Peizazhe të fjalës

ose natyra jo aq të qeta
Arkivi Merr Pjesë Dhuro
Gjuhësi

EDHE NJË HERË PËR ETNONIMIN “SHQIPTAR” DHE FJALËN “SHQIP”

nga Mimoza Karagjozi Kore

Në një artikull të para disa ditëve në “Peizazhe të fjalës”, Anila Omari solli në vëmendjen e lexuesve njësi leksikore prej fjalorit të F. M. Da Lecces (1702). E nga ana tjetër, në një shkrim vijues, po këtu, prej Ardian Vehbiut u trajtua në planin historik dhe çështja e dy kryedialekteve tona. Të dyja këto më bënë të përsiat edhe një herë në çështjen e etnonimit tonë Shqiptar dhe kuptimit parak të fjalës Shqip duke marrë shkas nga gjetje dialektore në Studime etimologjike të Eqrem Çabejt. Botimi i Fjalorit të Da Leeces, kishte krijuar një boshllëk prej mbi 300 vjetësh në studimet albanistike, prandaj edhe sot mbetet një bankë të dhënash për studiuesit për të njohur më mirë shqipen e fundshekullit të XVII. Por edhe në dialekte e të folme të veçanta mund të qëmtohen ende njësi leksikore dhe tipare të konservuara të gjuhës shqipe, të cilat përbëjnë një burim të rëndësishëm të dhënash për historinë e gjuhës.

Deri sa u botua Fjalori i Da Lecce-s, ajo çka dihej në botën shqiptare e dëshmuar, ishte fakti se emri shqiptar na dilte për herë të parë i shkruar në aktet e Kuvendit të Arbënit më 1703 (botuar më 1706). “Para se të hinjënë Misionarët me rëfyem,…a dine mir giuhën e shqipëtarëvet…”

Me botimin e Fjalorit të Da Lecces (DITTIONARIO Italiano-Albanese (1702), përgatitur nga Gëzim Gurga, Shkodër, 2009) gjejmë apelativin ri kur autori shpjegon arsyen përse e ka shkruar: “Këtë Diktionār oh Shqipëtāri i dashun, e skrova jo për zotinī ande, qi di mā fort se unaj, veç për vetëhe, qi jam për së largu, e gjuhënë e shqipëtarëvet e kam posi nji kafshë të huojë…”

Edhe pse shtyrja më në thellësi të kohëve prej katër vitesh e dëshmimit të emrit shqiptar prej Kuvendit të Arbënit në krahasim me Da Lecce-n, nuk është një periudhë shumë e gjatë, për historinë e gjuhës shqipe merr një rëndësi të veçantë, sepse duke qenë fushë studimi që operon me dokumentacionin gjuhësor, i cili për shqipen është i vonë me shkrim, është e rëndësishme që të shtyhet ngadalshëm në errësirë “por me këpucë plumbi” siç udhëzonte E. Çabej, pra, bazuar në fakte  shkencore.  Emërtimi Shqipëtāri në hyrje të Fjalorit përkon me  kuptimin e përdorur te Kuvendi i Arbënit, pra me atë që ka në ditët e sotme, por s’ndodh kështu në brendësi të Fjalorit, ku Da Lecce zërat shqip, Shqiptār i, shqipinī i shpjegon përkatësisht:

shqip: creanza “edukatë; dituri”

shqipëtār: parlatore “gojëtar, ai që flet mirë”

shqipinī: creanza; reverentia; termine “edukatë” (Fjalori, f.823)

Me kuptimin e toponimit të sotëm Shqipëri dhe etnonimit shqiptar Da Lecce përdorte:

Albania – Arbën, i, it; Arbënī, a, së

d’Albania – prej Arbënit; arbëneshë (Fjalori, f.113)

Matteo Mandalà zëvendësimin e tyre me “Shqiptāri” e “Shqipinī”, nisur nga kuptimi që ato kanë në Fjalorin e Da Lecces, e shpjegon me statusin nderues që po merrnin këto fjalë në shoqërinë shqiptare të asaj kohe: “Në këtë mënyrë të qenit shqiptar do të thotë anëtar me një status të lartë shoqëror dhe institucional brenda  bashkësisë…  Këtë e  dëshmojnë edhe  kuptimet e mbiemrit i pāshqip i pamoral, i pandershëm”.1

Në Parathënie Da Lecce e përdor drejt etnonimin tonë në togun “oh Shqipëtāri i dashun”, ndërsa në brendësi të Fjalorit kuptimin e jep ndryshe, e kjo tregon se Parathënien e ka shkruar ndoshta disa vite më vonë ashtu siç ndodh rëndom dhe sot kur shkruhet vepra më parë e parathënia pasi ka përfunduar ajo. Kjo na jep të kuptojmë se brenda pak vitesh, në fundin e shek. XVII, në trevat e Veriut të Shqipërisë, nuk ishte konsoliduar ende përdorimi i emrave etnikë të rinj. Kjo vërtetohet edhe me faktin që të njëjtën hyrje të ngjashme me Fjalorin, Da Lecce ka shkruar edhe për Gramatikën e tij, por në të, në vend të fjalës “Shqipëtāri” përdor: “Arbënuer i dashun-ket gramatiken; e shkrova jo per zotnī tande…”. Kjo na bëri të dyshojmë që Gramatika, pavarësisht vitit të botimit (1716), duhet të jetë shkruar përpara Fjalorit, që daton më 1702. E këtë na i vërteton edhe Gaetano Petrotta i cili thotë se: “Da Lecce e paralajmëron lexuesin kureshtar se për të mësuar gjuhën shqipe nuk  mund të mjaftojë ky fjalor, por lipset të studiojë edhe Gramatikën e tij…e se kur të botohet Fjalori do të marrë ndonjë sqarim rreth shqiptimit. Prandaj At Da Lecce  e kishte hartuar gramatikën e tij para fjalorit, të cilin ai vetë pohon se e ka shkruar me dorën e tij më 1702”2

Një trajtim të gjerë në planin gjuhësor, etnologjik e antropologjik i ka bërë etnonimit tonë Bardhyl Demiraj në veprën “Shqiptar” (Tiranë, 2010). Përveç trajtimit të çështjeve intriguese si: pse u zëvendësuan arbën/arbër me shqiptar, kur ka ndodhur ky zëvendësim, ai ka sqaruar dhe rrugën fjalëformuese, duke vlerësuar si zgjidhjen më bindëse për rrugën e formimit të etnonimit shqiptar atë të propozuar së pari nga Hahni, që merr për bazë pjesoren e foljes shqipoj – shqipët e cila me prapashtesën -ar ka dhënë emrin shqiptar.

Po cili është kuptimi i fjalës shqip që gjendet në bazën e foljes shqipoj? Në një analizë të thukët që ndërmerr edhe Ardian Vehbiu për këtë problem përmbledhtas ai shprehet: “…etimologut i duhet të kthjellojë nëse kuptimi i parë i fjalës shqip ka qenë ai i gjuhës, apo kuptimi tjetër “qartë, troç” të cilat të dyja ruhen edhe në shqipen e sotme; apo edhe, pse jo kuptimi i rrallë “nder, mirësjellje, edukatë,” që ndeshim në fjalorin e Da Lecce-s.”3

Po folja shqipoj / shqiptoj që ka në bazë shqip me ç’kuptim na del në gjuhën shqipe?

Këtu do të sillnim në vështrim të dhënat nga dialektet e të folmet e veçanta. Deri më sot si shembull sillej dëshmia nga diaspora shqiptare e Ukrainës që u shkëput drejt këtij vendi qysh prej shek XVII-XVIII. Aty fjala shqipoj apo shqiptoj ka kuptimin kuptoj: “nok zallahit” por shqipton (nuk flet, por kupton) ashtu si e shpjegonte G. Meyer pas hullisë së G. Von Hahn-it duke e lidhur me foljen e latinishtes excipio “kuptoj, dëgjoj”. Po lind pyetja, brenda vendit tonë, në të folme të veçanta a mund të gjendet një dëshmi e tillë sot?

Kam qenë dëshmitare e të dëgjuarit të një fjale të tillë prej brezit të vjetër në qytetin e Gjirokastrës, por nuk e kemi ndeshur gjëkundi të dokumentuar, p.sh: Thuaje prapë se nuk të shqipëllojta mirë! Merret me mend habia dhe entuziazmi kur e hasëm papritur në veprën që zë kryet e vendit në studimet tona gjuhësore, Studime Etimologjike të E. Çabejt, (shtatë vëllime). Edhe pse e kemi pasur gjithë kohën para syve tanë, vëmendjen e kemi përqendruar në prurjet shkencore e jo sa duhet edhe në gjuhën vetjake të E. Çabejt. Kjo vepër, e parë në tërësinë e saj, i ofron material studimor jo vetëm etimologut e historianit të gjuhës, por dhe dialektologut, etnologut, folkloristit etj. Këto janë vënë në dukje edhe më parë nga studiuesit. Por, nga ana tjetër, kjo vepër madhore ruan edhe tipare të gjuhës dialektore amtare të këtij gjuhëtari. Edhe kur është botuar (e do të ribotohet së shpejti, përsëri) është pasur parasysh të bëhet kujdes që të ruhen tiparet e ligjërimit vetjak si edhe të gjuhës letrare individuale të kryegjuhëtarit tonë, të cilat dëshmojnë jo vetëm për këndvështrimin gjuhësor të tij në drejtshkrimin e disa fjalëve, por në të gjenden dhe shumë njësi e trajta leksikore të qytetit të Gjirokastrës, së folmes së vendlindjes së tij, e cila bashkë me çamërishten përbëjnë të folme periferike skajore të shqipes. Qysh prej M. La Pianës4 është vënë në dukje arsyetimi i ruajtjes së elementeve arkaike, mbështetur edhe në kritere gjeografike, duke dalë në konkluzionin se në zonat periferike ruhen më mirë elementet gjuhësore të vjetra, të cilat sa më larg të jenë nga qendra e rrezatimit, aq më shumë konservatore dhe të huaja ndaj ndryshimeve paraqiten.

Brezi i vjetër në qytetin e Gjirokastrës e përdorte foljen shqipëlloj në kuptimin e parë të saj “kuptoj”. Edhe prof. Eqrem Çabej, në gjuhën e tij, bazuar në të folmen e vendlindjes e përdor ngjashëm, si edhe me ndonjë shtesë kuptimi leksikor. Ja dy shembuj që kemi gjetur:“…e vetë e shqipëllon [shën. ynë: e kupton, e percepton] si fjalë onomatopeike ose si të dalë prej një thirrme” (SE III (C – D), f.61) ose “Nga etimologjitë e fjalës, i drejtë mbetet shqipëllimi [shën.ynë: interpretimi] me mjetet e brendshme të gjuhës…” [po aty: f. 75 sipas skedës]

Ja përse për studimin e historisë së gjuhës shqipe marrin një rëndësi të veçantë të folmet dialektore, të cilat duhen parë si thesare ku ruhen relikte gjuhësore të cilat hedhin dritë e ndihmojnë në sqarimin e problemeve të diskutueshme.

 

© 2020, Mimoza Karagjozi Kore. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

1 M. Mandalà, Shqip, shqipëtar, shqipëni në Fjalorin e pabotuar (1702) të Francesco Maria da Lecce-s, në “Vepra themelore në albanologji”, Q.S.A, “Botimet Albanologjike” Tiranë, 2019, f.149-162.

2 G. Petrotta, “Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare”, Botimet “Almera”, 2008, f.113.

3 A. Vehbiu, Shqipi i Da Lecce-s në “Peizazhe të fjalës” 16 janar, 2013.

4 M. La Piana, “I dialetti siculo-albanesi”, in: Studi linguistici albanesi. Varia 1949, ribotuar në Albanesi in Sicilia/ Giunta… [et al.]; a cura di Matteo Mandalà, A.C. Mirror, Palermo, 2003, f. 100 (conclusione)

Të ngjashme

59 Komente

  1. Përgëzime autores për këtë material të pasur dhe të bukur! Me shumë vlerë janë edhe referencat nga gjuhëtarë të tjerë, si Çabej, Mandalá, Vehbiu, Demiraj, etj.

