Tek Injoranca, një roman që çdo i mërguar si ne duhet ta lexojë të paktën një herë, Milan Kundera thotë për protagonisten, Irenën, një çeke që jeton prej kohësh në Paris, se menjëherë pasi e kish lënë vendin e vet në vitet e Luftës së Ftohtë për t’u vendosur në Perëndim, e mundonin ëndrra bizarre: e sheh veten në një avion, që ndërron drejtim dhe ulet te një aeroport i panjohur; atje presin për të burra të ngjeshur në uniformë, mu te shkallët e avionit: policia çeke. Në një ëndërr simotër, ku ajo shëtit në një qytet të vogël në Francë, një grup grash që, me kriklla birre në dorë, i afrohen, i flasin çekisht, i qeshin me përzemërsi të shtirur, dhe atje ajo e kupton, me tmerr, se gjendet në Pragë. Zgjohet me djersë të ftohta, dhe në bisedë me të shoqin, Martinin, edhe ai i mërguar, merr vesh se edhe ai po sheh ëndrra të ngjashme. Çdo mëngjes të dy bisedojnë për tmerrin e atij kthimi në atdhe. Pastaj, gjatë një bisede me një shoqe të vetën polake, Irena e kupton se të gjithë të mërguarit shohin ëndrra të tilla, pa përjashtim. Dhe përfytyron si, çdo natë, mijëra e mijëra të ikur kanë të njëjtin makth, në variante të panumërta. Ëndrra e mërgimit, shkruan Kundera: një dukuritë më të çuditshme të shekullit të njëzetë.
E pyes veten: kam qenë edhe unë anëtar i këtij klubi mistik njerëzish që bashkëndajnë ëndrrat? Jam akoma? Në fakt, po. Unë shoh, herë pas here, sikur jam kthyer në Shqipëri – gjithnjë pas një qëndrimi në Itali (Amerika nuk ekziston në këto vizione); jam kthyer tashmë, dhe më torturon konstatimi se nuk do të shkoj dot më “andej”; se nuk do të “kthehem” dot më. Kthimi, si një lloj rituali i rilindjes, më shfaqet njëherësh me dy kuptime të kundërta: realiteti i kthimit në atdhe, përballë dëshirës për t’u kthyer në mërgim, atje ku kisha ikur. Dy kthime të kundërta. I mërguari është gjithnjë i kapur peng në hapësirën mes tyre; pa e kuptuar edhe vetë, thelbi i tij është gjesti i këtij kthimi abstrakt, që nuk përmbyllet kurrë; sepse çdo e ndalur diku, shoqërohet me shtysën për kthimin pasues.
I ikuri vajton pamundësinë e ikjes.
Në ëndrrën time të përsëritur, unë kam mbaruar punë me Italinë tashmë: e kam humbur vendin e punës, bursën, arsyen për të ndenjur “andej” – Shqipëria, ku jam kthyer, nuk është aq atdheu i dëshiruar, objekti i nostalgjisë, sa ç’është vendi default, ku shkon atëherë kur nuk shkon dot asgjëkundi tjetër (në thelb: varri). Dhe jo se nuk më pëlqen, jo se ka atje ndonjë gjë që më mundon, jo se e gjej të huaj a të frikshme në vetvete, jo se më presin policë me uniformë, si në ëndrrën e personazhit të Kunderës: asgjë nga këto. Tmerri im i ëndrrës është që nuk iki dot më; të thuash se identiteti im tashmë nuk ekziston dot, përveçse në raport me mundësinë e të ikurit lirisht. Ndoshta do të kisha ndenjur në Shqipëri përgjithnjë, pa u ankuar, i rrethuar nga të mirat që më presin, siç e prisnin Uliksin në Itakë; por nuk më le të marr frymë, më rëndon si pllakë në kraharor, ideja që nga këtu nuk do të dal dot më.
Klaustrofobi? Është më keq se kaq. Imazhi i pllakës prej graniti, që më rëndon në gjoks, më shpie te bota e tregimeve të Edgar Poes, ku një nga frikërat më primordiale, më ngjethëse, është ajo se mos të varrosin për së gjalli – e përshkruar në “Berenice”, “The Cask of Amontillado”, “The Fall of the House of Usher”, “The Black Cat”… Ka një emër për këtë lloj frike: tafofobia. Mbase psikanalisti llahtarën e kujt zgjohet i mbyllur në arkivol, i mbuluar nën dhe, do të lidhte njëfarësoj me dëshirën e fëmijës për t’u kthyer në mitër; mbase etnologu do ta shihte si refuzim instinktiv të ringjalljes, shenjë se i vdekuri nuk është varrosur si duhet, në mos ka lënë hesape të hapura, në botën këtej.
