Titulli: Vargjet e lira dhe novelat e qytetit të veriut
Autori: Millosh Gjergj Nikolla
Mlodhi dhe redaktoi: Skënder Luarasi
Botime Migjeni (2009)
Përgatiti për Peizazhe të Fjalës: Gresa Hasa

Millosh Gjergj Nikolla ose Migjeni (siç njihet me emrin e penës prej bashkimit të rrokjeve fillestare të tri emrave të tij), një prej personaliteteve më të çmuara të letrave shqipe, lindi më 13 tetor 1911 në Shkodër. Ai ka qenë një poet e prozator avant garde për periudhën historike në të cilën përkiti, idetë humaniste dhe revolucionare të të cilit, mbeten ende aktuale për shoqërinë sfiduese shqiptare. Por mbi të gjitha, Migjeni mund të konsiderohet fare mirë autor i popullit: ai është zëri inteligjent e rebel i të pamundurve; i malësorit po aq sa i fshatarit; i punëtores së seksit po aq sa i murgeshës; i nxënësit sikurse i studentit…

Ai e përmbush plotësisht rolin si intelektual, kur zgjedh që në shkrimet e tij, qofshin këto poezi apo novela, të mos mjaftohet veçse me përshkrimin e realitetit por të mbajë një qëndrim ndaj këtij të fundit, ta dënojë dhunën shtetërore; pabarazinë dhe padrejtësinë sociale dhe më e rëndësishmja, t’ia dalë që poezia e proza që ka shkruar, të ngjallin të njëjtën revoltë për të cilën ai flet; ta ndërgjegjësojnë lexuesin/en duke e orientuar këtë të fundit kah mendimit kritik. 

Ndër të tjera, Migjeni sot do të identifikohej si një autor feminist i cili kur flet për shtypjen, kujdeset që ta veçojë këtu gruan duke identifikuar pozitën sociale të saj që krahasimisht burrit, bën të jetë dyfish e dhunuar, duke na kujtuar se mes të paprivilegjuarve ka, gjithsesi, disa që janë më të privilegjuar se të tjerët. Migjeni e do gruan, ai e trajton atë me një respekt të veçantë, të atij lloji siç do të trajtoheshin ata që i mbijetojnë luftrave më të ashpra e kanë guximin e mençurinë të vazhdojnë të ecin përpara.

Subjektet e Migjenit janë personazhe konkrete të cilat i gjen ende mes nesh sot. Lëçitja e këtij shkrimtari, zhdërvjelltësia intelektuale e kulturore por mbi të gjitha, një ndjeshmëri kaq e lartë ndaj botës e njerëzve, që përshkruhet me gjuhë të thjeshtë e artistikisht të arrirë, kanë aftësinë të trazojnë zemrën e mendjen e të gjithë atyre që e shfletojnë.

Tekset e Migjenit u mblodhën në librin “Vargjet e lira dhe novelat e qytetit të veriut” nga arsimtari e publicisti Skënder Luarasi më 1957 duke u ribotuar vazhdimisht gjatë viteve. Ribotimi i fundit i tyre është ky i vitit 2009 nga shtëpia botuese Migjeni. Kjo vepër është e ndarë në tri pjesë secila me nëndarjet e veta sipas konceptit të vetë Migjenit, duke nisur me poezitë e tij, për të vazhduar me novelat e për t’u mbyllur me shkrimet e fundit të autorit që u nda nga jeta më 26 gusht 1938 në Torino të Italisë. Më poshtë do të lexoni fragmente të shkëputura nga “Kangët e lira”, sikurse nga refrenet e qytetit karizmatik të Shkodrës, të përzgjedhura prej meje në mënyrë krejtësisht subjektive, marrë shkas nga dashuria për secilën prej tyre.

[divider style=”shadow” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

1.

Na të birtë e shekullit të ri,
vllazën të lindun e të rritun në zi,
kur tinglloi çast’ i ynë i mbramë
edhe fatlumë
ditëm me thanë: 

S’duem me humbë
në lojë të përgjaktë të historis njerzore, 

jo! jo! s’i duem humbjet prore –
duem ngadhnim!
Ngadhnim ndërgjegje dhe mendimi të lirë!
S’duem për hir
të kalbsinave të vjetra që kërkojnë “shejtnim”,
të zhytemi prap në pellgun e mjerimit
që të vajtojmë prap kangën e trishtimit,
kangën monotone, pa shpirt, të skllavnis –
të jem’ një thumb i ngulun ndër trutë e njerzis.
Na të birtë e shekullit të ri,
me hovin tonë e të ndezun peshë, 

ndër lufta të reja kemi m’u ndeshë 

dhe për fitore kem’ me ra fli. 

