nga Tannhäuser

Nuk kisha ndërmend ta vazhdoja këtë temë sepse mendoja se i kisha thënë ato që desha të them, edhe pse në formë përmbledhëse, por, një koment në lidhje me botimin e Dhjatës së Vjetër që po i vjen lexuesit në shqip për herë të parë (vitin tjetër) në përkthim nga origjinali më tërhoqi vëmendjen. Në dy shkrimet e mëparshme i lashë mënjanë problemet që lidhen me përkthimin e Dhjatës së Vjetër për dy arsye kryesore. Arsyeja e parë është se përkthimet në shqip që qarkullojnë deri tani janë bërë nga gjuha angleze (për këtë shkrim u bazova në tekstin e bible.com/sq) , pra janë përkthim i një përkthimi, dhe, arsyeja e dytë është se në botëkuptimin e krishterë ana doktrinore e Dhjatës së Vjetër është tashmë e shfuqizuar. Kështu që nuk ka të njëjtën rëndësi një gabim përkthimi për një ligj që nuk është në fuqi me një ligj që është në fuqi.

Shfuqizimi i Dhjatës së Vjetër, dhe lidhja e një kontrate të re me njeriun lejoi madje nga ana e Zotit që të humbasin jo thjesht vargje apo pjesë të tekstit nga Dhjata e Vjetër por mbase edhe libra të tërë. Kjo duket në shkrimet e Etërve të Kishës, sidomos në komentet e tyre për Ungjijtë por duket qartë edhe në disa hendeqe historikë apo kuptimorë që kanë disa nga librat e Dhjatës së Vjetër. Një pasazh i tillë i famshëm që tregon një pjesë të humbur është ai i Mateut 2,23 “dhe u vendos në një qytet të quajtur Nazaret, që të përmbushej thënia e profetëve: «Do të quhet nazaretas»”. Mirëpo kjo thënie e profetëve nuk gjendet në asnjë libër të Dhjatës së Vjetër. Për më tepër mbi pasazhin, këto libra dhe për arsyen e humbjes së tyre shih veprat e Joan Gojartit, Homiliae in Matthaeum, 9,4 [= PG 57,180d -181a].

Meqë jemi tek ky pasazh i mësipërm, interesant është fakti se Hieronimi te vepra e vet De viris illustribus, për jetën e Mateut si burim ka parasysh përveç Eusebit (nga i cili në vepër merr rreth 70% të informacioneve) edhe një ungjill apokrif që qarkullonte në hebraishte të cilin ai vetë e konsideron si origjinalin, madje autograf të Mateut. Që është origjinali, sipas Hieronimit, kjo duket nga fakti se autori citon nga teksti hebraik dhe jo nga shtatëdhjetë përkthyesit, dhe ka edhe dy pasazhet (e humbura) “Do të quhet nazaretas” dhe “Kur Izraeli ishte fëmijë, unë e desha dhe nga Egjipti thirra birin tim” (Hieron., De viris illustribus, 3). Dy lajthitje këtu nga doktori i kishës; një logjike dhe një e faktologjike. Nëse teksti ishte në hebraishte atëherë pse Mateu duhet të citonte nga përkthimi grek i Septuagintës? Dhe pasazhi Kur Izraeli ishte fëmijë, unë e desha dhe nga Egjipti thirra birin tim (Mat, 2,15) nuk ka humbur, ai gjendet tek libri Osea 11,1 i Dhjatës së Vjetër. Këto nuk janë veçse dëshira të Hieronimit i cili në të gjithë veprën e tij polemizon ashpër me Septuagintën natyrisht për të ngritur përkthimin e vet, dhe me këto më lartë kërkon të thotë se përkthimi grek ishte i mangët.

Kthehemi prapë tek përkthimi shqip i cili siç thuhet nga Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë do jetë një përkthim nga “origjinali” hebraisht [1]. Nuk është e vendit të zgjatemi këtu mbi traditën e tekstit hebraik dhe çfarë ndodhi me të, apo sa i ndikuar është vetë teksti masoretik nga Septuaginta por shkurtimisht nuk është ndonjë hata e madhe, madje as për botën protestante e cila nxjerr puçrra bie fjala për tekstin e Septuagintës pse jo edhe të Vulgatës, të themi se më afër origjinalit të Dhjatës së Vjetër është teksti grek dhe jo ai masoretik.

