nga Albert Riska

Një huazim gjuhësor si mjet për rindërtim historik e kulturor

Në kushtet e mungesës së dokumenteve shkrimore huazimet do të përbënin materialin më të rëndësishëm faktik për ndjekjen e historisë së brendshme të një gjuhe.

Normalisht huazimet fitohen në kushtet e marrëdhënieve ndërgjuhësore dhe për identifikimin e tyre, veç tipareve gjuhësore identifikuese, do të kërkohej edhe njohja e rrethanave historiko-kulturore në të cilat zhvillohen këto marrëdhënie.

Nga ana tjetër, huazimet, si rezultat i marrëdhënieve ndërgjuhësore, do të mund të ndihmonin edhe për ndriçimin e rrethanave historiko-kulturore në të cilat realizohen marrëdhëniet.

Kështu bëhet e qartë se rezultati i marrëdhënieve ndërgjuhësore dhe njohja e rrethanave të këtyre marrëdhënieve janë në raporte komplementare midis tyre.

Pikërisht për këto arsye, burimi dhe historia e fjalës kërcu(ni/ri) do të përbënte, ndoshta, një nga rastet më interesante të interpretimit etimologjik në gjuhën shqipe. Siç do të shohim, hetimi për burimin dhe historinë e kësaj fjale, veç rindërtimit gjuhësor, do të kërkonte edhe implikime të rëndësishme të të dhënave historike, si edhe të të dhënave antropologjike e kulturore.

Duhet të pranojmë që në fillim se ideja për burimin, për mënyrën e përftimit dhe të zhvillimit semantik të kësaj fjale mund edhe të mbeten në nivelin e një hipoteze, duke qenë se për rrethanat e huazimit do të kërkohej rindërtimi i historisë së padokumentuar të përqafimit të krishterimit nga parashqiptarët; ndërkohë që në aspekte të tjera pamja është më e qartë, sepse gjithçka do të mund të mbështetet në normat fonetike të zhvillimit të brendshëm të shqipes, si edhe në disa analogji të rrafshit gjuhësor e kulturor.

Studimet etimologjike kanë treguar se duke rindërtuar lema me kuptim shumë abstrakt (apo me një kuptim gjenerik) krijohen mundësi për të zbuluar marrëdhënie interesante midis fjalëve të një gjuhe, por edhe midis fjalëve të gjuhëve të ndryshme, megjithëse do pasur parasysh se kjo është një prirje e kritikueshme[1].

Në fakt, për rastin tonë kjo ide do të mund të shërbente vetëm si një sfond i natyrës metodologjike, sepse, sipas të gjitha mundësive, nuk bëhet fjalë për një përftim nga një bazë e trashëguar indoevropiane, por për një fjalë që, ose është përftuar brenda gjuhës, ose është një huazim i hershëm kulturor që, normalisht, u është nënshtruar rregullave fonetike të zhvillimit të fjalëve në gjuhën shqipe, por, çka është më e rëndësishme, ka pësuar edhe një zhvillim semantik shumë të papritshëm.

Pavarësisht burimit, bëhet fjalë për një përftim leksiko-semantik nëpërmjet transportimit të domethënies, por jo me anë të një metafore a metonimie të thjeshtë, që do të buronte nga ngjashmëritë a ndonjë marrëdhënie tjetër mes dy objektesh, por nëpërmjet materializimit të një domethënieje abstrakte në një objekt të caktuar, pra, kemi të bëjmë me një rast shumë të skajshëm të kalimit nga një kuptim abstrakt në një kuptim konkret: për rrethana të caktuara historike e kulturore emri i një feste shumë të rëndësishme fetare shndërrohet në një emër konkret, në një emër që shënjon një objekt, një send.

Kështu, më tepër sesa një zgjidhje etimologjike, jemi të prirë që të trajtojmë një rast të skajshëm të përftimit të një fjale, duke pasur parasysh se në këtë mes, përveç sfondit historiko-kulturor të huazimit (kuptohet që bëhet fjalë për rrethanat e përqafimit të krishterimit nga parashqiptarët) janë të një rëndësie të veçantë edhe baza konjitive e dukurisë dhe mënyra e ndërtimit të figurës, pra, mendësia dhe kultura popullore shqiptare.

