GEYSER NË BEFASI

Më i vizituari i geyserëve të Islandës, Strokkur, njihet si tejet i kujdesur me turistët: e lëshon shatërvanin e ujit të përvëluar, 15-20 m të lartë, çdo 6-10 minuta, duke dhuruar spektaklin e vet të thjeshtë, por gjithnjë dëfryes dhe mbresëlënës.

Vizitorët mblidhen përreth pellgaçes përqark dhe presin, me kamerat gati, që Strokkur-i të shpërthejë: për çfarë ai nuk i zhgënjen kurrë. Të gjithë e dinë që shpërthimi i ujit me avull dikur shpejt do të ndodhë – por të gjithë kapen pastaj në befasi.

Dhe këtu nuk e kam fjalën për ata që qullen, për shkak të erës ose të pozicionit të keq; por për të gjithë; edhe ata që po e kronometrojnë pauzën, duke ia numëruar sekondat.

Nuk është e mundur ta parashikosh me saktësi orën e shpërthimit, as intervalin mes dy shpërthimesh të njëpasnjëshme; çfarë ndodh në sipërfaqe është vetëm akti final i një drame vertikale, që nis thellë nën dhé, me ujin që super-nxehet në një zgavër të mbyllur dhe që pastaj kërkon të dalë që andej, duke u vërvitur përmes sulinave në shkëmb.

Veprojnë ligjet e natyrës: temperatura, trysnia, graviteti, hidraulika. Por rezultati pastaj del nga binarët dhe rregullsia degradon papritmas në papërcaktueshmëri.

Ti rri përpara një mase uji egërsisht të kthjellët që dihat e valëvitet si ndonjë lloj përbindëshi i fundosur dhe pret, çast pas çasti, që “ajo gjëja” të ndodhë; pret me kërshëri, me padurim, madje me ankth. E di që, çdo sekondë që kalon, të sjell më afër momentit kritik – por kjo nuk ta lehtëson gjë tensionin, përkundrazi. Në kuptimin që ai moment të kap gjithnjë të papërgatitur.

Nëse stresin e kanë përkufizuar edhe si term tjetër për “decision making”, nuk është lehtë që t’ia përshtatësh situatën me geyserin këtij përkufizimi: i vetmi vendim që mund të marrë vizitori, është që të rrijë dhe të presë shpërthimin, apo të ikë; por çfarëdo që të vendosë, kjo nuk do të ketë asnjë ndikim në eventin vetë. Me përkufizim, askush nuk ndihet seriozisht i rrezikuar nga ky kuriozitet i natyrës; edhe pse ka një element loje a rreziku “pe gjasme”, te kontakti – aq i shmangshëm – me ujin e nxehtë dhe me avullin.

Ndoshta stresi, në këtë rast, vjen ngaqë vetë ngjarja nuk parashikohet dot saktë; edhe pse, në vija të trasha, ose me rrugë statistikore, mund të parashikohet. Vizitori e ka të qartë që geyseri do të shpërthejë së shpejti, por jo se kur pikërisht. Stresin e ushqen pikërisht kjo kundërvënie në pranëvënie, midis dijes dhe pasigurisë, përballë një eventi pikësor ose kjo ngatërresë midis perceptimit të intervalit mes dy okurrencave të një eventi dhe të dendurisë (frekuencës) së eventit vetë; duke bërë që sa më shumë t’i afrohemi momentit përndryshe të pacaktuar, kur ngjarja do të ndodhë, aq më ngadalë ta përjetojmë, subjektivisht dhe pasivisht, kohën.

Pritja më sjell kështu në mend paradoksin e Akilit dhe të breshkës: e dimë që Akili e arrin dhe pastaj e kalon lehtë breshkën, e dimë që për çdo fraksion kohe Akili e shkurton distancën që e ndan nga breshka; por kjo nuk na përgatit për ta shkoqitur paradoksin.

Më sjell në mend edhe një problem logjik: profesori u thotë studentëve që, javën e ardhshme, do t’u bëjë një provim me shkrim, por nuk ua thotë se kur: provimi do të jetë surprizë. Studentët mblidhen bashkë dhe arrijnë në përfundimin se, sa kohë që provimi lajmërohet për javën tjetër, nuk mund të jetë surprizë – sepse, thonë ata, nëse nuk ka provim deri të premten, atëherë provimi do të jetë detyrimisht të premten, çfarë nuk do të ishte më surprizë; prandaj e premtja përjashtohet nga ditët kandidate. Dhe kështu me radhë: nëse e premtja përjashtohet, për të njëjtën arsye përjashtohen edhe ditët e tjera të javës, njëra pas tjetrës, duke ecur së prapthi. Prandaj, gjykojnë studentët, provim nuk do të ketë. Por javën e ardhshme profesori e lajmëron provimin në klasë të mërkurën – duke u bërë studentëve një surprizë (një diskutim i këtij paradoksi gjendet këtu).

Por stresi i vizitorëve ka të bëjë edhe me mënyrën si e përjetojmë kohën: si sekuencë ngjarjesh, apo si numërim i njëkohësuar (i sinkronizuar). Si shkenca si praktika na kanë mësuar që numërimi na lejon, shpesh me siguri, të gjejmë rregullsitë dhe të parashikojmë çfarë do të ndodhë, ndonjëherë me saktësi të madhe. Tek e fundit, edhe ora është një makinë numërimi.

Prej geyserit Strokkur, që është dukuri jo vetëm natyrore por edhe ciklike, presim të shpërthejë në rregullsi kohore të numërueshme. Që kjo nuk ndodh –këtej vjen edhe befasia. Jemi aq të aftë të përshtatemi me arsye, sa të pranojmë, me arsye, rregullsinë e përafërt ose statistikore; por ky pranim nuk shkon aq thellë sa ta besojmë me zemër.

Desha t’i ndaj me ju këto përsiatje, pa pretenduar t’ju mësoj gjë.