Kthimi i të mërguarit, në ëndrra por mbase edhe në zhgjëndërr, i ngjan ndonjëherë kthimit të një afërmi të vdekur në ëndrra: ata prej nesh që vizitohen nga imazhe të tilla, do ta kujtojnë se i vdekuri asnjëherë nuk është i tëri në botë, se e shoqëron gjithnjë një lloj hutimi, një lloj përhumbjeje, një lloj shkëputjeje, që nuk e lejon të kthehet plotësisht. Mua kjo më ndodh shpesh, me babanë – e gjej gjithnjë pak enigmatike praninë e tij në ëndërr, edhe kur nuk jam i vetëdijshëm se ka vdekur. Më vjen vetëm përgjysmë real, si një koncesion me gjysmë zemre nga bota tjetër.
Dhe kjo më bën të mendoj se i vdekuri që kthehet, ai që e kishin varrosur para kohe, viktima e tafofobisë, në të vërtetë nuk e lë kurrë varrin tërësisht; një pjesë i mbetet, gjithnjë, e varrosur, siç i mbetet të mërguarit që ka ikur, që ikën dhe që mbetet i identifikuar me mundësinë – nuk po them shpresën – se do të ikë sërish.
Poezia “Rondel de l’adieu” nga Edmond Haraucourt, hapet me një strofë të famshme:
Partir, c’est mourir un peu,
C’est mourir à ce qu’on aime :
On laisse un peu de soi-même
En toute heure et dans tout lieu.
Të cilin shumë prej nesh e kanë dëgjuar të reduktuar në italishten: partire è un po’ morire, “të ikësh (të nisesh për diku) është si të vdesësh një çikë.”
I mërguari, që nga momenti kur ikën, vdes nga pak; dhe pastaj e bart vdekjen me vete, duke u shndërruar në një mort-vivant edhe pse të padukshëm, të pandjeshëm, të parrezikshëm. Si M. Valdemar-i, edhe ky personazh i Poe-s (në tregimin The Facts in the Case of M. Valdemar), i mërguari ka ngecur në makthin midis realitetit dhe botës përtej; ka filluar të vdesë, por nuk e lë të shkojë më tutje “mesmerizmi”: e kanë hipnotizuar in articulo mortis. Kanë vënë në dukje që emri Valdemar është polak (i një të huaji, me gjasë të mërguari); sikurse kanë vënë në dukje që mund të lexohet si “lugina e detit”, ose thellësia e errët e së përtejmes. Çfarë e sfilit M. Valdemarin e këtij eksperimenti shtazarak, është jo vdekja, por pamundësia për të vdekur plotësisht; ose fakti që eksperimentuesi e mban të kyçur në “tabutin” e hipnozës. Dhe ja ku erdhëm sërish te tafofobia.
Makthi i të mërguarit nuk qenka pra pamundësia për ta parë vendin e vet sërish; as trauma e vuajtjeve që mund ta kenë bërë të mërgojë – por realizimi i pamundësisë për të ikur sërish, në trajtat e një kthimi metafizik në origjinë. Është makthi i foshnjës, që fillon ta kuptojë se nuk gjendet më në mitër, por në varr.
© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Imazhi në kopertinë: kuadër nga videoja e Adrian Pacit “Centro di Permanenza Temporanea”.
E shijova shume!
Valdemar, si emër më kujtoi Voldemort-in. Ky i fundit në përpjekje për t’u bërë i pavdekshëm, në përpjekje për t’i ikur vetes së tij të vdekshme (egos Tom Riddle), paradoksalisht vdiq pak nga pak me çdo horkruks. Kështu dhe me gjithë vendet ku migrojmë; më duken si horkrukset tanë, të cilëve u qasemi fillimisht me entuziazëm në përpjekje për të përqafuar atë që mund të bëhemi ose arrijmë (përjetësia e Voldemort-it si klimaks), duke lënë pas gjithmonë (e kështu duke vdekur) fragmente të vetes.
