UDHËTAR PËRGJYSMË

mozaik

Një kompani për të cilën punoj ndonjëherë, më dërgoi një e-mail ku më kërkonte datat e përditësuara të pushimeve të mia këtë verë.

Pyeta: ku do të udhëtoj? Pyeta: ku do të kisha udhëtuar? Të gjitha destinacionet e mundshme më duken njëlloj të largëta, këto ditë të pandemisë. Më përhihen në sy pamje visesh ku kam qenë dhe pamje visesh ku mund të kisha qenë – të parat më irreale se të dytat, të dytat më surreale se të parat. I përqas me imazhe sallash totalisht të zbrazëta aeroportesh, që i sjellin tani për të ilustruar dëshpërimin e kompanive ajrore; rrëfime për avionë që marrin qiellin me një pasagjer të vetëm (mua?) dhe pastaj vetë qiellin mbi New York, po aq bosh sa edhe gjatë ditëve fill pas 11 shtatorit 2001.

Shpirti nuk është udhëtar; njeriu i urtë rri në shtëpi dhe, kur nevojat a detyra ia kërkon të largohet që andej, ose të shkojë në vende të huaja, ai gjithnjë mbetet në shtëpi, dhe duhet t’i lërë të tjerët të kuptojnë, me sjelljen dhe qëndrimin e vet, se ai vete atje si misionar i urtësisë dhe virtytit dhe i viziton qytetet dhe njerëzit e tjerë si sovran, jo si furacak a si shërbëtor.

Kush udhëton për t’u zbavitur, ose për të gjetur diçka që nuk e ka, i largohet vetes dhe plaket edhe kur është i ri mes sendeve të vjetra. Në Tebë, në Palmira, vullneti i tij dhe mendja vjetrohen dhe rrënohen. Ai bart gërmadha te gërmadhat.

Udhëtimi është parajsa e budallait. Që në fillim, udhëtimet tona na tregojnë indiferencën e vendeve. Kur jam në shtëpi, unë ëndërroj që në Napoli dhe në Romë mund të dehem me bukuri dhe ta heq qafe trishtimin. Bëj pra gati valixhen, ndahem me miqtë, kaloj oqeanin dhe, në fund, zgjohem në Napoli dhe atje, përbri meje, është fakti i pamoheshëm, vetja e trishtuar, ajo gjë paepur dhe identike, nga e cila isha përpjekur të iki.

Ralph Waldo Emerson, Self-Reliance.

Destinacionet e djeshme tani më duken aq të largëta – apo mos vallë është zgjeruar e rritur mikrobota, lagjja ime, rrugët tërthore, kopshtet e lodhura midis vilave? Të ketë ndonjë lidhje mes fluturimeve të ndërprera dhe distancave në mëhallë, që kanë fituar aq dinjitet, aq sa mëhalla vetë të rreket të më provojë se është në gjendje ta përfshijë, në përmasat e duhura dhe si ajo harta e Borges-it, botën mbarë?

S’është e vërtetë që lehtësia e komunikimit ia rrit kapacitetin e njohjes a ia rafinon kulturën udhëtarit. Përkundrazi, lehtësia për t’u zhvendosur nga një vend në tjetrin ia mpin vlerat befasisë dhe na i ofron, të gatshme, ato arritje që dikur duheshin lakmuar gjatë. Pelegrinazhi nuk lidhet aq me arritjen e pikësynimit, sa me arritjen brenda asaj kohe të mjaftueshme për të na bërë ta dëshirojmë dhe me shndërrimin e mirëfilltë të atij pikësynimi në qëllimin shpirtëror të udhëtimit. Ai që, me një orë fluturim dhe dy orë me makinë arrin në Delfi do ta shohë tempullin e Apollos dhe qerrtarin me syrin e pangopur të pasagjerit që mundet, po atë ditë, t’ia lejojë vetes një destinacion tjetër. Sot qytetet e panjohura i shfaqen udhëtarit si lagje të qytetit ku jeton, por që nuk i ka vizituar kurrë; dhe të cilave ia vlen vetëm t’u verifikosh burimet e mikpritjes dhe ofertat për argëtim, meqë askush nuk ka kohë t’i shohë si botë të reja e t’u qaset me një frymë mrekullimi dhe dashurie. Aeroportet u zënë vendin katedraleve, hotelet abacive dhe shopping-u njohjes.