    Një pyetje: Autorja përmend prurjen nga shqiptarët e Ukrainës, të shkëputur nga “trungu” në shek. XVII-XVIII; si dhe foljen “shqipëlloj” në Gjirokastër dhe tek Çabej. Po nga shkëputja më e hershme, ajo e arbërorëve të Greqisë, a rezulton ndonjë trajtë që ndihmon argumentin në fjalë? Ose më konkretisht, a haset ndër ta fjala “shqipëlloj”? Falemnderit paraprakisht.

  2. Faleminderit, Agron! Pyetja juaj eshte interesante. Deri me tani, nuk e kemi ndeshur ne tekstet arvanitase, por sigurisht duhen selitur me kujdes e prandaj s’ mund te themi qe s’ka ekzistuar. Vepren e Çabejt e kishim para sysh dhe nuk e kishim vene re kete perdorim, madje dhe ishte zevendesuar ne botim (shembullin e dyte e gjetem ne skedat e tij). Duhej te botojej vepra e N.Ketes qe te gjendej shembulli I Scutarit shqip…prandaj ku i dihet…

    1. Shumë e qëlluar edhe ballina e shkrimit: pejzazhi i famshëm e Edward Lear, nga libri i tij “Journal of a Landscape Painter in Albania”, f. 312. [botimi i parë, 1848, i lexueshëm lirisht në HathiTrust dhe GoogleBooks].

      Lear u ndodh në Gjrokastër midis 2-4 nëntor 1848. Nuk e harxhoi kohën kot. Në Harvard kam parë në origjinal dhe 8 pejzazhe të mahnitshme të Qytetit të Gurtë. Ato “peizazhe” përjcellin me penelata mjeshtërore mjedisin dhe atmosferën e kohës në atë qytet plot dritë, ku lëvrohej “fjala” apo shqipja e të folmes gjirokastrite.

      Vetëm dy breza më vonë në Gjirokastër do të lindte edhe “kryegjuhëtari” Çabej, siç e përmend Autorja këtu, tek Peizazhet e Fjalës, apo shkrimtarja e mahnitshme dhe e persekutuar deri në fund, Musiné Kokalari. Tri breza më vonë do të vinte edhe Kadaréja.

      Mëkat që Lear nuk ndaloi edhe në Libohovë. Gjithsesi, në peizazhet e tij të Gjirokastrës shfaqet madhështor edhe Ujësjellësi i famshëm, si edhe Shtëpia e Karagjozatëve. Pjesa prej 8 skicash dhe pikturash (por mund të kenë qenë edhe të tjera) mund të shihet në lidhjen këtu: https://hollisarchives.lib.harvard.edu/repositories/24/archival_objects/662627

      Pa dashur të dal nga tema, ndofta Autorja mund të shtojë diçka edhe për “arealin” ku “shqipëllohej” jeta, siç na e përcjell Gjirokastrën e kohës Edward Lear?

    2. Falenderoj Mimozen qe me citon, e per te qene korrekt me te si edhe me rrethin e lexuesve po lejohem te nderhyj me do sqarime perkatese:

      – ceshtjen e etnonimit SHQIPTAR dhe daljen e tij te paren here (da Lecce 1702) me kuptimin e tij te sotem si etnonim (= endonim) i mirefillte e kam bere publik ne vitin 2006 (https://www.albanologie.uni-muenchen.de/downloads/publikationen-demiraj/bearbeitet_kur-u-zbulua-m.pdf), pra tre vjet para se te dilte botimi kritik i patemete i Gezim Gurges. Ky botim imi u percoll ne forme monografie se pari ne vitin 2010 (https://www.osmikon.de/metaopac/search?View=ostdok&q=Bardhyl+Demiraj&send=Suchen) e me pas ne forme me te zgjeruar e me kritiken perkatese ndaj studimeve te mevonshme – bash kur filluan te ziheshin e griheshin koleget e mi me njeri-tjetrin, se kujt i takonin trofete e rastit – ne monografine “Shqiptar dhe Shqa. Histori popujsh permes dy etnonimeve. Triptik etnolinguistik. Naimi. Tirane 2014.

      – Ne te tria keto botime eshte argumentuar se endonimi SHQIPTAR duhet te kete qene me i hershem ne perdorim nder bashkesi shqiptare qe jetonin ne simbioze me bashkesi te ndryshme etnike ne hapesiren e sotme shqipfolese. Argumentin kryesor ne kete induktim e japin se pari dy veprat e da Lecce-s: a) Fjalori ne doreshkrim (1702), ku autori i drejtohet ne hyrje SHQIPETAARIT me qene dashamir ndaj gabimeve te mundshme qe mund te kishte bere autori si joshqipfoles, dhe: b) ne Gramatiken e tij, te botuar ne Rome me 1716, ku thuajse me te njejtat fjale shqip e me te njejtin synim i drejtohet kete radhe ARBENORIT. Eshte pikerisht ky „kolizion“ endonimesh, cka parakupton nderhyrjen e mundshme redaksionale ne hyrjen e gramatikes gjate procesit te shtypit nga nje dore e dyte. Kemi te bejme pra me nderhyrjen e pare redaksionale te njohur deri sot ne letrat shqipe (te me fale miku im Albert Doja, se mund ta merzis me kete lloj empiricizmi e teknicizmi). Asgjemangut da Lecce parapelqen punen e tij ne doreshkrim endonimin SHQIPETAAR, pas gjase me konotacion neutral, kundrejt ARBENOR qe parapelqen botuesi ne shtypshkronjen e Kongregacionit te Shenjte te Propaganda Fide-s ne Rome, meqe ky i dyti pas gjase dallonte qarte SHQIPTARIN KATOLIK te kohes, andaj edhe permireson tekstin ne pikepamje redaksionale. Nuk duhet pra as te bejme cudi, perse da Lecce – atebote i semure ne Bari – ankohet me shkrim ndaj shtypshkronjes se Kongregacionit, sapo i ra ne dore nje ekzemplar e gramatikes se tij te shtypur, sepse kane nderhyre e sakatosur tekstin e gramatikes pa pelqimin e autoret. (Deshmi te bollshme ne kreun hyres te botimit te Gurges 2009). Qe nderhyrjet redaksionale pa lejen e autorit ishin rutine e kohes ne shtypshkronjen e Propaganda Fides, keto jemi ne gjendje t‘i verifikojme ne detaj ne botime te mevonshme shqip, p.sh. ne disa lutje shqip me autor Imz. Gjergj Radovanin (Rome 1776).

      – deshmia me e pare e emertimi SHQIPETAR, vecse si emer familjar (pra jo endonim): me kuptimin e rudhur “shqipfolesi” (pak a shume sic njohim me vone e me heret emrat familjare te migranteve shqiptare: Albanese, Arbanasi etj.) deshmohet qarte ne fund te shek. XIV fillim i shek. XV. Dhe jo rastesisht na shfaqet ky emer familjar pikerisht ne qytetin Drishtit (: Petrus Andreas Schipudar – kanonik i Kishes Katolike te Drishtit), i ndare atebote ne tri lagje etnike-fetare: katolike = shqiptare; greke-dalmate = ortodokse greke, dhe sllave = ortodokse sllave.

      Ndoshta po e kapercej kufirin e modestise, duke “i dhene mend” kolegeve te mi e rrethit te lexuesve te Peizazheve. Gjithsesi kushdo mund t’i verifikoje, kundershtoje, madje deri te vijoje te manipuloje prurjet e realizuara ne vazhdimesi gjate historise te albanologjise si shkence komplekse rajonale, ku mbizoteron e do te mbizoteroje gjithhere studimi i mirefillte empirik, i mbeshtetur po ashtu gjithhere ne nje aparat metodik-zbatues e ne baza teorike solide qe jane zhvilluar, zhvillohen e do te zhvillohen ne kohe e hapesire.

      1. verej qe ne komentin tim nuk regjistrohen emertime brenda kllapash burimisht majoshe. Pra per saktesim: aty ku nuk ka rrjedhe logjike teksti i lutem lexuesit potencial te lexoje sipas rastit endonimet “Shqipetar” (da Lecce: Fjalori ne doreshkrim 1702), “Arbenor, arbenuer” (da Lecce Gramatika e botuar 1716)” “Schipudar” (emer familjeje ne drishtin multietnik-fetar te shek. XIV-V.

  3. Pergezime per kete shkrim fantastik dhe shume informativ.
    Bravo!

  4. Informacion shume interesant rreth nje çeshtjeje cruciale se albanologjise. Mua, kuptohet krejt si amator, gjithmone me ka intriguar shndërrimi (arbnor, arberor, arbnuer) ->shqiptar. Hipoteza, pandehma, persiatje te bazuara ne menyre me shume apo me pak solide mund te behen shume, sigurisht prej specialisteve dhe kompetenteve te fushes. Mua, me shume se sa mekanizmi i shndërrimit te etnonimit, me kane interesuar arsyet historike dhe jetesore te shndërrimit. Sado qe kam kerkuar, megjithese nuk mund te them se kam harxhuar shume kohe per kete pune, dhe kedo qe kam pyetur, nuk kam mare nje pergjigje shterruese, ose ne mos shterruese, te pakten disi bindese. Madje dikur nga 1995 ose 1996 pas nje mbledhjeje ne Akademine e Shencave pyeta drejtpersedrejti Prof Shaban Demiraj. M’u duk, paça qene i gabuar, se edhe vete profesori o nuk dinte si te pergjigjej, o nuk i pelqente te pergjigjej, me nje fjale nuk donte te shprehej dhe me thene te drejten u largua menjehere ne nje menyre qe nuk e kisha pritur prej tij, qe gjithmone i mirepriste pyetjet dhe qe i sjellshem deri ne fund.

    Ajo qe me huton me shume eshte se te huajt nuk e kane ndërruar etnonimin per ne, keshtu per italianet albanesi kemi qene, albanesi vazhdojme te jemi (madje per ta edhe shqiptaret e Italise jane albanesi, ndersa ne u referohemi si arbereshe), per anglishtfolesit albanians kemi qene albanians vazhdojme te jemi, per francezet albanais ishim, albanais vazhdojme te jemi. Cuditerisht, te vetmit qe e kane pervetesuar etnonimin e ri jane serbet, ndonese e perdorin si pejoratif (shiptari), duke ruajtur albanac ne te folmen formale. Sigurisht raste kur kombet e therrasin veten me emra te ndryshem nga ç’i njohin te tjeret ka shume. Megjithate ne rastin tone shnderrimi ka ndodhur vone dhe gjithsesi arsyet mbeten te paqarta. Nese pa dale jashte temes ndokush do te hidhte pak drite mebi kete ceshtje do t’I isha vertet mirenjohes.