 

 Për rrethin e marrëdhënieve semantike brendagjuhësore të fjalës kërcu(-ni/-ri)

Fjala kërcu është parë si pjesë e një grupi fjalësh të gjuhës shqipe me lidhje të ngushta semantike, me trung, kërçep, cung, dhe, siç do të shohim më poshtë, për çdonjërën prej tyre shënohet në fjalorët shpjegues si sinonim.

Nga ana e tyre trung, kërçep, cung do të bashkoheshin si fjalë që shënjojnë pjesë të ndryshme të një druri, pra, duket që këto fjalë organizohen si një grup me lidhje semantike në bazë të një taksonomie popullore. Kuptohet se përbërësi kryesor i strukturës semantike është “dru”, megjithatë ato dallojnë semantikisht nga një përbërës që përcaktohet nga raporti i pjesës me të tërën ose nga raporti i secilës prej tyre me tokën a dheun. Kështu, kërçep është “pjesa nëntokësore e trungut të drurëve ose e kërcellit të bimëve shumëvjeçare, kërcu”[2]; cung është “pjesa e trungut a e kërcellit, që mbetet në tokë kur presim një dru a një bimë me kërcell të trashë, kërcu, kërçep”[3]; ndërsa trung është “pjesa e trupit të drurit që nga toka deri atje ku ndahen degët kryesore…, trupi i drurit që i janë prerë rrënjët dhe degët; copë nga ky trup, kërcu”[4].

Normalisht kërcu do të bashkohej me këtë grup për nga përbërësi kryesor semantik, “dru”, por do të ishte e vështirë t’i përcaktohej një vend i qartë në këto raporte taksonomike dhe do të konsiderohej kështu një pjesë e shtuar e grupit, si element “i huaj”. Me përfshirjen e fjalës kërcu në këtë rreth duket se krijohet njëfarë konfuzioni pikërisht në raportet taksonomike. Semantika e fjalës kërcu nuk përcaktohet nga raportet e pjesës me të tërën, as nga raportet e tij me tokën apo dheun, por kërkon përfshirjen në këto marrëdhënie të një përbërësi tjetër, të përdorimit, madje, kërcuri dallon nga secili prej elementëve të grupit vetëm për nga përdorimi, duke qenë se normalisht është i destinuar për zjarr. Mjafton të përmendim se çdonjëri nga elementët e grupit bëhet kërcu kur hyn në vatër: kërcu = trungu i zjarrit, cungu i zjarrit etj.

Në këtë mënyrë sinonimi i plotë i fjalës kërcu nuk do të ishte asnjë nga elementët e përmendur më sipër, por do të ishte vetëm fjala buzm, sipas fjalorëve: “kërcu i madh, kërcu i trashë që vihej në zjarr natën e kërshëndellave”.[5]

Për këtë shpjegim të fjalorëve duhet të sqarojmë se origjinarisht buzmi nuk lidhet me kërshëndellat, por me një rit parakristian, me një festë pagane që quhej “Nata e Buzmit”. Festa e krishterë ka gjetur “shtratin” e vet te “Nata e Buzmit”, është, si të thuash, një konvertim i festës pagane që na ka mbërritur deri në ditët tona me ritin e buzmit, rit që kryhej natën e solsticit dimëror dhe që kremtonte nisjen e ciklit të ri diellor. Buzm nuk duket të përdoret gjëkundi si emër i festës së krishterë. Kjo do të thotë se me festën e krishterë duhet të ketë ardhur në shqipe edhe një emër i ri, që normalisht ka bashkëjetuar me “Nata e Buzmit”.

Gjithsesi është me interes të shënojmë se buzm përbën në vetvete një model të zhvillimeve semantike: emri i një objekti a sendi fiton vlerë abstrakte dhe shndërrohet në emrin e një feste.