2.

Mjerimi s’don mshirë. Por don vetëm të drejt!
Mshirë? Bijë bastardhe e etënve dinaë,
të cilt në mnyrë pompoze posi farisejt
i bijnë lodërtinës me ndjejt dhelparak
t’u ia lëshue lypsit një grosh të holl’ në shplakë.

3.

Jeta e saj asht kjo vall’ e çmendun
në rrugat e qytetit tonë,
Një jetë e fikun, një jetë e shterun,
shpirt i molisun, zemër e therun,
një za vorri, një jehonë
që vallzon natën vonë
nëpër rrugat e qytetit tonë. 

4.

O, si nuk kam një grusht të fuqishëm!
Malit, që hesht, mu në zemër me ia njesh!
Ta shof si dridhet nga grusht’ i paligjshëm…
E unue të kënaqem, të kënaqem t’u u qesh. 

5.

Dhe trumcaku vuente nga melankolia. U lind në një vend me të vërtetë të shkretë. Në vend të barit bijshin qimet e derrit e në vend të pemve – brinat e një shtazës parahistorike. Dhe në kët natyrue – e cila nuk mund të quhet natyrë – kush mos të bahet melankolik? Dihet se një trumcaku s’i duhet shumë për jetë, por natyra, e cila nuk ishte natyrë, s’i epte as aq.

Mos pyetni si e tek u gjet trumcaku n’at vend, dhe si e tek u gjet njeriu në kët pikë kozmike; nuk dijmë shumë. Hipoteza dhe andrra. Miliona vjetësh dhe një fjalë goje, si për shembull: “…të bahet dritë! Dhe drita u ba!” – A e shifni> Një fjalë magjike! Hokus pokus! Sa bukur!

Dhe unë thash: të bindet trumcaku në një vend ku në vend të barit bijnë qimet e derrit e në vend të pemve – brinat e një shtazës parahistorike.

Njëherë trumcaku qëndroi mbi një brenë. U mërzit të shikojë qimet e derrit, u mërzit të fluturojë prej brenës mbi brenë. Nga mërzia dhe idhnimi mbylli syt. Ra në pikllim melankolik. Njeriu me temperament melankolik asht inteligjent. E inteligjenca në kuptim ma të hapët të fjalës, pakkuj i solli qetsi dhe të mirë.

Dhe trumcaku, në majë të brenës e në kulm të melankolis, vendosi të vritet. Plot ironi filozofike shikonte rreth përqark vetes e vendimi i patundun mirfilli, pasqyrohej ndër syt e tij të dëshpruem. Cicrroi një herë, cicrroi dy herë; cicrroi tri herë. Mandej një crrr e gjatë e plot mallëngjim ishte porosia e tij e fundit. Testamenti i dhimave të tij. Dhe, pa u dhanë krahve, kërcej prej brenës… ra mbi një qime të derrit, të gjatë e të mprehtë si thika, dhe u ngul mbi të. Trumcaku i ngulun mbi një qime të derrit. Me krahët dhe puplat e tij lonte era dhe e sjellte rreth qimes, si sillet dhe gjeli metalik në majë t’oxhaqeve tona. Atbotë frynte veri.

Ç’ka janë këto kapërcime logjike! Ka me bërtitë ndokush.

Po, lexues i dashtun e jo i cekët. Po! A pak po kemi kapërcime logjike, morale dhe dogmatike në botën tonë reale? Pse po zemrohe dhe po don me më gjykue për disa kapërcime logjike askuj damsjellse? 

6.

Nganjëherë i afrohet mësuesi Lulit. Dhe kur e ka ftyrën e dlirtë dhe pa puça, mësuesi ia ledhaton faqet, gushën, e Luli i afrohet, ia merr dorën, e shikon me sy pllumbi dhe kishte dashtë t’i fali diçka mësuesit. Por vjollca nuk ka. E Luli i vocërr çka mund t’i fali mësuesit tjetër? Veç në ia faltë tollumbat e veta, që kanë hapur gojën si me dashtë me e hangër mësuesin. Po, po, tollumbat e Lulit të vocër kanë me e hangër mësuesin. 

7.