    1. Mendimi im esht se emri shqiptar ka lidhje me flamurin e Skenderbeut dhe erdhi gradualisht mbas epokes se Skenderbeut. Pas okupimit otoman shum shqiptar ndrruan fen dhe mendoj se filluam te quajm veten shqiptar per te then se pavarsisht fes jemi pasardhes te skenderbeut dhe duke u identifikuar me flamurin tregonin se megjithse ndrruan fen per shkaqe mbijetese ata ngeleshin shqiptar. Pershembull arvanitet ne Greqi mbajten te njejtin emer edhe sot sepse perandoria otomane i la te lire dhe u tregua tolerante me ta per arsue te ndryshme. Pra mendoj se ne fillim emrin shqiptar e perdoren popullsit shqiptare qe u islamizuan. Dhe duhet te kemi parasysh qe emrat ndryshojn shum shpejt. Si shembull po marr Greqin e cila deri ne fund te revolucionit grek kishte shum emra si psh romei arvanit vlleh etj. Dhe pas revolucionit per rreth 20. 30. Vjet e quanin veten helen. Ky esht thjesht mendimi im pa asnje baz dokumentacioni historik pershendetje

      1. Skenderbeu thone u shuajt fare nga memoria e shqiptareve derisa De Rada e nxorri nga pluhuri I harreses .

  5. Kam përshtypjen se arbërit kur u myslimanizuan në masë, e hoqën nga përdorimi etnonimin e vjetër dhe nisën të vetëquheshin shqiptarë – ata që kuptojnë, pasi “arbër” ishte një etnonim ekskluzivisht i krishterë. Besoj se si fenomen ka ndodhur në shekujt 17-18, bashkë me shkrirjen e grupeve kl / gl në q / gj – krahaso p.sh. emrin e fshatit Kleparo në fillim të shek. 19, që u bë Qeparo, etj.

    1. Diku kam lexuar nje hipoteze se fjala shqiptar ka te beje me fjalen schism.

      1. Ndoshta ka ndodhur një ngatërresë me “Albanois” ose albigezët… sekt heretik i Langëdokut në shekullin XVIII. Herezia kishte natyrë manikeane dhe e mori emrin pikërisht nga vendi i origjinës, Shqipëria. Ndoshta bogomilë bullgarë kanë kaluar nga Shqipëria në jug të Francës dhe e kanë përhapur lëvizjen e tyre aty. (Shih Dictionnaire des Hérésies, des Erreurs et des Schismes, Paris, 1845).

        1. Nga moderatori: Askujt nuk i kërkohet kompetencë në këtë çështje dhe aq më pak amatorëve, por edhe injoranca totale nuk mund të përligjet. Para se të sillni këtu çdo gjë që ju del përpara në rrugë, do t’ju lutesha që të lexonit diçka qoftë edhe fare të thjeshtë, për hipotezat më të përhapura dhe të pranuara rreth temës. Mund të mos ju bindin, por të paktën ju orientojnë.

  6. Një çështje shumë e rëndësishme, që i quajturi apo e quajtura duledupicard ngre me shumë të drejtë këtu (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43398), në fakt, jo vetëm thjesht për “albanologjinë” por për shkencat apo studimet shqiptare në përgjithësi. Çuditërisht, nga pikëpamja teknike, kjo çështje është monopolizuar nga gjuhëtarët dhe njihet e rrihet prej tyre që prej afro 250 vjetësh duke filluar me Johann Thunmann në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe me Gustav Meyer një shekull më vonë, të cilin Anila Omari e sjell përseri këtu në shqip (https://peizazhe.com/2020/07/30/mbi-gjuhen-dhe-letersine-shqipe/). Sigurisht, edhe pse në shumicën e rasteve albanologët e huaj vazhdojnë të fetishizohen për çdo lloj detaji teknik, mund të ketë pasur kohë më kohë edhe ndonjë zbulim apo botim të ri si Fjalori da Lecce apo si këtu gjurmimet e reja dialektale që na zbulon me shumë interes Mimoza në këtë shkrim. Megjithatë, thelbit të çështjes gjuhëtarët nuk i janë afruar pothuajse asnjëherë, ndonëse e përmendin shkarazi si diçka që me sa duket nuk ka ndonjë rëndësi teknike. Them “pothuajse asnjëhere” pasi nuk mund të lihet pa përmendur një rast si Osman Myderrizi që me sa di unë është i vetmi ndër gjuhëtarët që ka prekur këtë çështje por që nuk është vlerësuar asnjëherë për arritjet e tij, pikërisht sepse gjetjet e tij nuk janë teknike por konceptuale.

    Osman Myderrizi ndoshta nuk njihet si duhet sepse gjatë periudhës komuniste ai është detyruar të heshtë, është denigruar dhe është dënuar me harresë, ndërsa pas rënies së komunizmit asnjëri nuk është kujtuar për ta promovuar sepse ai nuk ishte as me komunistët as me kolaboracionistët, as nga veriu dhe as katolik, por thjesht patriot dhe tirans “qytetar nderi” i Tiranës. Askush nuk e di apo nuk kujtohet më se ai ishte deputet i Parlamentit të parë shqiptar, hapi shtëpinë e vet për gjimnazin e parë të Tiranës (sot gjimnazi Qemal Stafa), ishte kryeredaktor i gazetës Ora e Tiranës, inspektor i arsimit, autor i Gramatikës së parë (dhe të fundit) të shqipes gegnishte të botuar në vitin 1940. Ai është edhe një nga bashkëautorët e harruar të Fjalorit të 1954 për të cilin flitet sikur vetëm Eqrem Çabej ta ketë hartuar. Ai ka bërë edhe një punë titanike për transliterimin, botimin dhe studimin e Divanit që është tretur në drejtime të paditura dhe është varrosur përfundimisht.

    Por çfarë është edhe më e rëndësishme, Osman Myderrizi është një pionier i qasjeve moderne në gjuhësi dhe në shkencat sociale që në vitet 1933 dhe 1943 pikërisht me studimet e tij mbi çështjen e ndërrimit të emrit etnik të shqiptarëve. Gjuhëtarët tanë mund t’i kenë përmendur këto punime, por vetëm për të dhënat e tyre teknike. Me sa duket gjuhëtarët dhe albanologët tanë akoma nuk janë në gjendje ta vlersojnë këtë largpamësi të Osman Myderrizit, që është unike në historinë e studimeve shqiptare apo albanologjike. Në fakt, mund të them se Osman Myderrizi u ka paraprirë qasjeve kontrastive dhe transaksionale që bota akademike perëndimore do t’i njihte vetëm pas vitit 1969 me punimet e antropologut norvegjez Fredrik Barth dhe kolegëve të tij. Unë nuk jam gjuhëtar dhe ndoshta nuk i njoh mirë çikërrimat teknike me të cilat merren albanologët prej 250 vjetësh dhe mund të them me keqardhje të jashtëzakonshme se pikërisht për arsyet që përmenda më sipër edhe unë nuk kam mundur të njihem në kohë me punimet e Osman Myderrizit. Megjithatë, duke u mbështetur në modelet hipotetike-deduktive, në punimet e mia kam përdorur qasjet moderne kontrastive dhe transaksionale tashmë të njohura që prej vitit 1969 dhe mund të them se në lidhje me ndërrimin e emrit etnik të shqiptarëve kam arritur në të njëjtat përfundime me ato që Osman Myderrizi ka shprehur që në vitin 1933, në vitin 1943, dhe në vitin 1965. Sikur gjuhëtarët dhe studiuesit shqiptarë të njihnin e të vlerësonin më mirë punimet e Osman Myderrizit do t’i kishin kursyer shkencës shqiptare të paktën një shekull rrotullimi pa lëvizur nga vendi mbi këtë çështje si dhe për shumë çështje të tjera.

    1. Z. Doja, shume falemnderit per shtjellimin tuaj. Megjithate, mendoj se do te ishte me interes te paraqisnit ketu, natyrisht ne menyre te permbledhur, pikpamjen apo perfundimet e Z. Myderrizi rreth çeshtjes ne fjale.

    2. Albert, me vjen vertet keq, qe po ta them ja keshtu troc si ne mexhlis, se ke nevoje te pish aty te nje autobot e gjysme me kafe, perpara se te fillosh te flasesh e te shkruash per ‘albanologjine’ si monopol i gjuhetareve. ‘Albanologjia’ as ka qene, as eshte e as ka me qene dikur monopol i gjuhetareve, sikurse edhe gjuhesia shqiptare – disa perpiqen te fiksojne termin albanistika (Fiedler) – veshtire se do te shkeputet ndonjehere prej ‘albanologjise’ si njera prej disiplinave te kesaj shkence nderdisiplinore rajonale (shih edhe me lart ne fund te komentit tim per shkrimin e Mimozes). Jam i bindur se kur te lexosh dicka me shume ne historine e gjuhesise shqiptare, do te veresh se Prof. Osman Myderrizi nuk eshte anashkaluar asnjehere prej gjuhetareve elitare shqiptare. Per me teper studiues te tille si Justin Rrota, Eqrem Cabej, Osman Myderrizi, Shaban Demiraj, Selman Riza, Hasan Ceka, Qemal Haxhihasani etj., etj., etj. (per te mos kaluar te te huajt) eshte veshtire t’i izolosh sipas rastit si vetem gjuhetare, vetem filologe, vetem folkloriste, arkeologe etj., meqe ne vepren e tyre ne varesi me objektin e studimit na shfaqen qofte te tille, qofte si albanologe te mirefillte. Ne fund te fundit kemi nevoje edhe te krenohemi me ta si themelues te albanologjise shqiptare. Mire a keq keta e shume te tjere si keta kane qene ne kohen e vet ajka e inteligjencies shqiptare e me shume se kushdo sot kane respektuar njeri-tjetrin te pakten si kolege, nemos edhe miq, nje sjellje kjo qe verejme se si po vjen e tehuajzohet ne kohen tone.

  7. Ndërrimi i emrit etnik është një gjë, se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri, një gjë tjetër. Si dhe pse u ndërrua emri – kjo është çështje për historianët, antropologët, sociologët dhe gjuhëtarët; ndërsa analiza e emrit të ri më shumë për gjuhëtarët. Unë fare mirë do të përfytyroja një konferencë akademike të mbledhur enkas për këtë çështje. Më duhet të shtoj se vitet e fundit Bardhi Demiraj i ka kushtuar emrit “shqiptar” një monografi. Çfarë u diskutua këtu, në vijim të shkrimit të Mozës, erdhi kryesisht nga njerëz kuriozë, jo të fushës, që duan të dinë më tepër; por dija albanologjike është marrë me këtë punë prej kohësh dhe hipotezat nuk është se kanë munguar. Zhvillimet demografike pas pushtimit osman, lëvizjet e popullsisë dhe islamizimi – të gjitha këto janë sjellë si arsye të ndërrimit. Por a kanë qenë “shqiptar” një emër për shqiptarin mysliman si të dallueshëm nga ai i krishterë; apo ka qenë një emër, sërish për shqiptarin mysliman, që të dallohej nga myslimanët e tjerë jo shqiptarë, apo një emër për të gjithë ata që flisnin shqip pavarësisht nga feja, apo edhe diçka krejt tjetër – për këtë më duket se çështja mbetet e hapur. Etimologjia dhe historia e fjalës “shqiptar” është punë për gjuhëtarët, por nuk duhet ngatërruar me arsyet e ndërrimit të emrit; pa çka se, me gjasë, edhe vetë emri për gjuhën u ndërrua, pak a shumë në të njëjtën kohë. Çfarë ndodhi?

  8. Ke shumë të drejtë Ardian. Në fakt, ndërrimi i emrit etnik, se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri, si dhe pse u ndërrua emri nuk janë çështje të ndryshme, por një çështje e vetme që mund të jetë komplekse por që nuk mund të zgjidhet veçse me përpjekje të përbashkëta të historianëve, antropologëve, sociologëve dhe gjuhëtarëve. Ndërkaq nëse vetëm gjuhëtarët janë marrë më shumë me emrin e ri, kjo flet më shumë për varfërinë e studimeve albanologjike se sa për kompetencën shkencore të albanologëve. Për mendimin tim shumica e tyre mbeten të verbuar nga evidentimi dhe katalogimi i të dhënave që dihen e përsëriten prej 250 vjetësh e këtej, duke harruar se shkenca nuk përparon me grumbullim faktesh por me ndërtim modelesh.