Etimologjikisht buzm shihet si fjalë vendase. Në kuptim të parë besohet të ketë shënjuar “kërcu”.[6] Duke u bërë pjesë e ritit pagan në natën më të gjatë të vitit, u shndërrua në simbol buzmi bujar dhe më pas bëhet pjesë e emërtimit të festës pagane Nata e Buzmit. Me përqafimin e krishterimit nga të parët e shqiptarëve festa pagane e solsticit u “pajtua” me krishtlindjet dhe druri i vatrës për atë natë ruajti karakterin simbolik. Të dyja kuptimet, si ai i drurit për zjarr, edhe ai simbolik, ruhen edhe sot e kësaj dite në gjuhën shqipe. Çabej bën vërejtjen e rëndësishme se në Jug zotëron kuptimi profan “kërcu”, në Veri përdorimi ritual…[7]. Këto të dhëna, nga njëra anë kanë ndihmuar që të kuptohet se cili ka qenë kuptimi i parë i fjalës shqipe, nga ana tjetër tregojnë se paganizmi dhe krishterimi kanë bashkëjetuar ndër shqiptarë për një kohë mjaft të gjatë.

 

Fjala shqipe kërcu(-ni/-ri) në vështrimin e etimologëve

Etimologjikisht kërcu është menduar si e ardhur nga rrënja kërc. Me këtë rrënjë janë bashkuar edhe disa formime të tjera që do të përfshiheshin në një çerdhe leksikore, si kërcí (i këmbës), kërcéll a kërcyell.

Për burimin e rrënjës kërc dhe të rrjedhojave të saj G. Meyer, pasuar edhe nga etimologë të tjerë, është shprehur se kemi të bëjmë me një huazim nga sllavishtja …; ndërsa për Çabejn etimologjia sllave mbetet fort e dyshimtë dhe lidhjet gjuhësore brenda shqipes dëshmojnë më fort për një gurrë autoktone[8].

Duke iu referuar Joklit, lidhjen e kërcu me kërc e pranon edhe Orel, ndërsa për kahun e huazimit ai vendoset në pozicion krejt të kundërt: mendon se kërcu, si emër i një “trungu të shenjtë”, përdorur në ritet gjysmëpagane të krishtera, është huazuar prej shqipes në sllavisht *korčunъ “Krishtlindje, solstici dimëror” dhe prej këtej kaloi në rumanisht crăciun “Krishtlindje, ritual i pjekjes së bukës për Krishtlindje”[9].

Ndoshta Orel ka pasur parasysh që në këtë rreth ballkanik fjala shqipe mund të jetë primare, duke qenë se ajo ka kuptim konkret dhe prej këndej mund të kalohet në një fjalë me kuptim abstrakt (nga druri i vatrës te festa që ai simbolizon), siç duhet të ketë ndodhur me buzmin.

Edhe Topalli mendon për një formim të brendshëm prapashtesor që lidhet me emrin kërce.[10]

Për kërcu është e rëndësishme vërejtja e Çabejt që “nga forma e shquar e nga shumësi i emrit (kërcuni kërcuri, kërcuna, kërcura, kërcunj) shihet se është një temë nazale kërcun (megjithëse ai nuk përjashton edhe mundësinë e një zgjerimi sufiksal). Prej kësaj forme të shqipes së vjetër, me zanore gojore + n para se të zhvillohej në zanore nazale, rrjedh rumanishtja crãciun “kërshëndelle”, e cila ruan atë formë.[11]

Është e qartë se format e sllavishtes dhe rumanishtes do të nënkuptonin që huazimi në gjuhët fqinje duhet të jetë kryer para se fjala shqipe të ketë humbur fundoren nazale.

Gjithsesi, duket se kemi të bëjmë me një problem që paraqet disa vështirësi. Nga njëra anë paraqet vështirësi burimi i rrënjës, teksa mund të implikohen tri gjuhë, shqipja, rumanishtja e sllavishtja; nga ana tjetër, pavarësisht burimit të rrënjës, mund të vihen re edhe vështirësi brenda shqipes, sidomos në shpjegimin e marrëdhënieve të mundshme të fjalës kërcu me disa fjalë që do të përfshiheshin në të njëjtën çerdhe etimologjike.