Septuaginta, jo thjesht u përpilua si përkthim nga filologët më të mirë të kohës së vet, jo thjesht është teksti që përdorte për një kohë të gjatë diaspora Izraelite, por si vepër u konceptua dhe u ideua nga Dhimitri Falireu, një nxënës i Aristotelit dhe i Teofrastit, patroni i Bibliotekës së Aleksandrisë, një nga njerëzit më të shquar të lashtësisë (për jetën e tij jep informacione Diogen Laerti, 5,81, kurse disa fragmente nga veprat e tij gjenden në Fragmenta Historicorum Graecorum, 2,362-6). Natyrisht edhe teksti i Septuagintës pësoi dëme të mëdha, sidomos nga ndërhyrjet e Origenit me hexapla-të e tij, përpunimet e tij kritike të cilat i ndërmori aty rreth viteve 240 kur pa se teksti i Septuagintës dhe teksti hebraik i ditëve të tij kishin diferenca shumë të mëdha midis tyre. Nga krahasimi që bëri midis dy teksteve nxori përfundimin se teksti hebraik ishte ai origjinal dhe kështu përshtati në shumë pjesë Septuagintën. Në këtë mënyrë u kthye në heretikun më të madh që kaloi kurrë nga krishterimi, pasi në kundërshtim me heretikët e tjerë që vetëm gabuan në interpretimin e tekstit, Origeni, ndërhyri në tekst, dhe në këtë mënyrë asnjeri në të ardhmen nuk mund të interpretojë drejt. Jo rastësisht nga Koncili i V Ekumenik mban anatemën e përhershme të Kishës.

Brenda një shekulli teksti heksaplik i Origenit zëvendësoi tekstin fillestar të Septuagintës i cili sot konsiderohet i humbur dhe mbijeton në ndonjë citim nga Etërit që kanë shkruar para Origenit. Natyrisht nuk kanë të gjitha librat të njëjtën nivel ndërhyrjeje e redaktimi. Librat që u prekën më shumë janë ato të Numrave, Jobi, Kantiku i Kantikëve, etj. kurse më pak ndërhyrje kishte libri i Psalmeve të cilin të krishterët e hershëm e recitonin pothuajse të plotë përmendësh.

Një ndërhyrje të tillë të Origenit do paraqes më poshtë, e cila nuk ka kaq interes nga ana doktrinore, por ka nga ana historike e gjuhësore. Tregon sidomos ndikimin që ka patur Septuaginta tek teksti masoretik (ai që hiqet si “origjinali” i sotëm) por edhe gafat e përkthyesve dhe të interpretuesve. Në një mënyrë është edhe një sprovë për përkthimin e ri që po përgatitet për Dhjatën e Vjetër. Shpresoj të paktën të na lexojnë.

“Në Samari ra një zi e madhe; rrethimi i sirëve qe aq i fortë sa një kokë gomari shitej tetëdhjetë sikla argjendi dhe një çerek kabi glasash pëllumbi pesë sikla argjendi” (2 Mbret, 6,25).

Glasa pëllumbi? Seriozisht? Kaq e madhe ishte zia pra sa njerëzit hanin glasa pëllumbash? Të shikojmë pak ç ‘behet në përkthimet e tjera, anglisht dove’s dung, gjermanisht, Handvoll Taubenmist, Vulgata (latinisht) stercoris columbarum, italisht sterco di colombi, Septuaginta (greqisht), κόπρου περιστερών (glasa pëllumbash), teksti masoretik, chri iunim (jashtëqitje pëllumbash). Pra, sipas këtyre përkthimeve dhe “origjinalit” kishte rënë kaq zi e madhe saqë njerëzit hanin jo thjesht glasa pëllumbash, por i blinin ato! Pas përkthyesve, teologë e interpretues të Biblës, historianë etj. shpjegonin se po kështu ishte; njëri thoshte se ishte diçka e ëmbël, tjetri thoshte se e përdornin si kripë, të tjerë e lexonin si alegori, gjer sa erdhi një botanist (Linnaeus) edhe tha se nuk është glasë pëllumbi, është bimë, ajo që grekët quanin ορνιθόγαλον.

Dhe në fakt kështu është, kemi të bëjmë me bimën ornithogalum < gr. ορνιθόγαλον që në greqisht do të thotë “qumësht i shpendëve” // “glasa e shpendëve” se ashtu ngjan fara asaj bime. Me këtë emër përmendet p.sh. nga botanisti grek Dioskuridi (2,144), nga Plini (Historia Naturalis, 21,102) etj. Ky emërtim duhet të ishte në tekstin fillestar të Septuagintës. Duke mos ditur këtë emërtim të bimës, rabini Akiva kur përgatiste tekstin masoretik, e përktheu fjalë për fjalë termin e greqishtes duke i ndryshuar krejt kuptimin. Këto emërtime popullore të bimëve natyrisht nuk janë vetëm fenomene të greqishtes. Është sikur të lexojë dikush në shqip luleshtrydhe dhe të përkthej në anglisht flower squeeze!

Pas glasave le të shikojmë cili është babai i mushkës.