    Ma merr mendja askush nuk mund të gjejë asnjëherë se “çfarë ndodhi”. E vetmja gjë që mund të bëhet është të ndërtojmë një model teorik për të shpjeguar njëherazi arsyet e ndërrimit të emrit etnik, si dhe pse u zgjodh kjo fjalë dhe jo një tjetër, mbi bazën e të dhënave të disponueshme. Një model të tillë ka ndërtuar pikërisht Osman Myderrizi, siç vuri në dukje edhe Aurel Plasari në komentin e tij në Facebook (https://www.facebook.com/albert.doja/posts/10222374112797021?comment_id=10222375000739219) qysh prej një artikulli të 1933-shit me vijime te “Minerva” dhe mandej me punimin e 1943-shit me vijime të “Hylli i dritës” dhe sidomos me punimin e 1965-s te “Studime historike”: “Emëri i vjetër kombëtar i Shqipërisë në tekstet e vjetra shqip me alfabetin latin dhe arab”. Por Osman Myderrizi është mënjanuar prej establishmentit të atëhershëm shkencor për arsye që dihen. Megjithatë, në mënjanimin e tij janë përfshirë pa dyshim edhe përpjekjet për të hedhur poshtë idetë e tij me justifikimin se në atë kohë nuk pëlqehej shtysa fetare si shpjegim i dukurive historike të kombit, ndërkohë që në punimet e tij ai mundi të ndërtonte një model të mirëfillte teorik, një rast unik për kohën e tij, i cili mbetet edhe sot i tillë në studimet albanologjike.

    Pa dyshim për arsye të mënjanimit të tij nga skena shkencore e kohës dhe e them këtë si mea culpa, por edhe sepse nuk jam gjuhëtar dhe nuk mund t’i njoh të gjitha punimet e gjuhëtarëve, edhe unë nuk kam mundur të përfitoj në kohë nga idetë e Osman Myderrizit. Në mënyrë të pavarur jam përpjekur megjithatë të ndërtoj një model të ngjashëm duke u mbështetur në qasjet kontrastive dhe transaksionale si dhe duke përdorur të dhënat e disponueshme gjuhësore që janë të njohura për këdo, në punimet e mia mbi përdorimin politik të fesë në formimin e identitetit shqiptar (https://doi.org/10.1177/0308275X0002000404), ku përfshihen kryesisht konvertimet e hershme dhe të vona fetare si dhe herezitë mesjetare. Punimi është bërë i njohur edhe i përkthyer në shqip (http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00486061).

    Prandaj më pëlqen pa dyshim edhe sygjerimi i Ardianit për një konferencë akademike të mbledhur enkas për këtë çështje ku të diskutohen jo vetëm të dhënat faktike dhe hipotezat e mundshme, por para së gjithash modelet shpjegimore.

    1. Them që janë çështje të ndryshme, sepse ndërrimi i emrit etnik nuk ka gjasë të ketë ndodhur për arsye brendagjuhësore. Siç mund të ndodhte, për shembull, sikur një fjalë të binte nga përdorimi, për shkak se po bëhej homonimike me një fjalë tjetër, si pasojë e një zhvillimi fonetik të caktuar. Nëse shqiptarët e quanin veten “arbneshë/arbëreshë” në Mesjetë dhe pastaj e lanë këtë mënjanë, për ta quajtur veten “shqiptarë”, kjo nuk erdhi ngaqë kish ndonjë problem gjuhësor të mirëfilltë me fjalën “arbnesh/arbëresh” – p.sh. se nuk po shqiptohej dot, ose po ngatërrohej me ndonjë fjalë të ngjashme, etj. Ndërrimi erdhi për shkaqe të tjera. Gjuhëtari mund të shpjegojë si ndodhi që fjala “shqiptar” filloi të përdorej si emër etnik, ose të ndriçojë proceset kuptimore që e mundësuan kalimin, por nuk mund të shpjegojë pse u desh kryer ky ndërrim. Nga ana tjetër, fjala “shqiptar” u zgjodh ngaqë plotësonte disa nevoja specifike, por mund të ish zgjedhur edhe një fjalë tjetër, e perceptuar si e ngjashme ose njëlloj e përshtatshme. Nuk ka asgjë që ta lidhte detyrimisht fjalën “shqiptar” me këtë kuptim të ri. Erdhën rrethanat dhe e mori. Sa për rrethanat, besoj se këto kanë nevojë për qasjen e një eksperti tjetër – sociologu, demografi, historiani të fesë, etj., ose më mirë akoma, një antropologu – sepse nuk ndryshoi vetëm emri i një gjëje, por edhe gjëja vetë. Kjo ka doemos të bëjë me perceptimin e ndryshimit në identitet. Gjuhëtari ndriçon – me aq sa mundet – historinë e fjalës “shqiptar”, por nuk besoj se mund të shpjegojë pse u zgjodh pikërisht kjo fjalë. Aq më tepër që emri etnik mund të jetë një emër që na vë Tjetri, siç mund të jetë një emër që ne vetë ia vëmë atij deri dje ishte yni, por që mund të jetë bërë Tjetër.

      1. Rrok Zajzi ben nje perqasje per perhapjen e emrit Toske/Toskeri permes myzeqareve. Ndoshta do te duhej qe hetimi per shqiptar qe presupozohet i paraprin emertesave grupore apo krahinore te shihej si paradigme per keto te fundit e mandej ndoshta te abstragohej procesi.

    2. Zoti Doja, me duket se e keni lexuar gabim Z. Vehbiu. Ai thote:

      “Ndërrimi i emrit etnik është një gjë, se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri, një gjë tjetër.”

      Kurse ju thoni:

      “Ke shumë të drejtë Ardian.Në fakt, ndërrimi i emrit etnik, se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri, si dhe pse u ndërrua emri nuk janë çështje të ndryshme, por një çështje e vetme…”

      Tashti o Ardiani ka te drejte, dhe nderrimi i emrit dhe emri vete jane dy ceshtje te ndryshem, o keto jane nje ceshtje e vetme (sic thoni ju), dhe po qe keshtu i bie qe Ardiani nuk ka te drejte.

        1. Krejt dakord me sa thoni. Pra mesa duket, me gjithe hipotezat egzistuese ende eshte e pamundur te quhet i zgjidhur problemi i identifikimit te shkaqeve qe cuan ne nderrimin e etnonimit, ndoshta me pak i nderlikuar problemi i prejardhjes se vet etnonimit.

          1. Besoj se është pothuajse e sigurt që ndërrimi i etnonimit ka lidhje me pushtimin osman dhe pastaj me islamizimin që pasoi. Çfarë nuk është e qartë, më duket mua, është nëse kjo “shqiptar” ka qenë inkluzive, në kuptimin “ne myslimanët që nuk jemi arbëreshë dhe të krishterët arbëreshë që flasim të gjithë shqip”, apo ekskluzive “ne muslimanët që flasim shqip, në dallim nga turqit dhe të tjerët, që janë muslimanë si ne por nuk flasin shqip”.

    3. Shih komentin tim me lart lidhur me nevojen e njohjes ne historine e studimeve albanologjike. Po te duash Albert, mund te te evidentoj me metodat e mia tekniciste, por tejet produktive, se sa dhe si eshte vleresuar prof. Myderrizi deri sot lidhur me kete ceshtje. Plasari mund te themi se eshte nder te fundit.

  9. Duhet marrë parasysh edhe fakti që emërtimi (savant) i arbërve dhe gjuhës së tyre nga të huajt ishte epirot, i dokumentuar të paktën prej komedisë së autorit venecian, Tommaso de Mezzo, me titull “Epirota”, të vitit 1483. Pra, kishte të paktën dy etnonime nga të huajt.

  10. Fakti qe fjalori i Da Leces permend per here te pare fjalen shqiptar tek katoliket, i bie qe perjashton ndonje eksluzivitet myslyman dhe hipotezat perkatese, nderkohe qe nuk u perjashton nje ekskluzivitet katolik ne fillesat e perdorimit.

    Ky ekskluzivitet katolik do te perkthehej ne nje mospranim te myslimaneve si te njejte, pra arber dhe krijimin e nje koncepti te ri , si me thene ”arber, por shqiptar” per t’u dalluar nga arberi mysliman ose arberi turk ( me vone kemi shqiptarin osmalli ose ”shqiptar, por osmanlli” aq te perhapur si identifikim).

    Ne kete kuptim, shqiptar do lidhej:

    1 – me shqipen e flamurit, ata arber qe ndjekin shqipen e flamurit, meqe veriu ndahej ne bajraqe e bajraktare, ose flamuj e flamurtare, ku secili bajrak kishte flamurin e tij dhe vetem 1 flamur i bashkonte, pra jane shqiptare ( ku shqipe si emer merr lirisht -tar
    apo do lidhej :
    2 – me te foluren me edukate e paster per t’u dalluar nga arberit turq, te cilet fusnin arabizmat dhe turqizmat e fese ne te foluren e tyre, duke filluar nga selam alejkumi i perditshem ( si i krishteri, si myslymani gjithnje e kane konceptuar fene dhe rrjedhimisht veten si superiore ndaj tjetrit)

    Pas nje faze fillestare katolike gjate shek 17, te arberit shqiptar si i dalluar nga arberi turk, gjate shekullit e 18 qe perkon edhe me kohen e pashalleqeve, ose clirimin e pare i Shqiperise, clirim pa pavaresi, perhapet edhe tek myslimanet e ortodokset me baze padyshim gjuhesore, sepse te tjerat perjashtohen lehte.

    Perhapja e termit nuk eshte aspak dicka e njetratshme, por ka nje vend te percaktuar ku ka filluar te perdoret dhe ka fituar status. Ky territor mund te jete lirisht edhe ai ku u krijua dhe fitoi status etnonimi arber, pra tek ”burrat e malevet te Shqypnies”.

  11. Ne kete kuptim, shqiptar do lidhej:

    1 – me shqipen e flamurit, ata arber qe ndjekin shqipen e flamurit, meqe veriu ndahej ne bajraqe e bajraktare, ose flamuj e flamurtare, ku secili bajrak kishte flamurin e tij dhe vetem 1 flamur i bashkonte, pra jane shqiptare ( ku shqipe si emer merr lirisht -tar
    apo do lidhej :
    2 – me te foluren me edukate e paster per t’u dalluar nga arberit turq, te cilet fusnin arabizmat dhe turqizmat e fese ne te foluren e tyre, duke filluar nga selam alejkumi i perditshem ( si i krishteri, si myslymani gjithnje e kane konceptuar fene dhe rrjedhimisht veten si superiore ndaj tjetrit)..”
    Ke harruar te shtosh edhe njeriu I ri I edukuar nga Partia .Kjo teoria e shqiponje-Shqiperi eshte hedhur poshte si teze folklorike.

    1. Kush e ka hedhur poshte Lubonja apo Vikersi ?

      Shoqerite qe organizohen mbi baze flamujsh jane organizime ushtarake, keshtu qe identifikimi me flamurin eshte plotesisht ne norme.
      Shoqerite stepike te Azise shtonin tek etnonimi ngjyren e flamujve, qe percaktohej nga vendodhja gjeografike, psh hunet e bardhe ( e bardha jugu) apo khanidet e zinj, kara khanidet ( e zeza veriu).
      Nderkohe qe rasti i mancuve qe ndryshuan etnonimin gjate fazes se organizimit te tyre ne bajraqe, nga jurkene ne mancu, eshte nje rast sesi ndryshimi radikal ne organizimin socio-ushtarak mund te sjelle ndryshim etnonimi.

      Gje kjo mjaft e zakonshme ne shoqerite luftarake stepore e jo vetem, ku nje organizim i suksesshem socio-ushtarak ishte domosdoshmeri per formimin e nje hegjemonie ne territor, qe pasonte me daljen ne histori te nje etnie apo shteti apo protoshteti, gjithsesi nje entiteti te dallueshem historik.

      Prej nje organizimi te tille mund te kerkohet edhe dalja ne skene e arberve, persa kohe qe dalin ne skenen historike si symakioi, dmth aleate ushtarake te Bizantit . Po qe te jesh aleat ushtarak i nje Perandorie duhet te kesh dale nga organizimi paqesor i bashkesive katundare, qe do te thote reformim ne organizimin social e ushtarak.