E gjej nje poezi shume te bukur, e lexova me nje fryme.
Makthi I mergimtarit eshte se eshte njeri pa atdhe,pavaresisht se mund te kete dy a me shume pasaports.Ne vendin nga ka ikur pak nga pak e kane hequr nga defteri, ne vendin ku ka shkuar pavaresisht nga shkalla e suksesit dhe e mireqenies nuk eshte tamam si ne vendin e tij .
Cfare perfaqeson kthimi me Shqiperi per emigrantet ?Kthim ne vendin ku iu ka rene koka e ku I njeh dhe guri I thate ,apo pohim se nuk ia dolen dot mbane ?
Unë ato ëndrrat me te kthyerin në Shqipëri i shikoj rregullisht me intervale disamujore. Janë ëndrra tipike të një përditshmërie të ngarkuar shumë emocionalisht. Siç duket rraskapitje shpirtërore të ditës vizualizohen në një ëndërr në një traumë. Me psikologjinë time të kuzhinës do të kisha thënë, që kthimi i mundshëm në Shqipëri është një peshë shumë e rëndë për këdo të ikur, pavarësisht nga statusi social apo niveli intelektual. Është diçka ultimative, përtej atij kthimi nuk ka diçka më të rëndë, pavarësisht se sa banal mund të jetë në fakt për t’u realizuar. Meqë jemi tanët, po i lejoj vetes disa gjykime përtej kufijve të zakonshmes, pa dashur të lëndoj askënd dhe këtë e kam sinqerisht.
Kthimi në Shqipëri do të ishte një disfatë intelektuale e jashtëzakonshme dhe jo se njerëzit që do të gjeja atje, të cilët i dua shumë, nuk përfaqësojnë një nivel intelektual të pëlqyeshëm, por ngaqë janë shumë ndryshe. Domethënë janë aq ndryshe, saqë sikur njeriu të mos i njihte prej një gjysmë shekulli, sot nuk do të kishte asnjë arsye që t’i njihte dhe as do ta dinte, se kush janë dhe ku dhe si rrojnë. E njëjta gjë vlen edhe për ata atje, të cilët në një farë mënyre, me një burrëri për t’u pasur zili, e ndrydhin me shumë mirësjellje hutimin dhe konfuzionin kur konfrontohen me mënyrën se si ekzistojmë intelektualisht “ne”. Dhe për të shpalosur këtë diversitet nuk gjë fare e nevojshme të thellohesh në tema si “ngrohja globale”, apo “qyteti pa makina”; mjafton të hapet një diskutim për “vetkuptueshmërinë e ndarjes së pushteteve” apo “rolin e gruas në familje dhe shoqëri”, apo “republika e qytetarëve” kundrejt “kombit të shqiptareve”, apo “pse-nuk-e-ha-mishin” apo “pse-nuk-ke-AKOMA-televizor”.
Personalisht vë re (me shumë gjasa, si shumëkush që lexon këtu), se ai “kthimi” nuk është gjë edhe aq një kthim prej nga ku ke ikur, por është një zhvendosje, ose thënë më drejtpërdrejt është një deportim në një realitet tjetër të (ri)ndërtuar me elemnte në një farë mënyre familjar për ty (gjuha), por në një farë mënyre të panjohur. Frika nga kthimi nuk është më shumë frika për të shkuar atje nga ku ke ardhur sesa frika për të ikur nga vendi ku tani ndjehesh në shtëpinë tënde tashmë prej disa dhjetëvjeçarëve. Në këto 10 – 15 vitet e fundit sikleti i atyre ëndrrave nuk ka qenë pothuajse fare “pse qenkam kthyer” por pse paskam (ri)ikur.
I nderuar, duke qene krejtesisht i nje mendje me ju per sa thoni, une do te shtoja qe per mua me shume se sa nje kthim nga kam ikur, eshte nje udhetim prapa ne kohe dhe kur kthehem perseri ne shtepi jam “Back to the future”.