Në tekstin grek të Biblës përmenden kali, 148 herë në Dhjatën e Vjetër dhe 17 në Dhjatën e Re, gomari, 113 herë në Dhjatën e Vjetër dhe 7 herë në Dhjatën e Re dhe, gomari i egër, 22 herë nga të cilat 20 herë me emrin ημίονος (Equus hemionus hemippus) dhe 2 herë me emrin όναγρος (onagër, Equus hemionus). Asnjëherë mushka. As në Dhjatën e Vjetër as në Dhjatën e Re.

Kjo racë e gomarit të egër apo siç quhet ndryshe gomari sirian njihet nga grekët me emrin ημίονος që nga epoka e Homerit (Iliada, 2,852; 7,333), i cili mushkën e quan ουρήας (Iliada 1,50; 24,702; 24,716 etj.). Po ashtu Aristoteli, quan gjithmonë gomarin sirian me emrin ημίονος, për të cilin shkruan se jeton në Siri dhe në Fenikë edhe është kafshë që pjell (Hist. Anim. 1,6; 7,24) dhe me emrin ορείς quan mushkat e lindura nga pela kurse me emrin γίννος quan mushkën të lindur nga gomarica (greqishtja e bën këtë dallim ashtu siç e bën edhe latinishtja e cila ka emrat përkatëse mula dhe burdo).

Po teksti në shqip?

“Plagë e ngjashme me tjetrën do të jetë plaga që do të godasë kuajt, mushkat, devetë, gomarët dhe të gjitha kafshët që do të ndodhen në ato fushime” (Zakaria, 14,15).

“dhe do t’i kthejnë tërë vëllezërit tuaj nga të gjitha kombet si një ofertë Zotit, mbi kuaj, mbi qerre, mbi bartina, mbi mushka dhe mbi gamile të reja te mali im i shenjtë i Jeruzalemit”, thotë Zoti, “ashtu si bijtë e Izraelit çojnë një ofertë në një enë të pastër në shtëpinë e Zotit. (Isaia, 66,20)” (Isaia, 66,20).

Në pasazhet e mësipërme, ashtu si edhe në vende të tjera, atje që greqishtja ka qartë e bukur ashtu siç duhet ta kishte edhe origjinali hebraik, fjalën që përshkruan gomarin e egër apo gomarin sirian, shqipja, si edhe gjuhët e tjera që bazohen në traditën masoretike, gabon e përkthen mushkë. Le të presim sa mushka do gjejë përkthimi i ri i Shoqërisë Ndërkonfesionale në Bibël!

“Dhe ai e trajtoi mirë Abramin për shkak të saj. Kështu Abramit i dhanë dele, buaj, gomarë, shërbyes, shërbyese, gomarica dhe deve.” (Zanafilla, 12,16).

Edhe gomarë edhe gomarica në të njëjtën fjali? Natyrisht jo. Sepse origjinali ka gomarin sirian e cila është një specie krejt ndryshe nga gomari i thjeshtë.

“καὶ τῷ ῞Αβραμ εὖ ἐχρήσαντο δι᾿ αὐτήν, καὶ ἐγένοντο αὐτῷ πρόβατα καὶ μόσχοι καὶ ὄνοι καὶ παῖδες καὶ παιδίσκαι καὶ ἡμίονοι καὶ κάμηλοι.”

Çfarë ndodhi këtu? Në dorëshkrimet e greqishtes, për arsye kursimi kohe, përdoren shumë shkurtime paleografike, sidomos për emrat e shenjta (nomina sacra), parafjalë, dhe pjesëza të fjalëve apo fjalive që përdoren shpesh. Një shkurtim i tillë i përket edhe pjesës ημί– që ka kuptim gjysmë-. Natyrisht teksti në greqishten e Septuagintës nuk ka ndonjë paqartësi. Problemi fillon me tekstin masoretik i cili ripërkthen greqishten dhe duke mos dalluar se janë dy fjalë të ndryshme, όνος dhe ημίονος, sepse fjala e dytë shkruhet e shkurtuar dhe përmban pjesën όνος (pra do dukej si diçka e tillë ΟΝΟΣ dhe ¥ΟΝΟΣ) gjen në tekst një gomar edhe një gomaricë! Ky gabim duket më qartë tek pasazhi i 1 Samuelit 21,7 ku teksti grek ka ημιόνους kurse ai masoretik dhe derivatet e tij ka kryebari!

Dhashë më sipër dy shembuj, jo me karakter apo interes teologjik, por një botanik dhe një zoologjik për të treguar sesi përkthimet e gabuara ndryshojnë kuptimin e tekstit por prodhojnë nonsense apo gjëra të paqena.

Tani, u ngelet përkthyesve të tregojnë seriozitetin e duhur dhe të lenë jashtë tekstit glasa edhe mushka.

(c) 2019, autori

Shënime:

[1] http://www.respublica.al/2019/08/21/vjen-n%C3%AB-shqip-bibla-e-p%C3%ABrkthyer-nga-origjinali-hebraisht

PG: Patrologia Graeca, Migne.