        1. Jo nuk thote, sepse nuk po flas per shqiponjen ”bird”, por per te stilizuarin tek flamuri. pra per nje kuptim ushtar. Ne zone perpos shqipes se Skenderbeut, ka qene edhe shqipja me nje koke e Dukagjinasve, qe nuk eshte gje tjeter vecse ripropozim i shqipes se Principates se Arberit te 2 shekujve me heret, keshtu qe cfaredo flamujsh krahinash e fisesh te kene tundur flamurtaret, ai qe i bashkonte ka pasur shqiponje.

  12. Rregulla thote se quhesh (thirresh) si te therret tjetri (tjetri : pushtuesi, komshiu… etj etj).

    Asokohe, punet i kishim me latinin.

    Dmth me ‘excipio’-n.

  13. Çabej thote qe fjala shqip fillimisht u perdor per te pershkruar gjuhen dhe me vone folesit e kesaj gjuhe u quajten shqiptare dhe Se hipoteza e shqiponjes nuk ka baza shkencore .Ky eshte artikull I vitit 1972 .Ndoshta jane bere zbulime te medha qe atehere.

  15. Edhe njehere aty eshte folur per shqiponjen shpend, sipas nje koncepti ku psh shqiponja eshte simboli i shqiptareve ndersa ta zeme serbet kane ujkun. Nuk po flas per shqiponjen shpend dhe e kam bere te qarte dy here pavaresisht se ty duket nga nje vesh te hyn e nga tjetri te del. Ndoshta duhet t’i vesh tape veshit nga del.

    Nga cfare kemi si fakte, jane dy dokumente qe dokumentojne pune katolikesh ku permenden per here te pare shqiptaret, pavaresisht se gjuha shqip permendet 150 vjet me heret tek Buzuku. Pra gjuha shqip dhe etnonimi arber kane bashkejetuar per bukuri dhe nuk e ben te domosdoshme qe shqiptar te vije nga shqip, ne kuptimin e mirefillte te atij qe flet gjuhen shqipe. Aq me teper qe gjuhesisht duhet te justifikojme nje perjashtim te rregullit kur vendoset -tar, gje qe nuk luan ne natyrshmerine e faktit.

    Ne kete kuptim, pra kur mungon domosdoshmeria, vlejne 3 alternativat, vjen nga gjuha shqipe, vjen nga shqipja tjeter dhe nga kuptimi tjeter i shqip qe tek fjalori i da leces eshte me edukate etj.

    Problem tjeter qe ka ardhja nga gjuha shqipe eshte se veshtire se etnonimet formohen nisur nga emri i gjuhes se folur, nuk me vjen ne kujtese asnje rast i tille, edhe pse besoj se do te kete ( zgjerimi lidhet me gjuhen, por jo formimi, jo shkendija fillestare).

    Format me te zakonshme te etnonimeve lidhen me shtetet, me emertime gjeografike, me mbivendosjen e nje fisi dominant ne nje proces etnogjeneze apo me organizime socio-ushtarake qe prodhojne nje hegjemoni.

    Psh ne njiheshin edhe si epirote, qe ne fillese nuk ishte gje tjeter vecse nje emertim gjeografik, bullgaret vijne nga mbivendosja e nje fisi dominant turk mbi sllave, trake, vllehe e greke, maqedonet nga shteti i Maqedonise etj.

    Pra problemet jane serioze per kalimin e thjeshte shqiptar= ata qe flasin gjuhen shqipe. Pavaresisht se perhapja ka qene me siguri e tille, nuk ka qene e tille ne fillesa, ose ka pak gjasa te kete qene e tille ne fillesa.

    Cfare ndodhi pas pushtimin turk, nuk ishte aq thellimi i ndarjes se shqiptareve ne fise, sa rregullimi i territorit katolik me nje reformim te plote social, ekonomik, politik e ushtaraj, pra rregullimi ne bajraqe, flamuj ne shqip, por qe kur hyri islami edhe emri flamur u perkthye ne turqishten bajrak.

    Bota katolike, kaloi reformen e kunderreformen qe tek ne dha si efekt Buzukun e autoret e tjere.

    Mjedisi shqiptar me i favorshem per te prodhuar/ndryshuar nje etnonim, per mendimin tim kane qene malet e Gegerise, sipas modelit te etnonimit qe vjen nga reformimi socio-ushtarak i cili strukturon nje hegjemoni ne nje territor te caktuar.
    Faktet favorizojne me teper katoliket sesa myslymanet apo ortodokset, pavaresisht se nga pikepamja e gratifikimit fetar dhe vecanesise shqiptare, si dhe zhvillimeve te mevonshme, faktet injorohen ne favor te nje mjedisi myslyman.

    S’ka per t’u arritur ndonje perfundim, thjesht sepse faktet injorohen prej kohesh dhe do te injorohen edhe ne te ardhmen.

  16. Arsyeja që i shtyu banorët e këtij vendi për t’u dalluar nga njëri-tjetri eshte teme intriguese.

    Se nuk është fjala për një “tjetër” që erdhi nga jashtë, të cilin ke nevojë ta identifikosh mirë e qartë. Eshtë fjala për ata me të cilët ke një jetë të tërë që jeton, për ata të lagjes tjetër të fshatit, për komshiun në anën tjetër të rrugës, madje për vëllanë tënd që zë gjysmën tjetër të kullës, pra eshte fjala per gjysmën tënde tjetër. Se po t’u besosh relacioneve të mrekullueshme të Bardhit, pati konvertime edhe brenda gjirit të së njëjtës familje.

    Atëherë pse doli nevoja për një emër tjetër? Pse njëri duhej të ishte shqiptar dhe tjetri të ruante monopolin e palakmueshem të “arbërit”, deri sa të lihej pas dore e të zhdukej thuajse fare (edhe pse ne disa zona u ruajt mjaft gjatë, deri ne prag të Pavarsisë e më tej)

    Nuk ishte e mjaftueshme të thuhej: vëllai im kaurr, fqinji im myslyman (turk, më saktë, se kështu del më tepër te Bardhi që nxiton të shpjegojë se është fjala për ata që kanë ndërruar fenë, ata të lagjes tjetër). (Kur i shkruan Vatikanit për organizimin e një kryengritjeje ai thotë se për një gjë të tillë janë gati si të krishterët ashtu edhe turqit, nënkupto arbërit e konvertuar)

    Ku është fshehur shqiptari i ardhshëm, atëherë?

    Duhet të ketë edhe një element tjetër, një Higgs boson-)) i padukshem që guxoj të them se duhet të jetë i natyrës, gjykuese, paragjykuese, emocionale etj., në linjën dhe logjikën e kohës, pra.

    Pastaj kush e përdori i pari fjalën shqiptar, arbëreshët e lashtë për të pabesët që ndërruan fe apo të sapo pagëzuarit për veten e tyre, pa e fshehur nje lloj gjykimi per “ata” te tjeret?

    Te shohim ciklin tjeter. Që në raste të caktuara edhe emri shqiptar ka një ngarkesë disi të palakmueshme, për këtë nuk duhet nisur aspak nga trajta shiftar që përdorin fqinjët tanë veriorë. Në një periudhë të caktuar, diku në prag të Pavarësisë emri shqiptar ishte një stigmë e madhe, një sharje, fyerje, madje akuzë dhe jo thjesht nga turqit për shqiptarët, por edhe nga shqiptarët per shqiptarët.
    H. Dalliu, në librin e tij të jashtëzakonshëm “Patriotizma në Tiranë” jep mjaft raste e shpjegime se si nga një pjesë e shqiptarve akuzoheshin si “shqiptarë” ata që kërkonin shkëputjen nga Turqia. Dhe kjo ishte fyerje dhe akuzë. Si të thuash, ata duan ndarje jo se kjo ka vlere, por sepse ata janë shqiptarë, pra të pafé të pa besë, të shitur të paguar nga fuqitë kaurre etj.

    Dhe pyetja shtrohet natyrshem, besoj: a mundet nje nje ngarkese te tille dikur, per arsye te ndryshme mori edhe emri yne historik, arbër???

    Natyrisht ne rastin e dyte, vendi ishte i lodhur nga pushtimi i gjatë, por a lë kjo të kuptohet se po të mos kishin ardhur ca burra me vlerë që nisën të punojnë për Pavarësinë, vendi ishte në prag të ndërrimit të tretë të emrit?

    Po cili do të ishte ishte emri i ri? Them se duhet të ketë qenë etnonimi prozaik “turk”.

    Në fëmijërinë time mbaj mend shumë të vjetër, që duhej të kishin lindur mjaft para Pavarësisë, që kur bënin një be a donin të siguroheshin por vërtetësinë e diçkaje, thërrisnin: N’je turk! Kete e kam ndeshur edhe ne disa zona te verilindjes me vone. Pra nëse je turk, d.m.th. nëse je burrë i vërtetë, i ndershëm, që nuk gënjen etj, etj, ( do të isha kureshtar të di nëse ka të tjerë moshatarë të mi që u kujtohet një shprehje e tillë).

    Pra edhe për një pjesë të shqiptarve dilte nevoja për një kategorizimin midis shqiptarit të lartë, të fisëm, të besueshem (qe nuk mund te ishte veçse turk) dhe shqiptarit të dorës së dytë, të atij të katit të parë, rebelit etj.. (gjithsesi ne pakice)

    Se në fillim të çdo ndryshimi të madh a të vogël, ka një nevojë praktike, një dëshirë (stimuli i trurit që në psikologjinë moderne njihen edhe si shpërblim). Pastaj ndërrimi “fizik” mbetet çështje kohe.

    Por, siç thashë dikush zgjati dorën, e nuk na la të biem në këtë ngatërrese të re hulumtimesh të ardhshme turkologjike!

    2. Lyss, komenti jot me nxorri nga “vrimat e zeza” te memorjes, shprehjen “Dë je turk” (keshtu e thoshte ai ne dialektin korçar) qe gjyshi im ma thoshte sa here donte te sigurohej qe une po i thosha te verteten. Sigurisht, une ne ate kohe, jo me shume se 5 – 6 vjeç, e kuptoja fare mire se çfare kerkonte ai prej meje, pa e pasur hiç te qarte se cfare donte te thoshte fjale per fjale ajo shprehje, sidomos kur me ngaterrohej edhe me turqit qe kisha pare tek filmi Skenderbeu. Qysh kur vdiq im gjysh (1957), kjo shprehje kish dale prej tool box-it gjuhesor familjar. Rrofsh qe ma kujtove dhe sidomos qe bere qe t’i jap asaj me shume kuptim dhe te mund ta rivleresoj ne driten e ketij diskutimi rreth etnonimit “shqiptar”, qe sic e kam thene edhe me siper me ka intriguar gjithnje.

    3. Këtë shprehje e kam ndeshur edhe unë ndonjëherë, por tek bashkëbiseduesit me origjinë magrehbine, në Francë, kur u është vënë në dyshim fjala. Kanë thënë: „ jam mysliman uallah, po të them të vërtetën“. Nënkuptohej që një besimtar mysliman nuk mund të gënjejë. Megjithese në fakt nuk më është dukur arsye e mjaftueshme. Përkundrazi, nëse shoh se dikush pohon besimin e palëkundur në dy fetë tona monoteiste, atëherë dyshimet më shtohen më tepër.
      Gjithsesi, më parë konceptin e fjalës mysliman e ka permbushur fjala „turk“, ndaj është përdorur „jam turk“, me të njëjtin kuptim. Peer mendimin tim zvendesimi i fjales “arber” prej asaj “shqiptar mund te lidhet edhe me procesin e harreses. Në shekujt XVII-XVIII, në një kontekst ku rreth 70-80 % e shqiptarëve është islamizuar, është pothuajse analfabete, jeton në zona rurale ku e gjithë enciklopedia e fshatit është hoxha – gjysmë analfabet gjithashtu, përveçse gjysmë i pasaktë – atëherë është harruar nga njee pjese e madhe që fjala e duhur për konceptin „shqiptar“ ishte ajo „arbër“. Për këtë arsye edhe e kanë rishpikur një të re sapo iu është dashur përdorimi.