Kështu, në qoftë se për kërcu pranojmë si burim rrënjën shqipe kërc, do të duhej ta bashkonim atë me kërcí, kërcéll e kërcyell[12], veçse duket se kërcu nuk shkon semantikisht me to. Për më tepër, edhe morfologjikisht kërcu nuk shkon me to, duke qenë se ato do të pranoheshin si formime me prapashtesa, respektivisht –i, –ell, kurse për kërcu nuk duket se kemi ndonjë model fjalëformues brenda shqipes. Vështirë se mund të flitet për një prapashtesë –u, aq më tepër –un, në fjalëformimin e gjuhës shqipe[13], ndërsa fjalë si dru-ni, tru-ni, gju-ni, që mund të shkonin me kërcu-ni, janë rrënjë të parme dhe jo formime me prapashtesa. Për dilemën e Çabejt, nëse kemi një temë nazale apo një zgjerim sufiksal, duhet anuar pa dyshim nga e para.

Në gjuhën shqipe kemi edhe një rrënjë onomatopeike kërcë të cilën e kanë lidhur me kris dhe kërcas “bëj një zhurmë, ia kris këmbëve, vrapoj”[14], por askush nuk ka menduar ndonjë lidhje të tyre kërcu.

Ndërkohë që përmendëm më lart se marrëdhëniet semantike kërcu duket se i ka me kërçep, të cilën etimologjikisht e shpien në një rrënjë krejt tjetër[15], dhe me cung e trung që, normalisht, nuk duket të kenë lidhje etimologjike me të.

Në këto rrethana duhet të pranojmë se, sikurse në marrëdhëniet semantike, edhe në lidhjet e mundshme etimologjike, kërcu nuk gjen dot një vend të sigurt brenda ndonjë rrethi fjalësh të gjuhës shqipe.

 

Për emërtimet e festës së krishterë

Termi më i përdorshëm në gjendjen e sotme për të shënjuar festën më të rëndësishme të të krishterëve, Krishtlindje, është edhe më i riu në shqipe. Kemi të bëjmë me një kalkim nga termat përgjegjës të gjuhëve klasike, latinishtja Christi natale ose greqishtja Χριστούγεννα. Pra kemi “një neologjizëm” dhe duke qenë se “me fjalën greke piqet edhe në kuptim”, Çabej mendon se “pas gjase është një përkthim, një kalk i ri i fjalës greke”.[16]

Si më i vjetër dhe që “Pederseni me të drejtë, për punë të l-së velare, e shpjegon nga latinishtja Christi natale”, duket se është termi Kërshëndella, fjalë kjo që është “i vetmi refleks i latinishtes Christi natale, e cila nuk rron gjëkundi në fushë të gjuhëve romane”.[17] Në shqipe fjala përdoret gjithandej, veçse në Veri paraqitet me zhvillime fonetike më të rëndësishme, deri në trajtën Këshnellë.

Duke qenë se greqishtja dhe latinishtja kanë qenë gjuhët që kanë shërbyer si mjete për përhapjen e krishterimit, do të ishte normale që të priteshin huazime a kalkime gjithandej ku u përhap besimi. Veçse, ndryshe nga ç’shohim në gjuhën shqipe, ku gjejmë të paktën një huazim dhe një kalkim, ndër fqinjët tanë duket se nuk gjejmë gjurmë nga dy gjuhët klasike. Te sllavët gjejmë përftime nga rrënjë të ndryshme, si brenda një gjuhe, edhe në gjuhë gjenealogjikisht shumë të afërta me njëra-tjetrën. Kështu, kemi Божиќ (bozhiq) a Божић (bozhiç), Коледа (koleda) e Рождество (razhdjestvo) etj., si edhe disa trajta të tjera që kanë bërë të mendohet një sllavishte e vjetër *korčunъ[18].

Kjo e fundit është me interes të jashtëzakonshëm, po të kemi parasysh edhe rumanishten Crãciun dhe përkrah saj trajtën arumune e meglenoromune Cãrciun. Mendimi që i sheh këto të huazuara nga shqipja, duke i lidhur me fjalën kërcu(n), e bën çështjen akoma më interesante.

Është për t’u theksuar se për huazimin e fjalës shqipe kërcu në gjuhët fqinje vështirë se mund të gjendet një arsye (kulturore), në qoftë se ajo do të kishte në kohën e përhapjes kuptimin konkret të një “cope druri”. Por edhe me kuptimin “trung i shenjtë” vështirë se mund të jetë përhapur ndër fqinjët tanë për të shënjuar festën e lindjes së Krishtit, po të kemi parasysh se ka pasur në krahë fjalën buzm. Këtë “garë” me fjalën buzm fjala kërcu do të mund ta fitonte vetëm nëse do të ketë pasur në krye të herës kuptimin “Krishtlindje”.

 

Fjala kërcu në kontekstin ballkanik

Akoma më interesante paraqiten marrëdhëniet e fjalës shqipe me përgjegjëset në gjuhët fqinje. Kërcu e shqipes etimologjikisht duhet të jetë një me rumanishten crãciun “krishtlindje” (akoma më e dukshme është lidhja në dialektet aromune dhe meglenoromune, cãrciun), si edhe me kračun të bullgarishtes dhe të disa gjuhëve të tjera sllave, për të cilat, siç përmendëm, është menduar një e përbashkët *korčunъ “krishtlindje”; por, semantikisht fjala shqipe ndahet fort nga ato, duke qenë se në të gjitha gjuhët a dialektet fqinje që e njohin fjalën, ajo shënjon vetëm festën ose ndonjë rit festiv.

Nuk është rasti të zgjatemi në përshkrimin e situatës, duke qenë se Çabej i ka kushtuar një artikull më vete këtij takimi ndërgjuhësor ballkanik[19], por do të parashtronim këtu supozimet e mundshme për rolin e shqipes në krijimin e kësaj situate.

Është e qartë se në këtë mes do të duhej pranonim marrëdhënie huazimi dhe, për të përligjur shmangien e rëndësishme semantike të fjalës shqipe, duhet të nënkuptojmë zhvillime semantike të rëndësishme: kalimin nga konkretja në abstrakte ose anasjelltas.

Kalime të tilla të kuptimeve nuk janë të panjohura për gjuhët që kemi në shqyrtim.

Rasti i buzmit në shqip dëshmon kalimin nga konkretja në abstrakte. Por edhe e kundërta nuk mbetet pa shembuj.

Te sllavët kemi emrin e Krishtit të materializuar te kryqi: bullgarisht кръст, serbisht крст, rusisht крест. Një derivat i kësaj fjale крстник (kërstnik), në të folmet sllave të Shqipërisë “kryqëzim rrugësh”, në bullgarisht кръстник (krëstnik) “nun, kumbarë”, është materializuar në shqipen e zonës së Shpatit në mjetin e drunjtë me të cilin vuloset kryqi në mblatë, kërstnik.

Një tip qiriri, punuar në mënyrë mjeshtërore, në zonat ortodokse të Elbasanit njihet me emrin shlazër, emër që materializon në atë objekt emrin e festës fetare në të cilën ai përdoret dhe nuk ka dyshim se lidhet me Shën Llazarin.

Për kërcu, po të supozonim se në raport me rumanishten e sllavishten shqipja është gjuhë marrëse, atëherë duhet të pranonim që në këtë gjuhë ka ndodhur transferimi i kuptimit nga emërtimi i festës fetare në objektin simbol të saj (Krishtlindje > dru i vatrës).

Po të supozonim të kundërtën, pra, që shqipja është dhënëse për këto gjuhë, do të duhet të mendonim një proces të dyfishtë të zhvillimit semantik. Domethënë që fjala burimore shqipe kërcu fiton njëherë kuptimin abstrakt të emërtimit të festës (dru i vatrës > Krishtlindje) dhe me këtë kuptim është huazuar te fqinjët, ndërsa më pas kthehet sërish në kuptimin e hershëm konkret (Krishtlindje > dru i vatrës).