E lypsit, që trokit nga dera në derë, diku i falin ndoj send, diku i thotë e zoja e shtëpisë: “S’kam, besa” – dhe lypsi atëherë asht i butë, shkon tue mbajtë në mend këtë derë për me ardhë ndoj ditë tjetër. Por at “zoti të dhashtë” lypsi s’e duron; s’don ta ndëgjojë. Ai e din mirfilli se ç’domethanë “zoti të dhashtë”. Edhe atë, i cili e përcjell me ato dy fjalë, ai fillon ta mnijë. Kurr ai s’i ka ndamë kueto dy fjalë njenën nga tjetra. Kudo që dëgjon fjalën “zot”, ai pa dashje ia shtonte atë “të dhashtë” dhe në tru të tij u krijonte diçka që s’kuptohet e që mnihet. Se ai ishte i sigurt se “zoti të dhashtë” domethanë tallje. 

8.

Turpi, e sidomos turpi i vajzave të fejueme, asht një hallkë ma tepër në zinxhirin që e shtrëngon jetën. E si mos me pasë turp vajza e fejueme, kurse e din se te burri shkon vetëm të dajë dyshekun me të. Gja tjetër ku të dijë ajo kur nuk e njef, një fjalë s’e ka folë me mashkullin që do të marri. Turp. E si mos t’i vijë turp. Thonë se varzat pa nder janë pa turp. Prandaj duhet turpi, turpi që s’të len me ngritë zanin në mbrojtje të vetvetes prej atyne që të dëshrojnë shumë lumtuni. “Nuk e due!’ Jo, deri tash nuk asht ndëgjue në farefisin tonë ajo fjalë një vajzë e fejueme. Se secili burrë, çfarëdo qoftë, s’paku mashkull asht. E me ba mos me qenë mashkull? 

9.

Nderi i shoqnisë asht i pacenueshëm. I mjeri ai i cili provon ta cenojë. Së paku, kështu ngjan për faqe. Mos të gërdhishtet, mos të prishet lustra e shoqnis së qytetit tonë. Të shkëlqejë lustra e marrëdhanieve tona të përditshme me shoqi-shoqin, të shkëlqejë si këpuca e lustrueme në baltë. E pse një grue, tue fjetë me burrin e vet plak ose idiot, vuen dhe mendon ndoj tjetër, s’ka gja. E pse një grue, pranë burrit të pamashkulli, merr mshehtas një tjetër që ta përkëdheli, prap s’ka gja. Njësoj. S’ka randsi. Jeta bashkshortore njësoj asht e hyjnueshme. Këtë e ka vërtetue instituti fetar. Vetëm diçka: skandali nuk durohet. Bani çmos që të mos shkaktoni skandal. Se skandali shkakton vdekjen e nderit, si për shembull grada 42 e temperaturës, vdekjen e njeriut. Shoqnia lëngon, lëngon me temperatura të ndryshme, por këqyrni mos t’arrini gradën e fundit, po desht të jetoni me nder, me moral të pacenueshëm. 

10.

Po, si atje, ndër malet tona primitive. Duhej të gërsiste pushka. T’u bindte i madh e i vogël! T’u lante nderi! Të vdiste dikush që shoqnia të kënaqej. Jo se asht shpirtkeqe, por pse në qytetin tonë asht mërzi e madhe, e me la nderin me pushkë asht një sensacion i madh, i cili nuk të len të mbyllish syt për do net. Por vret mërzinë. Mandej nderi, or vlla, nderi, nderi nuk asht ujë, mundet me qenë shampanjë, por ujë jo. Gjithnjë buzëqeshte Nushi dhe herë-herë i kujtohej me frigë se para një ore mundte me të vërtetë të bajë një gjest donkishotesk. Por shpejt qetsohej dhe buzqeshte tue paraftyrue veten me fes mbi njenin sy, me mustakë të mdhaj, me kobure në dorë, tue qëndrue mbi motrën dhe dashnorin e saj, të dy të vramë mbas shijimit të mollës së ndalueme. M’at akt burrnor qëndron fisnikëria e racës sonë – thonë moralistat tanë. M’at akt shtazor qëndron primitiviteti dhe injoranca e vendit tonë – përgjegjet Nushi vet me veti. Unë jam pa moral, koncepti i em menduer – mos me thanë ideologjik – nuk pajtohet me moralin, të cilin mue kjo shoqni ma imponon. Por unë e marr moralin e saj për sy e faqe, nsa mbrapa ia loz lojën kur të due. Kështu si unë ia lozin lojën shoqnis me qindra veta në vendin tonë. Prandaj, shoqni, po deshe të mos lozin në kurrizin tand, ndrro format. Hiqi bragashat.