      1. Fjala “arberesh “ ne krahinen e Vlores ka ngjyrim negativ ,perdoret per pershkruar ,njerez te trashe ,te pafisem etj.

        1. Ke te drejtë. Ishte ne fakt emërtim krahinor, i banorëve të maleve që rrethojnë Vlorën, përpara se të behej epitet përbuzës. Edhe tani kështu quhen, vecse gjatë shekujve XVIII-XIX fjala është transformuar në « lebër », ose « labë ». Gjithsesi kjo nuk i heq asgjë shënimit tuaj dhe dukurisë së perdorimit me kuptim përbusës ne zonat fushore. Vecantia e emërtimit me etnonimin e vjetër të labëve është mjaft interesante. Ndoshta kjo ka ndodhur pasi janë islamizuar më vonë, dhe janë islamizuar vetëm pjesërisht.Ose per arsye se kanë pasur kontakte të shpeshta me perëndimin, dhe me të huajt, në ndryshim nga zona të tjera ku nuk kishte nevojë për identifikim në raport me të huajt (?). Thjesht hipoteza

          1. Gjergj,

            Edhe tani kështu quhen, vecse gjatë shekujve XVIII-XIX fjala është transformuar në « lebër », ose « labë ».

            Gjergj, më jep dot ndonjë hollësi ose referencë për këtë transformim?

        2. Ne fakt e kam lexuar dhe degjuar disa here qe zona e Laberise eshte quajtur njekohesisht edhe Arberi deri vone. Por referenca e vetme qe mund te jap ne kete moment edhte tek: Sinani Sh. Tradita gojore si etnotekst: Studime per etno-folkloristike krahasimtare. Tirane: Botimet Naimi, 2012, f. 337. Shkruhet se ne Alipashiade (krijuar diku në fundin e shekullit XVIII) poeti Haxhi Shehreti e emërtonte “Labërinë” – Arbëri (Arvanitia). Emërtimi i Shqipërisë vetë në “Alipashiadë” përndryshe është dhënë në formën “Alvania”. Ndërsa ne gjysmen e pare te shekullit XIX prej autoreve frenge qe shkruajne mbi Ali Pashen, quhej “Labëri” dhe arbrit e kësaj zone “labë”.

  17. Faleminderit Bardhi që na sqaron këtu (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43521), pa çka se do ishte më mirë që kur e merr këtë mundim të thuash të paktën diçka përtej faktit se me sa shumë kafe mund të barazohet albanologjia! Unë për vete nuk jam albanolog dhe nuk pretendoj kurrësesi se kam ndonjë kompetencë në këtë fushë, edhe pse kam kuturisur shpesh të gjuaj pa autorizim në rezervatin e ruajtur me fanatizëm prej albanologëve. Për mua si antropolog, albanologjia është thjesht një dukuri kulturore që mund dhe duhet të studiohet si e tillë në kontekstin e vet historik e sociologjik. Në kundërshtim nga disiplinat e tjera, antropologjia është një nga ato fusha kërkimore, objekt studimor i së cilës mund të jetë edhe praktika studimore albanologjike, sigurisht pa përjashtuar as vetë praktikën e antropologut. Miku im Bardh Demiraj mund të ndiqte me këtë rast diskutimet që na kanë interesuar deri tani këndej pari mbi këtë çështje (https://peizazhe.com/2020/07/18/dritehijet-e-historise-dhe-sfidat-e-shoqerise-se-sotme/).

    Sidoqoftë, le të kthehemi përsëri tek tema e diskutimit të këtushëm, konkretisht tek kontradikta që vëren një komentues (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43427) nëse “ndërrimi i emrit etnik është një gjë dhe se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri është një gjë tjetër” siç thotë Ardiani (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43420), apo nëse “ndërrimi i emrit etnik, se ç’fjalë u zgjodh si emër i ri, si dhe pse u ndërrua emri nuk janë çështje të ndryshme, por një çështje e vetme” (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43425). Në fakt kjo është një kontradiktë vetëm në dukje dhe ndoshta flet më shumë për gjendjen apo mënyrën se si konceptohet kërkimi shkencor në studimet shqiptare se sa për çështjen që kërkohet të hulumtojmë.

    Nga pikëpamja shkencore, nëse një çështje kërkimore është aq komplekse si në rastin e ndërrimit të emrit etnik, parcelizimi i procesit kërkimor në aspektet ekskluzivisht gjuhësore, historike, sociologjike apo antropologjike do të ishte shkencërisht kundërproduktiv. Në fakt, kjo mund të ndodhë ose vetëm në një mjedis shkencor ku njëri i bie gozhdës e tjetri patkoit, ose vetëm në kushte të një rivaliteti shkencor që flet përsëri më shumë, si në rastin tonë, për varfërinë apo mediokritetin e studimeve albanologjike se sa për kompetencat specifike të albanologëve. Kjo do na sillte detyrimisht në diskutimin e mëparshëm mbi kuadrin ideologjik që përcakton pikësynimet dhe metodat e paradigmës albanologjike (https://peizazhe.com/2020/07/18/dritehijet-e-historise-dhe-sfidat-e-shoqerise-se-sotme/), ku tani duhet të shtojmë edhe parcelizimin e procesit kërkimor.

    Afërmendsh, siç vëren Ardiani këtu (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43426), gjuhëtarët interesohen për ndërrimin e emrit etnik për aq sa ka gjasë që ky të ketë ndodhur për arsye brendagjuhësore, siç mund të ndodhte, për shembull, sikur një fjalë të binte nga përdorimi për shkak se po bëhej homonimike me një fjalë tjetër si pasojë e një zhvillimi fonetik të caktuar, apo për shkak se nuk po shqiptohej dot ose po ngatërrohej me ndonjë fjalë të ngjashme, etj. Gjithashtu, gjuhëtarët merren më shumë me etimologjinë dhe historinë e domethënies së fjalës “shqiptar” dhe shpjegojnë si ndodhi që kjo fjalë filloi të përdorej si emër etnik, ose ndriçojnë proceset kuptimore që e mundësuan kalimin.

    Megjithatë, nëse mjaftohemi me kompetencat gjuhësore për të treguar vetëm cila dhe si është kjo fjalë që shënjon grupin etnik nuk mund të shpjegojmë pse u desh kryer ky ndërrim i emrit etnik, si dhe pse u zgjodh fjala “shqiptar” dhe nuk u zgjodh një fjalë tjetër që mund të perceptohej si e ngjashme ose njëlloj e përshtatshme. Githashtu, nuk mund të shpjegojmë çfarë nevojash specifike ka plotësuar kjo fjalë, si dhe çfarë e lidh detyrimisht fjalën “shqiptar” në këtë kuptim të ri me vendin e kështuquajtur “Shqipëri” dhe me grupin etnik të kështuquajtur “Shqiptarë”.

    Me fjalë të tjera, nuk bëjmë veçse vijmë rrotull pa e zgjidhur çështjen. Me sa duket kështu duhet të ketë ndodhur me gjuhëtarët tanë të shquar, të vjetër e të rinj, që deri diku veçse kanë evidentuar etimologjinë dhe historinë e zhvillimeve kuptimore dhe të përhapjes leksikore të kësaj fjale, si rregull pa treguar se përse vlen apo mund të vlejnë evidentimet e dëshmive të tilla.

    Çështja e ndërrimit etnik është pa dyshim e lidhur me rrethanat historike dhe me kushtet politike në të cilat ka ndodhur ndërrimi dhe pa dyshim trajtimi i kësaj çështjeje kërkon edhe kompetenca shkencore specifike nga fushat e shkencave sociale. Sigurisht, gjuhëtarët tanë të shquar, të vjetër e të rinj, janë të vetëdijshëm që kjo çështje nuk mund të parcelizohet, prandaj edhe përmendin gjetje dhe arritje nga fusha të tjera që mund të mos jenë gjuhësore apo filologjike, sidomos kur është rasti për shembull me një koleg nga vetë fusha e gjuhësisë dhe filologjisë si Osman Myderrizi të cilin e përmendin detyrimisht. Në fund të fundit, përmendja dhe citimi nderojnë cituesin dhe jo të cituarin.

    Megjithatë, pas përmendjes së zakonshme honorifike, shumë shpejt, në rastin më të mirë nuk i marrin seriozisht ose i anashkalojnë si të dyshimta gjetjet shkencore të Myderrizit me pretekstin se mbështeten mbi “shtysa fetare” apo thjesht ngaqë nuk janë gjuhësore apo filologjike, për të mos thënë që në rastin më të keq edhe i kanë heshtur aq sa studiesit më të rinj (ku përfshij edhe veten) të mos mund t’i konsiderojnë të rëndësishme për t’i rizbuluar.

    Në këtë kuptim, në çdo lloj monografie mbi emrin etnik shqiptar, evidentimi dhe katalogimi i gjithë dëshmive të grumbulluara dhe hipotezave të mundshme nuk mund të jetë më një qëllim në vetvete që mbetet si gjithnjë një sjellje rrotull në vend, por duhet të ballafaqohet detyrimisht të paktën me modelin e vetëm teorik shpjegimor mbi këtë çështje, siç është modeli i Myderrizit, për t’i hapur rrugë shpjegimit të çështjeve të tjera albanologjike dhe përparimit shkencor në përgjithësi.

    Por pavarësisht thirrjeve patetike në mbrojtje të paradigmës albanologjike dhe aparatit të saj metodik-zbatues, albanologët e sotëm asnjëherë nuk na thonë se cilat janë bazat e sigurta teorike ku ajo mbështetet dhe që supozohen se “janë zhvilluar, zhvillohen e do të zhvillohen në kohë e hapësirë”. A thua se qasjet shkencore dhe modelet shpjegimore do t’u prishin bukurinë e sistematizimit të dëshmive etimologjike e filologjike të serive të tyre semantiko-leksikore!

    Edhe miku ynë Ardian Vehbiu është së pari gjuhëtar, ndoshta edhe më shumë si albanolog, por besoj se jo nga pikëpamja thjesht albanologjike por nga pikëpamja shkencore ai do të jetë dakord me mua në këtë pikë: Unë nuk jam gjuhëtar dhe as albanolog, por kjo nuk më ka penguar që të zhfrytëzoj me shumë kujdes maksimumin e mundshëm të dëshmive semantiko-leksikore të evidentuara nga gjuhëtarët për të ndërtuar një model të ri shpjegimor sepse janë pikërisht këto dëshmi që bëjnë mundur ndërtimin e çfarëdolloj modeli teorik.

    Kështu, duke u mbështetur në modelet hipotetike-deduktive dhe në qasjet moderne kontrastive e transaksionale, kam mundur të shpjegoj se rrethanat historike dhe kushtet politike në të cilat ka ndodhur ndërrimi i emrit etnik kanë përcaktuar edhe transformimin e dallimeve kulturore si rezultat i konvertimeve fetare dhe përzierjes së popullsive. Në fakt, jo vetëm shndërrimet e emrit etnik por edhe konvertimet e hershme dhe të vona nuk kanë pasur aspak shtysa fetare dhe nuk kanë qënë as nuk mund të jenë gjë tjetër veçse burime simbolike që shqiptarët e asaj kohe i kanë përdorur, si dhe në çdo kohë tjetër, me ku më shumë e ku më pak sukses, për riorganizimin etniko-shoqëror të dallimeve kulturore sa herë që këto dallime vinin në dyshim identitetin e tyre në përballje dhe në kontrast me të tjerët. Pikërisht ndërrimi i emrit etnik i përdorur si një burim simbolik mund të konsiderohet edhe si një dëshmi e tërthortë e proceseve identitare që ndryshe nuk mund të gjurmohen.

