greqisht.

Është e vërtetë se me reformat e Tanzimatit dhe veçanërisht me ardhjen e xhonturqve interesi i Portës së Lartë për elementin shqiptar ishte i madh dhe lidhet me nevojën e saj për të patur aleanca të qëndrueshme këtu, pasi, pas Krizës së Lindjes, fundi i saj këtu ishte i dukshëm. Këtij qëllimi i shërbeu edhe zëvendësimi në analet zyrtare të Perandorisë me 1892 të etnonimit “arnaut” me etnonimin “albanët- shqiptarët” dhe prodhimi i një sërë dokumentesh të natyrave të ndryshme për të provuar identitetin shqiptar, sidomos në Epir. Për herë të parë Perandoria Otomane kujtohet të hapë shkolla në gjuhën turke për të konkurruar shkollat greke (si në rastin e Janinës) dhe jep leje për legalizimin e veprimtarive në gjuhën shqipe.

Po ashtu dihet se konfondimi i interesave të fuqive adriatike me ato të Perandorisë Otomane në fillim të shekullit XX, bëri që komuniteti shqiptar t’i kundërvihet helenizmit me objekt kryesisht fenë ortodokse, fenomen që për defektet e vetë kishës ortodokse dhe politikës së saj, u evidentua dhe në proceset e formimit të komb-shteteve të tjera në Ballkan.

Solla këtë shembull, në kuadrin e gjithë ndërhyrjes sime në debat, për të thënë se realiteti diakronik i natyrshëm i marrëdhënieve midis grekëve dhe shqiptarëve në këtë rajon identifikohet plotësisht me frymën evropiane sot dhe se politika dhe interesat e ndryshme ushqejnë, sidomos në disa elementë dhe nivele të shoqërisë shqiptare, ndasinë, konfliktualitetin, gjuhën e urrejtjes! Besoj se impenjimi intelektual duhet t’i kundërvihet këtij lloj ushqimi.

Titulli origjinal: Angazhimi i mangët intelektual në lidhje me marrëdhëniet greko-shqiptare në Epir shtrembëron historinë dhe vret të ardhmen.