Pavarësisht nga kahu i huazimit, brenda shqipes vështirë se mund të pranohen të dyja zhvillimet semantike për të njëjtën fjalë. Veç kësaj, duhet të kihet parasysh se, po të kishim pikënisjen e këtij procesi te shqipja e vjetër, emri i simbolit ritual pagan që u shndërrua në emërtimin e festës fetare, duhet të ishte “buzmi”.

Ka të ngjarë që fjala shqipe, që sot e gjejmë me përbërjen fonematike kërcu, të ketë pasur në krye të herës kuptimin abstrakt si emërtim i festës dhe vetëm më pas të jetë ngushtuar në shënjimin e objektit. Kjo do të mund të nënkuptonte një tjetër burim për fjalën shqipe dhe përfshirjen në këtë marrëdhënie edhe të një gjuhe tjetër.

 

Kërcu dhe Χριστούγεννα (kristúgena)

Me shumë mundësi, gjurmët më të hershme të termave të krishterimit në gjuhën shqipe vijnë prej greqishtes së vjetër, siç do të ishin bajëm, djall, djemën, dreq, hir; apo edhe mëshirë e shaje.

Po të jetë kështu, do të mund të supozonim edhe një huazim grek të emrit të festës së lindjes së Krishtit, Χριστούγεννα, një ndër festat më të rëndësishme për krishterimin.

Për shqipen nuk dimë të jetë shprehur gjëkundi një mendim i tillë, por diçka analoge është menduar kur është supozuar burimi i fjalës rumune Crăciun nga disa struktura latine. Ndër etimologët që e kanë kërkuar burimin e fjalës rumune te latinishtja, midis disa mundësive, do të mjaftonte të përmendnim Schuchardtin, sipas të cilit rumanishtja Crăciun vjen nga latinishtja Christī jejūnium[20]. Ky mendim nuk është për t’u lënë fare mënjanë, megjithëse, sipas Çabejt, “me idenë e burimit të fjalës rumune nga shqipja bien gjithë shpjegimet e gjertanishme të fjalës rumune, qoftë prej latinishtes (crastinum, creationem, calationem, Christi ieiunium), qoftë nga sllavishtja, përmbledhur së fundi te Rosetti e te Vasmeri”.[21] Përkundrazi, kraçun “kërshëndella” e gjuhëve sllave buron prej shqipes nëpërmjet rumanishtes. Kjo festë, vazhdon Çabej, te shqiptarët, te rumunët, te sllavët jugorë, si dhe gjetkë e ka marrë emrin nga buzmi o kërcuri që ndizet atë natë feste në vatër, nata e buzmit.[22]

Sado të duken krejt të kundërta, këto mendime mund edhe të pajtohen: nga njëra anë mund të pranojmë, me Çabejn, që, si rumanishtja, edhe sllavishtja, e kanë marrë fjalën prej shqipes, por do pasur parasysh se edhe në shqipe mund të mos kemi një fjalë vendase; nga ana tjetër, me Schuchardtin mund të pranojmë se, që në burim, fjala ka pasur kuptimin “lindja e Krishtit”, por ndryshe nga ai, nuk e kërkojmë burimin e formës rumune nga latinishtja Christī jejūnium, por nga shqipja kërcu dhe kjo, e menduar që në burim me kuptimin e festës, nga greqishtja Χριστούγεννα (Kristugena). Dhe ka arsye të mendojmë se nga greqishtja fjala mund të jetë huazuar në (para)shqipe.

Në këtë mes do të duhej të përligjej, nga njëra anë, zhvillimi fonetik i fjalës greke deri në trajtën shqipe Χριστούγεννα > kërcun dhe, nga ana tjetër, zhvillimi semantik nga emri i një feste të rëndësishme në një emër konkret.

Në aspektin fonetik vështirësitë nuk janë të pakta, por zhvillimet e nënkuptuara nuk janë pa analogji në gjuhën shqipe.

Së pari është për t’u theksuar se trajta shqipe ruan vendin e theksit si në greqishte, gjuhë ku në fjalë të përbëra theksi bie në rrokjen e fundit të elementit të parë, Χριστού-γεννα.

Zhvillimi i pjesës së parë të kompozitës greke Χριστού (gjinorja e emrit të përveçëm), e cila do të përligjte pjesën kërcu– të fjalës sonë, mund të gjejë analogji në gjuhën shqipe në toponimin Këlcyrë (e sjellë nga κλειστούρα).

Në zonën e Funarit, pranë Elbasanit, Këlcyrë qëndron pranë trajtës Kshyrë, si dy variante toponimike për të shënjuar të njëjtin vend. Mund të jetë fjala për trajta të fituara nga huazimi i dyfishtë grek (κλειστούρα) e latin (me shumë mundësi një italiane e hershme chiusura) në një zonë ku janë ndeshur dy sektet e krishtera, ortodoksia e katolicizmi. Në qoftë kështu, edhe kërcu– dhe kërshë– (pjesa e parë e Kërshë-ndella) do të qëndronin pranë njëra-tjetrës si dy trajta të një huazimi të dyfishtë grek e latin. Diferencat në zhvillimin e dy formave duhet të jenë përcaktuar nga veçoritë fonetike të gjuhëve dhënëse.

Pra, κλειστού- (klistu) > këlcy– dhe Christi– > kërshë– mund të mbështesin supozimin që Χριστού- (kristu) të vijë në shqipe me trajtën kërcu– (pa nazalitet).

Në këtë mes ndërmjet kërcu dhe këlcyrë mbetet të sqarohet vetëm kundërvënia e zanoreve të theksuara, /u/ ~ /y/, që mund të ketë lidhje me nazalitetin që fitohet nga pjesa e dytë e kompozitës greke.

Zhvillimi i pjesës së dytë të kompozitës greke –γεννα (gena) deri në nazalen /n/, nuk duket të paraqesë probleme fonetike (rënia e /g/ ndërzanore në kompozitë, humbja e zanoreve të patheksuara, thjeshtimi i /nn/ geminate në /n/ të thjeshtë dhe më pas rotacizmi në toskërisht).

Kështu nga Χριστού-γεννα mund fitohet në gjuhën shqipe një kërcu-n.

Në aspektin semantik problemet janë më të kapërcyeshme. Pamë se materializime të tilla të kuptimeve gjejmë edhe në raste të tjera, siç ishte rasti kërstnik te sllavët apo në Valësh të Elbasanit, që lidhej me emrin Kristo, dhe emri i qiririt shlazri që lidhej me emrin e Shën Llazarit.

Një tjetër analogji për raporte të tilla duhet ta hetojmë edhe në marrëdhëniet semantike ndërmjet fjalëve shqipe mëshirë dhe lëmoshë, rezultat i huazimit të dyfishtë grek e latin: mëshirë nga greqishtja ελεημοσύνη (eleemosýne) dhe lëmoshë nga latinishtja elemósyna. E para shënjon një ndjenjë shpirtërore dhe e dyta një objekt material. Me shumë mundësi, e para, më e hershme, mbeti në nivelin e ideologjisë fetare, jashtë praktikës fetare që ndalohej për tre shekuj nga Roma dhe ruan kuptimin abstrakt, një nga normat bazë të moralit të krishterë; ndërsa e dyta, me kuptim konkret, ka materializuar kuptimin e të parës, duke qenë se u përdor në praktikën kishtare, normalisht pas legalizimit të krishterimit nga Roma.

Arsyet e një zhvillimi kuptimor, me të drejtë kaq të papritur, nga festa Χριστούγεννα te druri i vatrës kërcu, do të ishin dy: e para, përkimi i festës së krishterë, e cila solli fjalën Χριστούγεννα në (para)shqipe, me festën pagane Nata e Buzmit dhe, e dyta, ardhja më pas e fjalës latine që shënjonte të njëjtën festë të krishterë, Christi natale, për të dhënë në shqipe Kërshëndella/këshnella.

Përhapja e fjalës edhe te rumunët e te sllavët do të nënkuptonte për shqipen një rol transportuesi midis greqishtes e gjuhëve fqinje.

 

Përfundime

Huazimi duhet të ketë ndodhur në tre shekujt e parë, normalisht para se të nisë ndikimi i latinishtes në këtë sferë të veprimtarisë shoqërore, kohë kur përhapja e krishterimit në territoret e Perandorisë Romake bëhej ilegalisht, nga lindja dhe në gjuhën greke.

Në terren të shqipes fjala greke gjeti përgjegjësen e saj te fjala e vjetër buzm, ndërsa festa fetare gjeti shtratin e vet në festën pagane të “Natës së Buzmit”. Kërcu duhet të ketë bashkëjetuar me fjalën buzm përgjatë gjithë erës sonë

Me legalizimin e krishterimit në Perandorinë romake krijohet terreni për huazime latine në sferën e besimit të krishterë në gjuhën e parashqiptarëve. Me termat latinë vjen edhe emri i ri i festës Christi natale, e cila ka ardhur në ditët tona si kërshëndella/këshnella.

Kërcu duhet të ketë bashkëjetuar për disa shekuj me termin latin që shënjonte festën e lindjes së Krishtit. Bashkëjetesa duhet të ketë zgjatur të paktën deri aty nga shekulli IX, kohë kur fjala shqipe kërcu, me kuptimin e festës fetare, duhet të jetë huazuar te fqinjët tanë në Ballkan, rumunë e sllavë.

Më pas fjala shqipe me burim nga greqishtja shmanget nga përdorimi si emër i festës fetare dhe ngushtohet në një kuptim konkret, deri në shënjimin e objektit simbol të festës pagane, duke ngushtuar kështu përdorimin e fjalës vendase buzm.

Me dy fjalë, buzmi është copa drunjtë që vihej në vatër “Natën e Buzmit” për shqiptarët paganë; është kërcu(-ni/-ri) i Χριστούγεννα-ve për shqiptarët që njohën krishterimin nga grekët dhe që e përcollën atë te fqinjët ballkanas; është “harruar” në vatër me Kërshëndella nga shqiptarët që pranuan krishterimin nga Roma dhe gati i braktisur më pas nga shqiptarët më të rinj që krijuan termin kulturor Krishtlindje.

 

(c) 2020, Albert Riska. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1] Enrico Campanile, Bernard Comrie, Calvert Watkins, Introduzione alla lingua e alla cultura degli Indoeuropei, Il Mulino, Bologna, 2012, fq. 11.

[2] ASHRPSSH, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, fq. 822.

[3] ASHRPSSH, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, fq. 233.

[4] ASHRPSSH, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, fq. 2032

[5] ASHRPSSH, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980, fq. 207.

[6] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes II, Tiranë, 1975, fq. 402-403.

[7] Eqrem Çabej, po aty.

[8] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 83.

[9] Vladimir Orel, Albanian etymological dictionary, Brill, Leiden-Boston-Köln, 1998, fq. 181.

[10] Kolec Topalli, Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2017, fq. 750.

[11] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 83.

[12] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 82-84.

[13] Shih Eqrem Çabej, Studime gjuhësore III, Rilindja, Prishtinë, 1976, fq. 193-299, megjithëse Xhuvani e Çabej përmendin me rezervë një të tillë.

[14] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 82.

[15] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 84.

[16] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 88.

[17] Eqrem Çabej, po aty.

[18] Vladimir Orel, Albanian etymological dictionary, Brill, Leiden-Boston-Köln, 1998, fq. 181.

[19] E. Çabej, Studime Gjuhësore IV, Prishtinë, 1977, fq. 237-240.

[20] Për rindërtimet e supozuara shih: Vladimir Orel, Albanian etymological dictionary, Brill, Leiden-Boston-Köln, 1998, fq. 181.

[21] Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes V, Tiranë, 2014, fq. 83.

[22] Eqrem Çabej, po aty.