    Personalisht, nuk besoj që gjuhëtarët tanë të shquar janë të paaftë të kuptojnë rëndësinë e qasjeve dhe gjetjeve shkencore (në kuptimin e shkencave sociale) si këto apo si ato të Osman Myderrizit. Përkundrazi, nga pikëpamja antropologjike, mendoj se parcelizimi dhe monopolizimi i disa çështjeve studimore si ndërrimi i emrit etnik është përcaktuar dhe vazhdon të përcaktohet nga pozita e disa studiuesve, dhe jo të tjerëve, në hierarkinë politiko-zyrtare të paradigmës albanologjike.

    Me sa duket miku im Bardh Demiraj ka jetuar në një realitet idilik ku “gjuhëtarët elitarë (sic!) kanë respektuar njëri-tjetrin të paktën si kolegë, nëmos edhe miq” (https://peizazhe.com/2020/08/01/edhe-nje-here-per-etnonimin-shqiptar-dhe-fjalen-shqip/#comment-43521). Duket qartë sa ai nuk ka përjetuar të njëjtin realitet që ne e kemi jetuar “për së gjalli”, siç thoshte një tjetër miku im komentues, dhe për pasojë e dimë mirë që në albanologji “ishte krijuar një hieraki zyrtare shumë e padrejtë: Jo se ata të radhes së parë ishin pa vlera, por studiues të ndershëm si Injac Zamputi, Osman Myderrizi, Selman Riza, Kolë Luka, Qemal Haxhihasani, etj. trajtoheshin si të dorës së dytë, si shërbëtorë”.

    Pa dyshim, unë mund të mos e njoh albanologjinë ashtu si e njeh miku im, por në një seri punimesh mbi historinë kritike të studimeve shqiptare (apo albanologjike), kryesisht në fushën e kulturës popullore, po mundohem të rivlerësoj në mënyrë kritike nga pikëpamja antropologjike, jo thjesht vlerën shkencore të atyre të “radhës së parë”, por sidomos përgjegjësinë e tyre zyrtare-politike për mënjanimin e studiuesve të ndershëm që nuk flirtuan me pushtetin politiko-shkencor në kushtet e shtypjes mizore që i është bërë popullit shqiptar gjatë regjimit komunist, si dhe për gjendjen e mjeruar që kanë lënë si trashëgimi në studimet e sotme albanologjike.

  18. Bert, degjo ndonje keshille edhe nga miku yt Bardh Demiraj: qendroi me mire besnik antropologjise, ashtu sic e kupton dhe percepton ti, bash ashtu sic e ke nisur dhe e ke bitisur e mos “fut hundet” ne albanologji dhe albanistike, ase gjuhesi shqiptare, sa kohe qe e shpall ne mexhlis se nuk je as gjuhetar e as albanolog, por antropolog. E sigurisht qe jo vetem nuk je, por ne ate moshe qe jemi ne te dy as ke per t’u bere ndonjehere i tille, pa pire nje autobot e gjysme kafe e te lexosh e te mesosh se c’eshte bere, c’behet e c’mund te behet ne fushat tona. Te njejten gje mund te metoj edhe une per personin tim lidhur me ate tip antropologjie qe na servir ti e qe me sa duket nuk ka te beje ose nuk ka nevoje aspak per gjuhesine shqiptare dhe albanologjine. Sigurisht qe edhe mua me duhet, madje duhet te me duhet ndoshta me shume se nje autobot e gjysme kafe, po te fus hundet aty ku s’duhet. E te them te drejten, ndoshta edhe s’kam nevoje ta pi kot se koti gjithe ate mase, meqe une pak a shume e kam skicuar punen time pedagogjike-universitare ne nje universitet elitar europian si edhe ate kerkimore-shkencore ne keta pak vjet qe me kane mbetur, derisa te pensionohem. Pra thjesht nuk me mbetet gje tjeter vecse t’i bej hyzmet punes sime qe kam kerkuar e me ka rene per hise te kryej gjate aktivitetit tim intelektual dhe angazhimit social si cdo pjelle mortore ne kete bote.
    Perkthyer ndryshe, sa here shkruaj e flas i permbahem dhe do t’i permbahem deri ne fund formimit tim gjuhesor-albanologjik me akses ne balkanologji dhe indoeuropianistike, meqe ne te tria keto fusha nderdisiplinore kam formim te kompletuar; prandaj jam ketu ku jam. Pare nga kjo perspektive une thjesht te them si mik se eshte me mire te heshtesh se sa te me japesh receta te rastit, se si operon a duhet te operoje albanologjia dhe albanistika ne kohen tone e ne ne te ardhmen, qofte ne hapesiren kompakte shqipfolese ashtu edhe ne diaspore, sikurse studiues te huaj qe merren (edhe) me albanologji. Te nderhysh ne keto pune shumekush te merr si joserioz e pse ta fsheh: as edhe nuk te kupton kush, se cdo te kumtosh. Une ta them sinqerisht qe kur lexoj shkrime te tua, ne do pasazhe me kujton Teto Ollgen te “Zonja nga qyteti”. Ti gjithsesi vazhdo e shkruaj si te te vije per mbare, qofte per kuadro teorike, qofte per sosh antropologjike dinamiko-statike e jo…iciziste etj., nder te tjera edhe se si do kapur nga briret emertimi etnik i shqiptareve, me tej si duhet pare e vleresuar historia e gjuhesise shqiptare, ajo e albanologjise ne pergjithesi etj., etj. Thjesht jetojme ne kohe te tjera e jemi te lire te shkruajme e kumtojme ate qe na do kokrra e qejfit. Kjo eshte pra puna jote se si i rrok e trajton problemet e pseudoproblemet e shkencave albanologjike. Lidhur me emrtimin etnik te shqiptareve si endonim dhe ate te sllaveve te jugut si exonim une i kam mbyllur me kohe hesapet. Shume-shume i mirepres prurjet e reja qe mund te vijne prej studiuesve te rinj albanologe, gjuhetare, e pse jo edhe prej sosh antropologe, te cilet kane ose e deklarojne hapur se kane sadopak akses edhe ne albanologji. Besoj ta mbyll me kaq gjykimin tim, nga sa ke shkruar me lart e ne disa shkrime te tuat ku verehet prirja e shtimit te kilometrazhit te tekstit.
    Prashtu me lejo tani te kaloj thuket edhe ne dy paragrafet e fundit, meqe aty po me djeg, e aty me sa duket do te me qesendisesh se paskam jetuar dikur ndoshta ne nje realitet idilik me gjuhetare elitare (me/pa sic!) e nuk e paskam vuajtur realitetin realitetin qe ke/ni hequr ti/ju “per se gjalli” ne kushtet e shtypjes mizore… Tani Bert vertet po e humbet seriozitetin, se paku ndaj meje, meqe e njohim me rrenje e dege te kaluaren e njeri-tjetrit. Njelloj si ti edhe une kemi ndjekur te njejtat vite ne te njejtin fakultet: filoqylin. Ndryshimet kane qene vetem deget. Une studioja gjuhe-letersi dhe rumanisht, ti frengjisht. Bashke kemi bere zbore e aksione, madje shpesh ne nje toge e ne nje brigade. Ashtu e solli jeta qe te dy te perfundonim ne te njejtin institucion: Akadermine e Shkencave, vecse ti perfundove ne Institutin e Folklorit (tashme aq te urryer e te pavlere) une ne Institutin e Gjuhesise dhe te Letersise. Sigurisht ndaj te gjitheve une kam treguar respekt, anipse jo te gjithe mund te honepseshin – sidomos hafijet e tipit te Koco Bihikut me kompani – prej disa te tjereve vetem kam mesuar e u jam vetem mirenjohes, si p.sh.: prof. Mahir Domi, Kole Luka e sidomos shefi e miku im i shtrenjte prof. Seit Mansaku, qe nuk ma shenonte emrin te mungesat, se e dinte, qe kisha ne shtepi nje biblioteke te pasur e s’ishte nevoja ta kaloja diten kafeneve apo shkoja gjoja ne biblioteken kombetare, ku ishte vetem rrumpalle. Me ty kam pasur prej aso kohe lidhje indirekte nepermjet mikut tone te perbashket Gj.M. ose prej llafesh e gojesh te liga qe perhapeshin ja ashtu prej ish drejtorit te Folklorit se si e hidhnte kokrren e lotit ne zyre te tij ndonje bashkepunetor qe e njihte gjithkush si kleptoman. Te dy i lame pendet atij vendi ne nje kohe, kur jeta aty s’kishte vertet kuptim, sikurse patem fatin dhe guximin te vaxhdonim ne profesion. E ti je tani aty ku je e une jam tani ketu ku jam. Asnjeri prej nesh nuk ka perse te levdohet ose te ankohet per “shtypje mizore…”, sepse ne fund te fundit secili duhej te kryente detyrimet e natyres institucionale (une isha caktuar me botimin e vepres ne doreshkrim te prof. Cabej e nuk jam penduar kurre deri sot, sepse vetem kam mesuar prej tij, edhe pse zgjohesha me sy te nxire meqe ndiqja ne shtyp bocat e studimeve te tij etimologjike te shkruara ne linotip) dhe formimin shkencor. Ndryshimi mes nesh ishte se une e ndjeja veten te privilegjuar (ti me quan “gjuhetar elitar”), meqe me dhane te drejten te ndjek hap pas hapi e te sendertoj ne leter shtypi vepren postume te prof. Cabejt, te cilin ti ndoshta e kategorizon se “gjuhetar elitar” – andaj edhe s’i permend emrin, nemos nuk e ke idene kus eshte, meqe ne fund te fundit e shpall ne mexhlis se (ndoshta) s’je albanolog. Se me cfare je marre ti atebote (me duket me ritet e dasmes ???) e cfare kenaqesie ke ndjere ti ne ate pune shtypese e mizore prej pushteti politiko-shkencor, kete une per fat te keq nuk e di, por edhe po ta dija shume-shume vetem mund te te qaja hallin. Me shume se kaq nuk kishim te drejte as une e as ti ne ate sistem.
    Ti nuk permend ne shkrimin tend as emrin e Shaban Demirajt, qe jo rastesisht eshte im ate dhe prej tij kam pasur fatin e madh te jetoj qysh ne fillimet e mia me albanologjine, filologjine dhe gjuhesine historike shqiptare. Ndodhi ne fakt paksa vone, meqe kam qene sportist. Emrin e tim eti e kam vene ne komentin tim pas emrit te prof. Osman Myderrizit, sepse prej tim eti kam mesuar te respektoj e nderoj perpos tij edhe eliten e studiuesve shqiptare te kohes. Me vone fillova te pi me shume deshire autobote me kafe per t’u njohur me gjithshka ne trashegimine kulturore-shkencore albanologjike ne kohe e hapesire. E ky mund te jete nje nder dallimet thelbesore midis nesh. Ti ke qene i palidhur shpirterisht me ate trashegimi duke kerkuar e gjetur me pas dicka tjeter, une ne te kunderten adhuroja cdo shkrim e cdo liber te botuar ose qe botohej, duke kerkuar gjithmone pozitiven ne te, andaj secili prej nesh eshte sot aty ku i takon te jete: ti ne ate fushe te re qe e quan antropologji une ne fushat e mia qe i quaj njelloj si pararendesit e mi: albanologji, filologji, kulture e vjeter e shkrimit, gjuhesi historike shqiptare, gjuhesi ballkanike, indoeuropianistike.
    Ne pra or mik sot – keshtu e solli jeta – shume pak na bashkon, shume me shume na ndan.
    Se fundi edhe dy fjale per “studiuesit e ndershem qe nuk flirtuan me pushtetin politiko-shkencor….” qe guxon t’i marresh ne mbrojtje, pikerisht ne nje mjedis diskursi krejt te papershtatshem. Une vete nuk e kam njohur personalisht prof. Myderrizin, prof. Rizen apo prof Zamputin, edhe pse i njoh jo keq prurjet e tyre ne albanologji. ndryshe qendron puna me prof Haxhihasanin qe e kam pasur mesues, kur t’i mesoje historine e Komunes se Parisit, por e kemi pasur mik shtepie, ndersa me Kole Luken, nje mur me ndante. Kurre nuk kam degjuar direkt ose indirekt qe si njeri si tjetri te kene pasur dikur ndonje deshire per te marre pozicione drejtuese ne organizimin shkencor te kohes. Ata sikurse shume e shume te tjere kenaqesine ne jeten profesionale e gjenin ne ushtrimin e profesionit. Shaban Demirajn e mbajti vertet per 37 vjet katedren e gjuhes shqipe, por mos te te genjeje mendja se ishte atebote ndonje pozicion i lakmueshem e me perfitime te rastit. Anetar te Akademise se Shkencave e bene (nuk u be me kerkese) kur kish dale ne pension ne moshen plot 69 vjec. Per kryetar te saj (per tre vjet) e luten me ofshe e me afshe ne periudhen e ktheses demokratike si i vetmi njeri pa parti dhe i paindoktrinuar. Pyet njehere veten se si, kur e ne c’rrethana u bere ti dikur anetar i Akademise se Shkencave. Ate vend e ne ato rrethana ma mundesuan edhe mua personalisht dikur. Une personalisht nuk kam bere e kurre nuk kam ndermend te bej nje lutje a kerkese te tille. Qendrimet e mia atekohe ndaj atij masakrimi qe perjetoi ai institucion une i shpalla hapur ne mediet, bash ne kohe krejt te pazakonshme per shkencen shqiptare. Se si jane sjelle dikur e sillen sot funksionaret e politikajt e shkences shqiptare ndaj studimit shkencor dhe formimit universitar albanologjik une i kam rrokur me kohe e me vakt ne shkrimet e mia polemike ne shtypin e kohes (Milosao p.sh.). Nje nder to eshte edhe pikasja e atij procesi sui generis te “Emilizimit” te Enciklopedise Shqiptare lidhur me injorancen e pashembullt qe bashkon ne unison kompleksin e inferioritetit dhe delirin e madheshtise ne strukturat pushtetare te politikes shkencore dje dhe sot, nje sindrome kjo qe ka rrokur shume e shume te ashtuquajtur studiues “elitare” qe gjellijne edhe jashte atij vendi “ku me ka rene koka”. Hidhi nje sy e lexo se mos ndoshta kerkon e gjen edhe vetveten ne to. Pra edhe ne kete pike, i dashur Bert, nuk ka ure e litar qe na bashkon.
    Rri mire e te degjofsha te miren.