Ennio Flaiano, Diario degli errori, Piccola Biblioteca Adelphi 474, 14a edizione, 2002.

Për herë të parë jam larguar nga Shqipëria në vjeshtë të vitit 1987: shkoja në Romë, por rruga më e lirë dhe zyrtarisht e miratuar ishte nga deti, nëpërmjet Triestes. Trageti – e mbaj mend që quhej Tiepolo – merrte 24 orë për të arritur në Itali; duke lundruar përgjatë bregdetit dalmat. Det i qetë, ishuj të bardhë, pamje prej ëndrre, aq afër Durrësit dhe prapë aq i tjetërbotshëm. Për mua ky paskësh qenë jo vetëm udhëtimi i parë, por edhe pelegrinazhi i parë dhe i vetëm, që më dha kohë të mjaftueshme, që të gatitesha, shpirtërisht, për botën “e andejme”. Arritëm në Trieste në muzg, kur qyteti i hapur kodrave kish marrë një ngjyrë pothuajse lila. Në port na priste një mikrobus i ambasadës në Romë, me të cilin do të udhëtonim gjithë natën përmes Italisë – kur më futën aty, në një errësirë të parehatshme gjithë gjunjë, m’u duk vetja sikur po më transportonin me makinën e burgut.

Sikur të mos kisha lexuar, kur po ulesha në Trude, emrin e qytetit të shkruar me shkronja të mëdha, do të kisha besuar se kisha arritur në po atë aeroport nga ku isha nisur. Periferitë që më detyruan të përshkoj nuk ndryshonin nga ato të tjerat, me të njëjtat shtëpi të verdheme e gjelbërushe. Duke ndjekur të njëjtat shigjeta, vinim rrotull të njëjtave lehe lulesh, në të njëjtat sheshe. Rrugët në qendër ekspozonin mallra ambalazhe tabela që nuk ndryshonin në asgjë. Ishte hera e parë që vija në Trude, por e njihja tashmë hotelin ku më qëlloi të rrija; i kisha dëgjuar dhe thënë bisedat e mia me blerësit dhe shitësit e hekurishteve; udhëtime të tjera të njëjta me këtë i kisha mbaruar duke kundruar, përmes të njëjtave qelqe gotash, të njëjtat kërthiza valëzuese.

Pse të vijë njeriu në Trude? – pyesja veten. Dhe tashmë isha gati për t’u kthyer.

Mund ta marrësh avionin kur të duash, më thanë; por do të arrish te një tjetër Trude, e barabartë me këtë pikë për pikë, botën e ka mbuluar një Trude e vetme, që nuk fillon dhe as mbaron gjëkundi, ndryshon vetëm emri i aeroportit.

Italo Calvino, “Le città continue, 2.” te Le città invisibili, Einaudi, Torino 1972.

Ironia e fatit (Ирония судьбы, или С лёгким паром!) është një film televiziv sovjetik, i prodhuar në vitin 1976; personazhi kryesor, një Zhenya Lukashin, udhëton gabimisht me avion për Leningrad, dhe pasi mbërrin në aeroport – gjithë duke kujtuar se është në Moskë, i jep shoferit adresën e shtëpisë së vet. Por edhe në Leningrad ka një rrugë të tillë, me pallate banimi që janë njëlloj si ato të rrugës me të njëjtin emër në Moskë; deri edhe çelësi i derës së apartamentit, që Lukashini e kujton të vetin, është i njëjtë; dhe mobiliet në apartament gjithashtu. Gjithçka është identike, madje e prodhuar në seri, sipas të njëjtit model: vepra arkitektonike, në epokën e riprodhimit mekanik…

Jo-vendet janë ato hapësira të anonimatit, çdo ditë e më të shumta dhe të frekuentuara nga individë të ngjashëm, por të vetmuar. Jo-vende janë edhe infrastrukturat për transportin e shpejtë (autostradat, stacionet, aeroportet), edhe vetë mjetet e transportit (automobilat, trenat, avionët). Jo-vende janë supermarketet, hotelet e markave me dhomat e tyre të ndërkëmbyeshme, por edhe kampet e refugjatëve, ku parkohen, për një kohë të pacaktuar, refugjatët e luftërave dhe të mjerimit. Jo-vendi është i kundërt me banesën, shtëpinë, vendin në kuptimin e mirëfilltë të fjalës.

Nga faqja e pasme e kopertinës, e librit Nonluoghi, nga Marc Augé, elèuthera, 2009.

Te kjo tipologji jo-vendesh Augé-ja do të kish përfshirë edhe anijet kruziera turistike (e kundërta e Tiepolo-s sim), torta lundruese, me karakteristika luksi produkt i një konvergjence racionaliste – por gjithnjë pa e shpërfillur nevojën për tepri, shpërdorim, bollëk të shqisave dhe të rrugëve të tretjes; ato anije princesha me brilante që – do të ish klishe të thoje për ironi të fatit – u shndërruan në platforma të infektimit global, sikurse do të kish përfshirë azilet e pleqve anembanë Perëndimit, ku princesha nuk ka, por ku Covid-19 ka bërë kërdinë. Çfarë ndodhi, vallë, me izolimin dhe jetërsimin e toleruar të pasagjerëve, që deri atëherë nuk e kishin parë njëri-tjetrin si bashkëvuajtës kafazi, por që pastaj, brenda pak orësh, e konsumuan krejt dhe me panik hapësirën e shmangies? Po me konvivialitetin e mysafirëve të vjetër por edhe të vjetruar në azilet, që ndonjëherë nuk patën kohë as të ndërrojnë një takëm personeli kujdestar me një tjetër? A pati ndonjë qëllim vuajtja dhe vdekja e tyre e përbashkët?

Të gjithë këta udhëtarë të paepur – pa shkuar fare te kruzierat gerontologjike të lëngatës së tanishme – më kujtojnë sakaq turmën e njerëzve që presin autobusin në Place Saint-Germain, e cila i pat tërhequr vëmendjen Sartre-it, te një pasazh i njohur i veprës Critique de la raison dialectique. Nuk i flasin njëri-tjetrit, nuk e shohin njëri-tjetrin; madje e shmangin dhe ia kthejnë shpinën njëri-tjetrit. Izolimi i tyre është projekt, thotë Sartre-i: tek e fundit, edhe këta njerëz i ka bërë bashkë interesi i përbashkët, për të marrë autobusin, të njëjtin autobus, dhe për të shkuar diku – por kjo nuk është se i nxit të bashkëpunojnë në ndonjë farë mënyre. A për të marrë aeroplanin. A për të shpëtuar gjallë, në fyzelazhin e mega-spitalit infektiv, me një tub ajrimi në gojë (le të përfytyrojmë, sërish, një aksident depresurizimi, në avion; dhe maskat e oksigjenit që u lëshohen befas mbi kokë, si brekë grash të verdha.) Dhe vetëm kur përfundojnë në spital, e kuptojnë se e keqja u erdhi ngaqë, sado të izoluar, sado të vetëdijshëm për nevojën e këtij izolimi “qytetar” (“udhëtar”?), sërish nuk e shmangën dot frymën e Tjetrit – në një orgji shkëmbimi ngarkesash dhe dhuratash virale.

Në zbatim të projektit të tij “për të ecur” nga Londra në New York, shkrimtari anglez Will Self, përshkoi me këmbë distancën prej 26 miljesh nga shtëpia e vet në South London tek aeroporti Heathrow, duke kryer një lloj pelegrinazhi filozofikisht të kundërt me eksperiencën sterile që e priste në avionin e linjës transatlantike. Një përshkrim i këtij anabasi gjendet në librin Psychogeography, Bloomsbury USA, October 30, 2007; (mbase mund të lexohet edhe këtu).

Dhe meqë aeroportin JFK, në Queens, tani gjithnjë po tundohem ta krahasoj, madje nuk mund të mos e krahasoj me spitalet e mëdha në New York City: nëpërmjet një shuntimi cinik të imagjinatës, po më duket sikur udhëtarët e munguar të aeroporteve kanë përfunduar në shtretërit e djersitur të pavijoneve të virusit – prandaj edhe, ndryshe nga Will Self, më mjafton një ecje 10 minutash për te spitali më i afërt publik në Kings County; edhe pse i vetëdijshëm që, ata që shkojnë atje tani, nuk e bëjnë për qejf dhe as shkojnë me këmbët e tyre.