Problemi eshte se Shqiperia qe ke lene e bashke me te edhe njerezit kane ndryshuar ,edhe ti ke ndryshuar ne nje drejtim tjeter .Kur muhabetet e tipit :”e mban mend kur?” Mbarohen e kupton se pervec gjuhes e kujtimeve te nje vendi e nje kohe qe s’ekziston me ,s’te lidh gje tjeter .Por edhe vendi prites s’ta ka shtruar me lule.Ndersa kane patur me shume mundesi se me shtetin ame pjesa derrmuese e 1.6 milione shqiptareve emigrante te brezit te pare jane me punera poshte inteligjences e arsimit te tyre
Nuk e kuptoj mire ç;hyn ketu fakti qe a ma shtroi me lule apo jo vendi prites. Kush emirgron me mendjen se atje ku do te shkoje do ta gjeje me lule me mire ti meshoje minderit ne Shqiperi. Pastaj cdo berr varet mas kembeve te veta dhe a i mbjell vete lulet, a del ndonje qe i jep nje tufe e te tjera lloj mundesish qe mund t’i gjesh lulet me duket se eshte ca pune fati, ca pune aftesish. Rasti ma ka sjelle qe ketu ku kam emigruar une me treguan nje histori m’at fillim, ku nje shqiptari deli djale e pyesnin se perse nuk aplikonte per pune aty – ketu. Ai deli djali pergjigjesh, une ne Shqiperi kam qene drejtor ne aksh ministri, keshtuqe nuk aplikoj po nuk pashe ndonje njoftim per vakance per drejtor ministrie. Keta lloj emigrantesh mbeten pa pune fare, sepse as qe behet fjale per pune madje as poshte inteligjences e arsimit te tyre.
Megjithate mua me duket se kjo puna e emigranteve, jo vetem shqiptare, nuk mund te mbulohet me pershkrime blanket, te vlefshme per kedo, kudo e kurdohere. Sic thashe cdo qenie ka nafaken e vet si kombinim i shansit (qe te jepet ose nuk te jepet) dhe aftesive per ta shfrytezuar shansin kur te jepet. Me duhet te ve ne dukje se gjithsesi emigrantet qe nuk e njohin mire gjuhen e vendit ku emigrojne, te pakten fillimisht e kane me te veshtire per tu sistemuar ne punera ne nivelin e inteligjences dhe arsimimit te tyre, handicap qe me kohe zbutet, sigurisht ne varesi te pervetesimit te gjuhes se vendit.
Nje miku im te cilit djali i emigroi ne fillim fare ne Greqi, kur kthehej ne Shqiperi dhe fillonte ankohej per gjera te ndryshem, ky miku im i thoshte, e di c’ke o djlae me mire mos hajde fare se malli brenda dites del, pastaj fillojne te tjerat.
Kam idene se robi ndihet si ata qe kane humbur gjymtyret, por ndjejne fantazmen, dhimbjen etj. Se ne nje fare menyre akulturacioni eshte nje sakatosje e shpirtit. Kulturen qe e ke njohur nepermjet Essential apo Deutsch als Fremdsprache, tanime e ke ne shtepi, me vete, por pa ate gjymtyren tjeter, fantazme, qe e shfaq veten vetem ne enderr, ose ne kesi reflektimesh. Cfare eshte pasuri ne vendin tend, njohja e gjuhes se huaj p.sh., inflacionohet (?), e robi e percepton te veten tanime si pasuri. Ekonomia e vemendjes e percjell kete te dyten ne enderr.
Biologjia jonë nuk ka ndryshuar me ritmin e revolucioneve teknologjike e shoqërore: mekanizmat me të cilat i përballon trupi ynë ngjarjet janë ato primitivet. Kriza jonë identitare është një lloj jet lag-u: trupi ynë është zhvendosur nga një time zone në një tjetër, e njëkohësisht nuk është zhvendosur.
p.s. Tema është shumë e bukur. Vetë shoh ëndrra sikur Tirana ndodhet në periferi të qytetit ku jetoj. Tirana e para-EdiRamës merret vesh.
Teme shume interesante dhe e kapur me shume origjinalitet dhe vertetesi nga autori. ‘Ignorance’ e kam lexuar shume vite perpara por mu dashka ta lexoj perseri. Per sa i perket enderrave, kam nje experience me nje ngjashmeri te habitshme me menyren sic pershkruhet ne artikull. Pa i hyre sentimentalizmave, kam pershtypjen se mund te jete e lidhur me nje gjurme ne subkoshience qe i perket kohes se adoleshences dhe qe tashme per nje brez te caktuar eshte e parikuperushme – nese e kam interpretuar drejt shkrimin.