    p.s.: Po te duash me shkruaj me mire ne adresen time elektronike, ne rast se nuk do qe te behemi gazi i botes. Nuk eshte puna se kush arrin t’i mbushe mendjen njeri-tjetrit e cfare argumentash sjell. As ti nuk je ne gjendje te me mbushesh mendjen ne kete moshe e as une ty.

    1. I dashur Bardhi,
      Faleminderit për këshillat, të cilat po i marr si shenjë respekti dhe shprehje të miqësisë, që nuk ka munguar asnjëherë edhe nga ana ime. Madje pikërisht për shkak të miqësisë dhe respektit që kemi pa dyshim për njëri-tjetrin edhe kam shpresuar se debati akademik midis nesh është jo vetëm më i mundshëm por edhe më i domosdoshëm se në çdo rast tjetër. Si ti si unë jemi mësuar në universitete elitare, siç i quan ti, ku kemi mësuar se në radhë parë dhe në radhë të fundit debatohet vetëm mbi argumentet akademike apo shkencore, pa u marrë me trajektoret personale të njërit apo tjetrit. Të paktën unë nuk merrem asnjëherë me këto gjëra dhe nuk e vë asnjëherë miqësinë në kandar të debatit akademik, ndryshe bëhemi “gazi i botës” në “mexhlis” siç të pëlqen ta quash ti. Për këto, kur të na jepet rasti, do kem kënaqësi të pijmë sa të duash kafe miqësore dhe joalbanologjike as antropologjike.
      Të dëgjofsha edhe unë të mirën dhe u pjekshim në ditë të mira.

  19. Gjergj
    Fjala Laberi sipas nje shkrimi qe u soll ketu eshte transformim sllavisht i fjales Arberi apo Alberia dhe eshte me ihershem se shek XVII.

    1. Shkrimi i Piro Priftit? Nuk m’u duk i argumentuar mirë. Arbëri dhe Albëri nuk janë e njëjta gjë: shpërfillja e kalimit l > r është për mua shenjë amatorizmi. Pa folur për supozime të tjera dhe referenca jo shumë serioze. Ty, Alba, cfarë të shtyu që ta promovoje atë shkrim? Të bindi, vërtet?

      1. Shkrim i Gustavo Meyer I perkthyer nga A Omari
        “.. Shpesh deri në ditët tona është shkruar, për shembull edhe në gjeografinë e shkëlqyer të Kiepertit, se emri i japigëve është identik me atë të labëve, banorë të vendit të lartpërmendur të Arbërisë. Kjo më duket e gabuar sepse emri lap, Labëri (pasi del edhe trajta me b), pa dyshim nuk është tjetër veçse emri Arbëri, në sllavishte Alberi, i ndryshuar sipas teorive tingullore të sllavëve, të cilët në këtë mënyrë ndryshuan emrin dalmat Albona në Labin, dhe emrin e lumit Albis “Elba” në Labe..”

        1. Falemnderit. Por kam përshtypjen që kjo hipotezë shekullore është lënë mënjanë tani. Ka diskutime të gjata se cila nga format, Alb- apo Arb- është më e vjetër (Çabej anon nga forma e dytë). Nuk më duket se qëndron as pohimi që Alb- të ketë dhënë Lab-, nëpërmjet “metatezës së likuidave” të sllavishtes: shpresoj të mos gaboj, po të them se një emër si *Labania nuk del gjëkundi në burimet. Po të sjell edhe argumentin kundërshtues të Çabejt: kur vetë gjuhët sllave kanë vetëm arb- ose rab-, do t’ishte një mrekulli që një krahinë shqiptare të ketë zhvilluar edhe ruajtur një lab sllave që nuk del gjëkundi me këtë kuptim në sllavishten popullore (SE, II).

  20. Ne latinisht ka nje mbiemer laberius qe vjen nga fjala labrum e cila perkthehet pak a shume buzetrashe .Po pse emri i krahines te kete prejardhje latine apo prejardhje tjeter jo sllave, kur shumica e toponimeve te fshatrave qe perfshihen ne kete krahine jane puro sllave?

      1. Ndonese mund te mos jete e vertete , gjeta kete shpjegim (hera e pare qe degjoj se: Lëpe,lëbozë jane fjale shqipe per horizont ?!).

        Etymology. Definite form of Labëri (“land of lab”). From lëpe, lëbozë. Historically the inhabitants of the Labëria region.
        Interesant eshte fakti se shume fise te Laberise pretendojne se te paret e tyre jane te zbritur nga Veriu, nga vende si,Mirdita etj.Arsyet qe japin jane per ti shpetuar hakmarrjes apo si luftetare qe zbriten me nipin e Skenderbeut ne Himare .Gjithsesi flitet per nje kohe pas pushtimit turk me aq sa kane mundur te shkojne pas ne kohe duke gjurmuar rrenjet e tyre.

      2. Fjalët dhe ndarjet krahinore labë, gegë, toskë vështirë ti gjesh përpara shekullit XIX. Mendoj se është e pamundur të shkosh më tej se shekulli XVIII. Mbi vjetërsinë e fjalës “lab” një provë është për shembull fakti se Greqi ka mbiemra Liapis. Por sa të vjetër janë këta të fundit? Duhen hapur defterët e Padishahut nëse ka kohe dikush. Në anën tjetër defterët më të vjetër nuk i kanë ndarjet e sotme krahinore. Edhe në Greqi nuk është se ka ndonjë vendbanim Liapis, sic ka përshembull Malakasi, Mazreku … Në Itali përndryshe nuk di të ekzsistojnë as toponnime dhe as patronime me origjinë fjalën “Labëri”.
        Përderisa labët më parë janë quajtur arbër, dhe fjalët janë kaq të afërta, mundësia më e mirë është kalimi nga arbër ne labë. Për shembull nëpermjet formës Tarbër. E di që do më kërkosh referenca edhe për trajtën Tarbëri, ndaj po të paraprij. Tek arbëreshët (në kontinent dhe Sicili) përdorin formën „t´arbërisht“, me kuptimin arbërisht, ose t´arbëreshë për arbereshë. Për shembull në frazat „lëtinj e t´Arbëresh“ dhe „bularëve tàrbëresh“ në „Gjella e Shën Meris së Virgjer“ të J. Varibobës. Po ashtu Gj. Shkurtaj përcjell fjalinë „Ç’e ke gruan, lëtire apo t’arbëreshë“, këtu https://books.google.de/books?id=_pESAgAAQBAJ&pg=PT59&lpg=PT59&dq=Vash%C3%ABn+e+dua+t%E2%80%99Arb%C3%ABresh%C3%AB&source=bl&ots=vvLbAPRn2h&sig=ACfU3U0EV-8qZRJpONxZqyyKTYQgVnVkww&hl=fr&sa=X&ved=2ahUKEwio4PT8mJfrAhUC3KQKHZ_mDUMQ6AEwGHoECAgQAQ#v=onepage&q=t%E2%80%99Arb%C3%ABresh%C3%AB&f=false
        E njëjta fjalë në Labëri, është „labëreshë“.
        Një mundësi e dytë të cilën e besoj më tepër është që ka pasur thjesht nje metatezë. Kur një fjalë si naltë (prej latinishtes in altum) kalon në jug në formën lartë, atëherë nuk është i cuditshëm edhe kalimi nga arb në lab. Për më tepër që bëhet fjalë për një popullsi të aftë për të inovuar cdo ditë. Sot e përdor fjalën adresë, nesër andresë, e pasnesër antëresë. Mos ta marrë askush për keq këtë të fundit, edhe unë vete jam lab.

  21. Ne verlindije te Kosoves eshte krahina e Llapit dhe lumi i Llapit, nderkohe qe ne serbisht eshte lab-. Ndersa llap me siguri eshte me e re sesa lap, fjala nuk ka ndonje etimologji te konfirmuar qe te verifikoje nese lap >lab apo lab>lap.
    Ne lashtesi kane qene lapithet paragreke te Thesalise, por edhe labeatet e liqenit te Shkodres.
    Ka nje fshat ne zonen e Beratit qe quhet Lapardha dhe besoj se eshte jo shume i vjeter ( s’do i kishte 3 a) e s’ka lidhje me fjalen laperdhi ( ose ndoshta ka lidhje dhe Lapardhaja eshte Sodoma apo Gomorra shqiptare).

    Gjithsesi nqs prania me e madhe e lap- ne shqip do te merrej si prove e vjetersise se rrenjes lap> lab atehere ndoshta kane lidhje me fjalet llape, lepij, laperdhi e ndonje tjeter. Tek wiktionary gjehej etimologji per grupin e fjaleve.
    Pastaj si perhapje ne shek 17, mund te kete nisur si mbiemer i nje fisi te fuqishem ne zonen e Kurveleshit, qe mbahet si zona me dok e leberve, e pastaj eshte perhapur duke kapur maksimalen nepermjet perkatesise dialektore. Psh Myzeqeja nga mbiemri Muzakaj vjen apo Dukagjini nga mbiemri Dukagjini.

Komentet janë mbyllur.

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin