nga Tannhäuser
Viti 2022 shënjon vitin kulturor mbarëshqiptar. Në ambientet e ndërtesës së re të Teatrit Kombëtar, pikërisht në amfiteatrin e sallës “Aktori i Panjohur”, do prezantohet kryevepra e letërsisë botërore e Herman Melville, Moby Dick; ose Peshkaqeni, i cili i vjen lexuesit shqiptar për herë të parë në një përkthim mjeshtëror të shqipëruesit Loro Ipsaj fitues tashmë i tre çmimeve “Petro Zheji” për përkthim.
A do ta blinit ndonjëherë këtë libër? Do t’ia lejonit vetes të merrnit jo thjesht një përkthim të keq ku balena bëhet peshkaqen por edhe një përkthim ku përkthyesi ka ndërhyrë në tekst duke përcaktuar edhe se cila këmbë e kapitenit Ahab ishte e drunjtë? Nëse jo atëherë pse ta bëni me Biblën? Të tilla janë gafat që bëhen në përkthimin e Dhjatës së Re, natyrisht jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhë të tjera, nga mosnjohja e mirë e greqishtes dhe nga faza e zhvillimit të saj në epokën e Krishtit.
Le të kthehemi prapë tek greqishtja.
Dhjata e Re është e shkruar tërësisht në greqisht (nuk qëndron tradita që do Ungjillin sipas Mateut të jetë shkruar fillimish aramaikisht dhe më pas greqisht) me një nivel gjuhësor jo të barabartë. Shkrimet e Shën Palit, që është dhe autor i rreth 56% të Dhjatës së Re (28% si autor vetë i katërmbëdhjetë letrave enciklike dhe 28% si burim dhe bashkautor i Shën Lukait në Veprat dhe në Ungjillin e këtij të fundit) kanë greqishten më të pasur dhe më të bukur çka dëshmon edhe për nivelin arsimor e kulturor të këtyre autorëve dhe, nga ana tjetër shkrimet e Shën Gjonit, greqishtja e të cilit ka një fjalor shumë të varfër por ka ardhur duke u përmirësuar në rendin kohor: Zbulesë (e cila përmban shumë gabime e solicizma) – Letrat – Ungjilli (të cilat përbejnë dhe 19% të Dhjatës së Re).
Nga këto fakte, ku shikojmë si njerëz të thjeshtë, peshkatarë apo nëpunës të ulët dinin greqishten, ndonjëherë pa qenë edhe nënshtetas (qytetarë) romakë, arrijmë në konkluzionin se Palestina e kohëve të Krishtit ka qenë dygjuhëshe, me greqishten që flitet jo vetëm si gjuhë e dytë por shumë herë si gjuhë e vetme (të kujtoj këtu se përveç gjuhës, në Palestinë ishte në një nivel të madh e përhapur edhe onomastika greke, që nga elita me Herodin, Arkelaun, Antipatrin etj. deri tek populli i thjeshtë, me dishepujt e Krishtit, Andrean dhe Filipin). Gjuha greke ka qenë gjuha zyrtare (de facto) e Perandorisë Romake (me një shkëputje nga viti 284 – 610). Romakët në zonat e pushtuara përdornin përgjithësisht tre gjuhë, të parën greqishten, të dytën gjuhën vendase dhe të tretën latinishten. Kjo dëshmohet në shumë raste, por meqë flasim këtu për krishterimin, ju kujtoj tabelën që iu vu kryqit të Krishtit e cila u shkruaj hebraisht greqisht dhe latinisht (Gj. 19,20).
Palestina dygjuhëshe, por edhe vetë fakti që Dhjata e Vjetër në popullsinë hebraike kishte disa shekuj që lexohej edhe në greqisht (Septuaginta) tregon se helenizimi (të paktën gjuhësisht) i hebrenjve ishte në një nivel të avancuar. Kjo dëshmohet edhe nga fakti se diaspora hebraike përdorte si gjuhë të parë greqishten. Kjo pikërisht del nga fakti se letrat e Apostujve janë në gjuhën greke. Këto letra fillimisht kanë patur si marrës komunitetet hebraike të diasporës (sepse ndër to u përhapën të krishterët e parë). Pra, kur Shën Pali u drejtohet Romakëve, Korinthasve (këtu ka edhe një numër jo-hebre), Thesalonikasve, u drejtohet në fakt komuniteteve hebraike të diasporës në këto qytete.
Një përkthyes i mirë duhet t’i dijë këto fakte dhe konditën e greqishtes në Mesdheun Lindor, se përndryshe nuk do kuptojë ato që përkthen. Nuk mund të kuptojë dikush se çfarë është αγάπη (dashuria) e krishterë pa ditur se kjo fjalë e greqishtes nuk ekziston në asnjë tekst të literaturës së deriatëhershme greke përveç Biblës. Nuk është nevoja që përkthyesi të përkthejë edhe gabimet e origjinalit, apo të mbajë të njëjtin nivel gjuhësor, por duhet të ndjekë stilin e autorit. Kështu që kur Gjoni nuk përmend emrin e Krishtit, por thotë thjesht emri nuk është se nuk do të jetë i qartë. E bën sepse greqishtja e tij hebraizon dhe i druhet të përmendi emrin e Zotit sipas traditës së judejve që nuk përmendnin tetragrammaton-ë. Rreth 600 herë përmendet emri i Krishtit në Dhjatën e Re, por asnjëherë tek letra III e Gjonit. “ὑπὲρ γὰρ τοῦ ὀνόματος ἐξῆλθον, μηδὲν λαμβάνοντες ἀπὸ τῶν ἐθνικῶν”. Përkthimi “së bashku” jep “Ata kanë dalë për t’i shërbyer emrit të Krishtit, duke mos pranuar asgjë nga paganët.” (III, Gj. 7). Këtu përkthyesi/t kanë ndërhyrë në tekst dhe kanë shtuar fjalën Krisht mbase që teksti të bëhet më i kuptueshëm. Por nëse është kështu atëherë pse nuk shtohet fjala Krisht edhe tek Gjoni, 1,1, “Εν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος” por përkthehet Λόγος e greqishtes vetëm si Fjalë? “Në fillim ishte Fjala. Fjala ishte me Perëndinë. Fjala ishte Perëndi.” (përkthimi së bashku). Origjinali ka lidhëz këtu por nejse. Mirëpo Λόγος në greqishten e epokës nuk është vetëm fjala, është edhe arsyeja, edhe logjika, edhe fjala, madje në kontekste të tjera është edhe llogaria apo premtimi. Këto dy të fundit i kanë shkarë përkthyesit/ve.
Ndonjëherë njohja e cekët e greqishtes, e kombinuar me morale viktoriane, krijon pasazhe të çuditshme. Tek I Kor. 7,36 kemi “Εἰ δέ τις ἀσχημονεῖν ἐπὶ τὴν παρθένον αὐτοῦ νομίζει, ἐὰν ᾖ ὑπέρακμος, καὶ οὕτως ὀφείλει γίνεσθαι ὃ θέλει ποιείτω· οὐχ ἁμαρτάνει· γαμείτωσαν.”. Përkthimi së bashku ka: “Por, nëse dikush shikon se do të sillej në mënyrë të pahijshme ndaj të fejuarës së tij (ose virgjëreshës), sepse digjet nga dëshira (ose sepse ajo ka arritur pjekurinë) dhe mendon se duhet të martohet, le të bëjë si të dojë, le të martohet, nuk mëkaton.” Përkthim dhe interpretim jo thjesht i dështuar dhe i gabuar, i rrezikshëm. Kush digjet? Ai apo ajo? Akoma më keq në anglisht: “If anyone thinks that he is not behaving properly toward his fiancee, if his passions are strong, and so it has to be, let him marry as he wishes; it is no sin. Let them marry.” (NRSV, Metzger). Ky Metzger që ka qenë edhe autoritet.
Cili është kuptimi i pasazhit? Shën Pali thotë këtu se nëse në një çift të fejuarish, femra ka një epsh seksual, dhe djali mendon se i sillet në mënyrë të pahijshme pasi nuk i përmbush kërkesat e saj, atëherë (mashkulli) le të bëjë siç do femra. Pra le të kryejnë marrëdhëniet e të martohen. Nuk mëkaton. Fjala e vështirë këtu e greqishtes është υπέρακμος. Akmi (ose latinizuar acme) grekët quanin pjekurinë dhe dëshirën seksuale të femrës. Hyperakmi është një “superdëshirë” le të themi. Acme madje në botën romake ishte edhe një nofkë që përdorej shpesh nga prostitutat, shoqërueset apo konkubinat, për arsye që kuptohen besoj.
Gabime ndodhin edhe ngaqë teksti shkëputet nga tradita e krishterë dhe interpretimet që kanë dhënë Etërit e Kishës; dhe s’ka sesi të mos ndodhi kështu kur përkthime të tilla konceptohen nga protestantë. Një shembull i tillë është pasazhi i Gjonit, 8,25 “ἔλεγον οὖν αὐτῷ· σὺ τίς εἶ; καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὁ ᾿Ιησοῦς· τὴν ἀρχὴν ὅ τι καὶ λαλῶ ὑμῖν”. Përkthimi së bashku ka: “Ata i thanë: «Kush je ti?». Jezui u përgjigj: «Që në fillim jua kam thënë se kush jam.” Mirëpo përkthyesi/t ka/në dështuar. Plotësisht. Nëse kishin lexuar interpretimin e Joan Gojartit mbi këtë pasazh do dinin ta përkthenin saktë këtë shprehje idiomatike të greqishtes. Çuditërisht NRSV i Metzger-it përkthen saktë por në fakt nuk është ndonjë origjinalitet i ekipit të tij. Në gjuhën angleze përkthimin e saktë e sollën Dëshmitarët e Jehovait të cilët nga ana e tyre e kishin marrë nga një botim grek i viteve 1960. Përkthimi i saktë pra në anglisht është: “They said to him, “Who are you?” Jesus said to them, “Why do I speak to you at all?”.
Nuk dua të zgjatem më tej në gabime sepse s’kanë fund por dua t’i jap lexuesit dy sqarime. Në një koment në pjesën e parë të shkrimit thashë se nuk jam autoritet i fushës. Është e vërtetë sepse kisha në mendje një teolog; gjë që nuk jam. Por i qasem temës nga disiplina ime të cilën nuk e kam zbuluar pasi shkruaj me pseudonim. Kështu që të shkruaja Tannhäuser, historian, apo filolog, PhD, nuk do ishte thjesht qesharake, do ishte jashtëzakonisht kitsch. Temën e konceptova si lexues i thjeshtë por aktiv i Biblës që mund të konsultohet direkt me origjinalin. Pra nëse një lexues i thjeshtë gjen kaq gabime atëherë pse nuk e merr përsipër këtë ndërmarrje në teolog? Sqarimi i dytë ka të bëjë me atë që thashë se nuk jam përkthyes. Nuk u tregova krejt i sinqertë pasi edhe tani që shkruaj po përkthej pasi gjuha ime amtare është greqishtja. Kontakti im i fundit me shqipen e shkruar, përveç kësaj faqeje, ka qenë viti 2009 kur plotësova formularin për kartën e identitetit. Kështu që tregoni pak mëshirë.
(c) 2019, autori
Tannhäuser i nderuar, as historian, as filolog, as PhD, as shqipshkrus, sërish bëj habi me guximin që keni, por edhe me mungesën e sinqeritetit në kritikën që bënni. Për guximin, sepse duket që keni pasion për detajin, por nuk keni angazhim për t’u marrë me të tërën. Dhjata e Re (por edhe e Vjetra) janë plot me shembuj të tillë, si këto pak që keni sjellë këtu, të cilat janë thika me shumë presa për komentuesin, por sidmos për përkthyesin. Përkthimi korrekt apo jo korrekt i Biblës nuk është statistikë. Pikërisht se është një proces i ndërlikuar, me shumë para-prapa, gjithmonë duke pasur parasysh evoluimin e njohurive të sotshme mbi gjuhën, shoqërinë, kulturën, ekonominë, historinë e njerëzve që e shkruan apo transmetuan, por edhe mbi historinë e tekstit (e quajtura “stemma codicum”). Është përkthim literal, kontekstual dhe interlinear në të njëjtën kohë. Pra, beteja nuk është vetëm me fjalën si njësi leksikore, as me format sintaksore, shpesh të mjegullta, por edhe me kontekstin. Për këtë arsye Bibla është një ndër librat që përkthehen vazhdimisht, teksa njohuritë mbi gjithë ç’nënkupton ai libër shtohen. Dhe, tjetra, nuk është aspak përkthim artistik, por futet tek përkthimet teknike, ku arti i fjalës ndihmon, por nuk është qëllimi. Deri diku, këto i keni thënë edhe ju (madje, më shumë keni bërë introduksion, se jeni marrë me temën, në dy shkrimet e deritanishme), por sapo vini tek “kritika”, i harroni.
Tek jepni katër shembujt, nuk shoh të shprehni mendimin tuaj për secilin nga rastet. Lexoj çomage mbi përkthyesit. Meqenëse jam edhe unë lexues, e rimora tekstin, dhe shoh se ka kuptim që tek Gjoni III të shtohet antroponimi “Krisht”, pasi i jep frymë tekstit dhe sqaron për çfarë bëhet fjalë. Tek Ungjilli i Gjonit do kishte problem po të komentohej aty, në tekst, Fjala, dhe të thuhej Krisht. Këtu hyjmë tek semantika e Logos/Fjalë, dhe shpjegimi do të prekte çështje dogmatike. Kurse tek Letra III e Gjonit nuk preket asfare teksti, vetëm ndihmohet leximi. Mos i bëni qejfin mullixhiut, thjesht se s’ju pëlqen vjehrra.
Më poshtë, tek shembulli nga I Korintianëve, lexoj dhe bëj habi me habinë tuaj. Përkthimi i Shoqërisë Biblike ka vendosur në kllapa variantin e dytë të përkthimit dhe kuptimit të frazave. Kjo sepse, siç jeni (apo dhe nuk jeni) në dijeni, ὑπέρακμος ka dy kuptime: 1. dëshirë e zjarrtë seksuale; 2. moshë e kaluar (në këtë rast, moshë e shkuar për martesë). Po të ishin lexues i vëmendshëm (dhe dashamirës, por larg kjo), do të kishit kuptuar ç’thotë teksti, dhe do t’i kishit kursyer vetes dy paragrafë të gjatë e pa kuptim. Doli edhe Metzger burrë i keq, pale!
Përkthimin e Gjonit 8:25 nuk e kuptoj pse e kanë bërë ashtu Dëshmitarët e Jehovait. Ndoshta zgjidhet kjo punë po të shohim se cilin tekst kanë marë për bazë në përkthim. Ndoshta është tekst ndryshe nga ata që kanë përdorur përkthyesit e tjerë. E keni menduar këtë?
Tani, kam unë një korrigjim për ju, Tannhäuser: Joani, apo Gjoni? Kur flitet për Apostullin dhe Ungjillorin, shoh se shkruani Gjon. Kur përmendet shenjtori, bëhet Joan? Pikërisht këtu qëndron ndryshimi mes dashamirësisë dhe dashakeqësisë: të kapesh me gabimet numerike (ose, të paktën, ato që secili sheh gabim nga syzet e tij vetjake). Mirëpo, meqë shqipen s’e përdorni që më 2009, vetvetiu humbas të drejtën t’ju vë në dukje gabimet, se keni bërë pritën gati… Pikërisht këtu qëndron mungesa e sinqeritetit!
Edhe nje here, bravo per cilesine e larte te shkrimit.
“[N]uk qëndron tradita që do Ungjillin sipas Mateut të jetë shkruar fillimish aramaikisht dhe më pas greqisht…”. — ky është një pohim (ose pohesë, më mirë) shumë i gjerë dhe shumë i gjatë, ç’është e vërteta. Për shembull, Luka I, 1-3 ka mirësinë të na informojë mbi ekzistencën e shumë ungjijve që bazoheshin në rrëfimet e “dëshmitarëve okularë dhe dishepujve”, dhe Papia – një autoritet i fillimshekullit II rrëfen se Marku shkroi atë që kishte dëgjuar, në një mënyrë disi të shkëputur, nga Pjetri; dhe se Mateu kishte bërë një përmbledhje të thënieve të Jezuit në hebraisht (i.e. aramaisht), pa suazat historike, të cilat jepeshin në mënyrë të ndryshme nga çdo komentues (Eusebi, “Historia kishtare”, III, 39, 16).
Meqenëse traditat janë hedhur në letër fillimisht në gjuhën aramaike, gjurmët e të cilave ruhen te Marku (III. 17; V. 41; VII. 34; XV. 34), shpeshherë ato keqinterpretoheshin, si p.sh. te Luka IV. 26: “armalita” (vejushë) në vend të “aramaita” (paganë; vide Wellhausen, “Das Evangelium Lucae,” 1904, fq. 10); ose Mateu VII. 6: “qudṥa” (gjë e shenjtë) në vend të “qodoṥa” (unazë, paralele me “perlat”); ose Mateu VIII. 22, ku leximi origjinal mendohet se ishte “ṥeboq li-bene mata de-yikberun yat metehon” (= “Lërini burrat e qytetit të varrosin të vdekurit e tyre”; vide Credner, “Einleitung ins Neue Testament,” 1836, I. 75).
Shpeshherë, “Logjia” — nga gr. “thënie, fjalë ose ligjërime”, koleksioni hipotetik i thënieve të Jezusit që mund të kenë qenë në qarkullim në kohën e hartimit të ungjijve sinoptikë (d.m.th. ato të Matheut, Markut dhe Lukës) — keqkuptoheshin nga përkthyesit, si në rastin e shprehjes ” ‘ayin ṭob” dhe ” ‘ayin ra’ ” (= “një sy [vështrim] i mirë [miqësor], dashamirës” dhe “një sy keqdashës, ziliqar” (Mateu VI. 22-23; Luka XI. 34-36).
Njëkohësisht, kuptimi i katërfishtë i termit “bar naṥa” (“bir njeriu,” “njeri,” “unë,” dhe “Mesia”) keqkuptohej nga tre ungjillorët e parë. Kështu edhe me fjalët (Luka XVII. 20-21), “Mbretëria e Perëndisë nuk vjen me të dukur [d.m.th. me të njehsuar]”; (krahaso thënien rabinike “mallkuar qofshin llogaritësit e fundit të botës” [“meḥaṥbe qitzim”], traktati Sanhedrin 97b), “ama befas, në mënyrë të papandehur është me ju” (krh. “Mesia vjen kur mendimi për të mungon” [“be-ḥesseaḥ ha-da’at”], Sanhedrin 97a). “Paganët” e Mateut VI. 7 (krh. Ber. 24b, XVIII. 17) duket se është një keqpërkthim i termit ” ‘amme ha-aratzot” (klasa e njerëzve injorantë) etj. etj. etj.
Tan, ti mire e ke (me perjashtim te inatit qe te ka kapur me Moby Dick-un, te cilin per here te pare e kam sjell une ne shqip diku ne fillim te viteve ’90, ne nje version te shkurtuar per mungese letre, e per pasoje perkthimet e metejme, sidomos ai qe ti parashikon me 2022 shpresoj te jete me te mirë jo me i keq), por veçanerisht vlersoj prerogativat qe duhen patur parasysh kur perkthehen tekste te tilla. Nderkohe mendoj se kolonat e kesaj feje, esenca e saj permbahet e gjitha ne kater pese fraza. Jane ato qe kane ndryshuar boten. Te tjerat pastaj jane pune ekzegjetesh, te cilat paraqiten me fort si çeshtje biznesi apo si apel per fonde ne manastiret e veçuara e te harruara tej akseve te medha te qarkullimit..
Besoj se te njejtin mendim me mua ka edhe vete Vatikani, i cili jo me per te tilla hollesi, por edhe per pasaktesi madhore, siç eshte lindja e punedhenesit te saj Jezu Krishtit, asnjehere nuk e ka çare trapin te beje korrigjimet e duhura, por e le te qarkulloje edhe sot e gjithe diten me nje gabim prej kater deri shtate vjet (ne vartesi te interepretimit te vdekjes se Herodit).
Ju këshilloj të jeni më modest kur i qaseni shkrimeve të shenjta, unë kam vite që i studioj dhe ende nuk ia kam dalë mbanë; kam më shumë dyshime se siguri kur bëhet fjalë për kriticizmin biblik. Nëse dëshira e lartë e shpirtit tuaj është që të gjeni gabime në të, besoj se keni për t’i gjetur! Jam i sigurt se versioni juaj i krishtërimit ose ateizmit shkencor është ai më i drejti dhe më i vërteti!
falemnderit për këshillën, por unë nuk përpiqem të gjej gabime në Bibël (natyrisht nuk bëhet fjalë për gabime gramatikore), dhe s’ka sesi pasi unë jam i krishterë. unë gjej gabime të përkthimit që të jetë sa më i qartë leximi për ju (lexuesit) që nuk keni mundësinë ti referoheni origjinalit. nëse nga leximi i këtyre dy shkrimeve kuptuat se unë dua të korrigjoj Biblën atëhere keni dështuar edhe ju edhe unë.
Më mirë le të qëndrojmë te tradita që e do ungjillin sipas Mateut të shkruar fillimisht në gjuhën aramaike ose greke… cili është mendimi juaj?
mendimi im është se edhe Ungjilli i Mateut ishte shkruar edhe ai në greqisht. nuk mund të zgjatem se është jashtë temës por edhe unë jam larg shënimeve. që kështu e do tradita nuk do të thotë se është e vërtetë. psh, sot tradita e botimeve përmban inserte që nuk gjenden në traditën e dorëshkrimeve, si Gjoni 7,53-8,11 apo I Gjonit 5,7-8. kjo nuk do të thotë se këto janë origjinale.
Edion Petriti, big like!
Edion Petriti i ka vene pikat mbi i, greqishtja eshte gjuhe ndermjetese dhe duke pare qe u deshen shekuj deri ne formalizimin e 4 ungjijve doktrinore, logjikisht ka gabime plot ne kalimin nga aramaishtja burimore ne greqisht.
Logos thote autori. Hajdegeri ka bere nje liber rreth fjales logos. Ajo qe duhet te dime nuk eshte sa kuptime ka fjala logos ne greqishten e kohes, por cilin kuptim te aramaishtes perkthyen me logos.
Biles duhet te dime me teper se kaq, sepse edhe fjala ne aramaisht eshte perkthim nga hebraishtja e shkrimeve te shenjta hebraike.
Duhet te dime edhe me teper, sepse Zanafilla eshte e mpleksur me koncepte babiloneze ku edhe u shkruan ne fillim shkrimet e shenjta hebraike, pa harruar edhe ndikimin e thelle te kultures egjiptiane ne kulturen hebraike.
Logosi eshte problemi per te zgjidhur, nuk eshte zgjidhja. Ca donte te thoshte autori kur vuri logos per te perkthyer fjalen e aramaishtes.
Fjala si perkthim eshte ne traditen e gjuheve qe e perkthyen logos si fjala.
Depertimi i helenizmit ne boten semitike edhe shume kohe para Krishtit eshte fakt. Veç emrit te Filipit mund te shtonte dhe te te birit , Aleksandrit. Edhe skrupoloziteti per çeshtjete perkthimit te fjaleve nuk se kapercen kushedi se ku.
Por meqe jemi tek Bibla, e meqe Tanhauzeri eshte nje studiues I vemendshem I saj, do te ishte me shume interes qe pa e nderprere diskutimin mbi polisemantiken e nje a disa fjaleve biblike, te shtonte mundesisht ndonje opinion te tijin a te rretheve rreth tij mbi Shen Palin, qe sic tha me te drejte zinte pjesen me te madhe te Dhjates se Re. Psh cili eshte vleresimi I pergjithshem I teologeve greke per thenien e Shen Palit tek Romaket(7.6): “Pa ligjin, mekati eshte I vdekur” etj.
Tannhauser, unë kam një huq të keq: që kur dikush më tregon se e kam gabim në diçka, unë i them “po ke të drejtë, të faleminderit!”. Nuk e di nëse edhe ti e ke këtë zakon, apo nëse i përdor fjalët e tmerrshme të tipit “po, ke të drejtë”, “të lutem”, “më fal”, “ndoshta e kam gabim unë”, “mundet” etj., por po të jap edhe dëshminë e Hieronimit në lidhje me këtë çështje; nuk është përfundimtare, ama heq ca kufij dhe vë ca kapakë në këtë debat që pa pasazhin e mëposhtëm do vazhdonin e do vazhdonin e do vazhdonin etj. etj. etj.
“Mateu, që është po Levi – i cili nga publikan u bë apostull, – ishte i pari ndër të gjithë që hartoi një ungjill të Krishtit në Judé në gjuhën dhe germat hebraishte për përfitim të atyre të rrethprerjes [të bërjes synet, dmth. hebrenjve] që kishin besuar. Se kush e përktheu atë më pas në greqisht, nuk mund të përcaktohet me siguri. Për më tepër, vetë [versioni] hebraisht ruhet deri më sot në bibliotekën e Qezaresë, të cilën martiri Pamfil e mblodhi me aq zell. Edhe unë u lejova nga nazarenët – të cilët e përdorin këtë vëllim në qytetin sirian të Beroesë – ta kopjoja.” — Shën Hieronimi: De viris inlustribus (Mbi njerëzit e shquar), kapitulli III.
(Matthaeus, qui et Levi, ex publicano Apostolus [Mat. IX, 9; Mark. II, 14; Luk. V, 27], primus in Judaea propter eos qui ex circumcisione crediderant, Evangelium Christi Hebraicis literis verbisque composuit. Quod qui postea in Graecum transtulerit, non satis certum est. Porro ipsum Hebraicum habetur usque hodie in Caesariensi bibliotheca, quam Pamphilus martyr studiosissime confecit. Mihi quoque a Nazaraeis, qui in Beroea urbe Syriae hoc volumine utuntur, describendi facultas fuit.)
Një dëshmi e dytë është edhe ajo e Ireneut:
Mateu gjithashtu hodhi për lexim një ungjill të shkruar mes hebrenjve, në dialektin e tyre. (Kundër herezive, 3:1 [rreth viteve175-185 e.s.]).
Dëshmia e tretë është e Origjenit:
I pari është shkruar sipas Mateut, po ai që njëherë e një kohë ishte mbledhës taksash, por më pas një i dërguar i Jezusit që ishte Mesia, i cili meqë e botoi për besitarët judenj, e shkroi në hebraisht. — Origjeni rreth v. 210 e.s., cituar nga Eusebi, Hist. kisht. 6:25.
po, kam parasysh. prandaj thashë më lart se ekziston një traditë që e do Ungjillin e Mateut të shkruar në aramaikisht fillimisht. pra jam në dijeni se kështu thonë disa burime. por kjo nuk qëndron.
Është e kotë të debatosh me dikë i cili fshihet pas shfajësimeve të tipit “por kjo nuk qëndron”… Kushedi pse nuk rri më këmbë, për ndonjë arsye të mistershme! Ndoshta ngaqë s’ka këmbë ku të rrijë.
fiks! po këtë më lart e lexove? “nuk mund të zgjatem se është jashtë temës por edhe unë jam larg shënimeve.” që do të thotë se 1. jam me pushime, jam larg bibliotekës, literaturës, laptopit, qytetërimit, dhe 2., përgjigje jap nëse unë e shikoj të arsyeshme që të jap. nuk kam ndonjë detyrim vetëm se ti bën një pyetje. me komente si ky më lart ama nuk do kem fatin t’ju rilexoj.
Po të lë me nja dy vargje të Wagnerit, emrin e po asaj opere të cilën ti mban (“Tannhäuser”; unë nuk jam Venusi, të siguroj): Was muss ich hören? Welch ein Sang! Welch trübem Ton verfällt dein Lied? — Ç’po më dëgjojnë veshët? E çfarë avaz’ i Mukes qenka ky! Ç’tone të trishta, paska ky avazi yt!
Nëse e ke fjalën për perikopenë e kurorëshkelëses (pericope adulterae) dhe “komën” e shën Gjonit (comma Johanneum), përsa i përket të parës Benedetto Croce shkruan se faqja e kurorëshkelëses është e ndërkallur në ungjillin e shën Gjonit, ndërsa sipas Loisy-së ky episod mbeti jashtë sinoptikëve sepse “le fait avait quelque chose d’un peu choquant pour le sens chrétien”. Fakti se një pasazh është i ndërkallur nuk do të thotë me patjetër se tradita që transmeton është e vërtetë ose e rreme; është njësoj si të qepësh një kostum dhe të të teprojë një copë, të cilën e heq mënjanë dhe e përdor më vonë për t’i vënë arna të bërrylat. Duket se është e qepur, duket se puna është shkel-e-shko… ama copa është po ajo. E mora si shembull, pasi çështja nuk është kaq e thjeshtë, stili i pasazhit ndryshon nga teksti përreth etj. etj. Perikopeja nuk gjendet as në Papirusin 66, as në Papirusin 75 (fundi i viteve 100 – fillimi i viteve 200 e.s.), as në dorëshkrimet Sinaiticus dhe Vaticanus (rreth v. 350). Dorëshkrimi i parë ku haset ky pasazh është “Codex Bezae” – i përket viteve 400 – 500, ama që shpalos një formë teksti që ka ngjashmëri me leximet “perëndimore” të viteve 100-200. Për pasazhin, rezerva kanë pasur Lachmann (Gjermani, 1840); S. Davidson (1848-51), Tregelles (1862) etj. Në shekullin e njëzetë autenticiteti i vargjeve është hedhur poshtë nga njerëz si Cadbury (1917), Colwell (1935), dhe Metzger (1971). Henry Alford dhe F. H. A. Scrivener mendojnë se ky pasazh është shtuar nga Gjoni në një botim të dytë, bashkë me 5:3-4 dhe kapitullin 21. Nolan (1865), Burgon (1886), Hoskier (1920) janë pro. Ndër të tjera është mbrojtur edhe nga David Otis Fuller (1975).
Gjysmëfjalia e shën Gjonit pastaj… — një shënim ndanë faqes që është futur më pas në tekst — është histori e gjatë dhe ka më shumë rëndësi nga pikëpamja doktrinare sesa tekstologjike, pasi citohet në mbrojtje të teologjisë trinitariane.
çështja për mua nuk është fare e komplikuar, është e thjeshtë, është në fakt, aut/ aut. ose është origjinal shkrimi ose jo. nuk mund të ekzistojnë dy versione. ta bëj më të qartë, unë përdor një Dhjatë te Re, e cila është ajo e Patriarkanës së K/pojës e vitit 1904, botim kritik i Vasileios Antoniadis. Këto i ka sqaruar në hyrje të botimit. Për mua, nëse vlen mendimi im, është botimi më i arritur i Dhjatës së Re, i bazuar në traditën antiokiane, ose kishtare të teksteve. E shikoj se nuk je i familjarizuar me këtë botim.
E lëmë me kaq më mirë!
O zoti autor, ne gjithe keto vite ne PTF nuk eshte pare nje autor qe te shpartallohet/zgerlaqet ne kete fare feje prej nje komentuesi . Prandaj, pasi te mbarosh plazhin hap kompjuterin dhe gjej referencat qe te duhen, ne mos per dinjitetin e argumentit qe mbron, te pakten per autoresine e PTF-se. Mos e hidh pjesen e trete, pa qene i sigurte se je ne gjendje te mbrosh autoresine ( ketu mund te nderhyje edhe xha xhai, nqs e sheh te arsyeshme, duke r bllokuar botimin e pjeses se trete, derisa autori te mbaroje plazhin).
Jo. Unë si botues kam gjithnjë respekt për autorin e këtyre pjesëve dhe ia vlerësoj ato që thotë dhe ia mirëpres kontributet për hapësirën tonë. Nuk pres prej tij që t’i vazhdojë debatet përtej një njerëzillëku minimal – sepse nuk ia ka kujt për borxh, madje as neve si botues. Kam frikë se ai nuk ka konsideratë të lartë për disa nga interpeluesit këtu, por ngurron që t’ua tregojë vendin, për të mos i fyer; duke shpresuar njëkohësisht që t’u japë edhe të tjerëve një shembull si debatohet pa kërkuar me çdo kusht të provosh se ai “tjetri” nuk di ose nuk vlen ose ia ka futur kot.
Ti i vendos standartet, thjesht mua mu duk poshte standarteve per nje autor, e thene ndryshe eshte trajtim shkel e shko, gje qe autori e shpjegon me faktin qe eshte ne plazh e nuk ia ka ngene kujt.
Besoj se çështja e shqipes kishtare mund te shkoje pertej propagandes se autorit, meqenese ka plot prifterinj ortodokse e katolike, te cilet ngaqe skane ndonje pune te madhe me besimtaret e paket, fare mire mund ti kushtohen shqipes se ungjijve dhe perkthimit te nje sasie te stermadhe botimesh me natyre metafizike. Besoj se keto botime do te ndihmonin shqipen filozofike e jo vetem.
Gjeja mandej mund te zgjerohet edhe per shqipen kuranore, per te njejtat arsye. Nqs kleri nuk merret me keto pune, do merret me politike.
Per z. Edion dhe z. Tannhauser.
Ju lutem zoterinj, shkembimi midis jush eshte shume interesant, dhe eshte gjynah te nderpritet ne kete form dhe me “inate” ballkanike. Fjala e shenjte dhe diskutimet per te, eshte nje teme e veshtire, per te mos thene anakronike per kohet qe jetojme. Plus, qe shqipja ne te gjitha pruprjet dhe shkembimet qe keni bere, eshte per tu admiruar. Pra, te pakten une ju lexoj me shume interes dhe kuriozitet.
Kaq sa per formen.
Ne lidhje me permbajtjen, me sa kam lexuar Shen Jeromi njihte qofte greqisht, latinisht, hebraisht, aramaisht, (s’jane e njejta gje)sirianshen ( do kujtura se kjo eshte periudha e papeve siriane) si dhe arabisht.
Tradita e do qe Dhjata e Vjeter, apo Septaguinta, te kete pasur 70 duar ne te shkruajtur nga hebraishtja ne greqisht. Sa te afte do kene qene ata per sipermarrjen? Ai Zot e di. Por cfare mund te thuhet me siguri, eshte se greqishtja e Protagores ( mos me “rrezoni” per kete, se eshte nje nga favoritet e mi per periudhen e tij) eshte me e pasur, dhe ne gjendje ti flase me shume njeriut se sa vulgata e shekullit te 4 ek.
Eshte besimi im qe greqishtja e vjeter eshte unmatched ne te folur e ne te shkruar, si me perpara ashtu edhe me mbrapa.
Më jepet rasti nga ky koment të bëj disa sqarime. Nuk ka patur 70 përkthyes Septuaginta. Këto janë tradita pseudo historike të origjinuara nga autori i njohur si Pseudaristea dhe të ushqyera më pas nga autorë të tjerë si Hieronimi e co që nuk njihen si korrektë për burimet e tyre. Septuaginta u quajt kështu pasi u përpilua nën mbikëqyrjen dhe me aprovimin e Kongresit të madh judaik të Jerusalemit i cili njihej me emrin Sanhedrin (< gr. Συνέδριον, = kongres, koncil) dhe që zgjati prej vitit 559 p.K. – 70. Ky kongres përbëhej nga 72 pjesëtarë (normalisht 6 veta nga 12 fiset dhe në greqisht njihen si O΄, εβδομήκοντα, pra shtatëdhjetë) dhe ndër të tjera (përveç pra përkthimit të Dhjatës së vjetër) kishte përgjegjësi për vrasjen e Krishtit, Stefanit, ndjekjes dhe burgimit të Palit, dhe revoltës së viteve 66-70. Ka patur edhe një Kongres të dytë, me qendër qytetin e Iamnea, afër Joppes, edhe ky i përbërë nga 72 pjesëtarë që zgjati nga viti 70 – 135. Nën mbikëqyrjen e këtij kongresi (Sanhedrin i Madh siç quhet në Talmud) u përpilua përkthimi i Dhjatës së Vjetër në greqisht nga Akilla (Aquila), nxënës i rabinit Akiva, e cila njihet si Septuaginta e dytë, u përgatit Mishnah (që përmban edhe librin Sanhedrin), u denoncuan të krishterët tek perandori Domitian dhe u përgatit revolta e dytë izraelite (v. 132-135). Tani, që të kthehem prapë tek përkthimi, fjala e greqishtes συνέδριον që ka kuptimet e mësipërme dhe përmendet tek Veprat e Apostujve (6, 15 dhe 23,1) ngelet në shqip e papërkthyer si sinedri. Të paktën Hieronimi e përktheu si concilium dhe anglishtja council. Mirëpo komikja në këto përkthime, është se prodhuan kuptimin e rremë të një kongresi me afat kohor të caktuar, si sinodet e sotshëm, dhe nga kjo, shumë studiues të mëdhenj biblikë ende kërkojnë të vendosin këto kongrese të një pikë të caktuar kohore…
Nuk dua të keqkuptohem: e kam të qartë që tekstet e shenjta ka rëndësi që të përkthehen saktë; por sërish, nga pozitat e kujt ka një interes kryesisht intelektual për këto tekste, ende kam nevojë të pyes se çfarë kuptohet me përkthim të saktë, ose për çfarë saktësie bëhet fjalë. Këto janë tekste të vjetra, të cilat janë konceptuar dhe përftuar në një botë shumë të largët nga kjo e sotmja, kur njerëzit jetonin ndryshe, kishin marrëdhënie të tjera me njëri-tjetrin dhe me pushtetin (shekullar dhe hyjnor), pritmëri të tjera ndaj jetës dhe, me gjasë, edhe mendonin ndryshe. Disa nga këto premisa mund të rindërtohen, por të tjera kanë humbur, dhe të tjera akoma nuk do të kuptoheshin edhe sikur të rindërtohen. Tekstologjia – dhe hermeneutika – janë disiplina që lëvrohen pavarësisht nga dobia e përgjithshme ose praktike; por kjo nuk është se u jep ndonjë pushtet a imunitet të posaçëm. Kam një dyshim se misionarët e fesë, ose ata që i përkushtohen komunikimit të mesazhit, nuk e kanë aq hallin te besnikëria filologjike e teksteve të shenjta në përkthimet përkatëse, sa ç’e kanë që këto të jenë të kuptueshme mirë, t’u flasin njerëzve gjuhën e tyre dhe t’i ndihmojnë këta të gjejnë veten edhe në kuptime dhe nuanca të përftuara mijëra vite më parë. Prandaj, i vendosur që debatin më lart të mos e marr si të ngjashëm me një debat mes amatorëve të shahut, për karakteristikat origjinale të sistemit Botvinik të hapjes Ruy Lopez ose për efikasitetin e sistemit me deklarim fillestar 2 spathi në lojën bridge, kam ende nevojë të më shpjegohet nevoja – qoftë kjo edhe mirëfilli fetare, doktrinare, teologjike – e një përkthimi radikalisht të saktë. Bie fjala, çfarë do të përmirësonte interpretimi korrekt i një fjale të “vëllezërve të gjirit” në mbijetesën e fesë një botë ku shumica e foshnjave rriten me formulë? Ose ndryshe, nëse feja synon relevancë në jetën sociale dhe jo izolim në muret e kuvendeve të murgjve eruditë, a nuk duhet të jetë e interesuar, para së gjithash, për QARTËSINË e mesazhit që përcillet?
Për vëllezërit e gjirit. Natyrisht pasazhin nuk e zgjodha rastësisht. Do jap një shembull. Një nga argumentet kundër karakterit historik të Dhjatës së Re ka qenë debati se nga kishin burimet Apostujt për të njohur në detaje se çfarë bëhej në oborrin e Herodit. Kjo nuk del nga një përkthim i paqartë apo një përkthim i mangët.
Ajo që thoni është e vërtetë, sa i përket përkthimi të tekstit kuranor. Domethënë që synimi i përkthyesve është kryesisht përcjellja e mesazhit të qartë, qoftë edhe duke bërë ndonjë lëshim në aspektin e besnikërisë absolute ndaj tekstit origjinal. Kjo vjen edhe për faktin se në aspektin fetar, përkthimi i Kuranit nuk mbart shenjtëri në vetvete, sepse konsiderohet si interpretim i përkthyesit / përkthyesve dhe jo fjala aktuale e Zotit. Prandaj nuk ka përkthime të kanonizuara, por vetëm përkthime referencë, të cilat e marrin këtë status nga përhapja e tyre apo nga vlerësimet e autoriteteve fetare islame në bashkësitë joarabe. Sa u përket elementëve rrethanorë që i takojnë një kohe, vendi dhe kulture tjetër, përkthimi synon t’i përcjellë ata duke i shoqëruar me shënime shpjeguese. Gjithsesi mbetet një formulim i vështirë për t’u arritur një përkthim i atillë i tekstit kuranor, që të jetë i lexueshëm pa vështirësi nga publiku i pamësuar me literaturën fetare islame; aq më tepër kur Kurani ndryshon në kompozim nga librat e zakonshëm, çka mund të shkaktojë jo pak çoroditje tek lexuesi fillestar. Shpesh përkthimet paraprihen nga hyrje shpjeguese mbi historinë e Kuranit, përmbajtjen e tij, mësimet kryesore etj., me qëllim që të orientojnë lexuesin. Ndërsa teksti shoqërohet me shpjegime përmbledhëse për çdo grup vargjesh. Megjithatë në shqip është më e vështirë t’i gjesh të gjithë këta elementë së bashku në një përkthim të vetëm të Kuranit (d.m.th. studimin hyrës, cilësinë e gjuhës së përkthimit, shënimet e duhura shpjeguese), ndërsa i gjen të shpërndara në 4 – 5 përkthimet kryesore që qarkullojnë.
Lexova me interes kete artikull dhe pararendesin e tij. Po me aq interes lexova dhe komentet vijuese. Ende jam i luhatur nese e kam kuptuar qellimin dhe premisen e ketyre artikujve. Kam nje dyshim te arsyeshem, por duke mos dashur te hamendesoj gabim, po e mbaj per vete ate.
Se pari, besoj se mundesia e leximit ne gjuhet burimore te Dhiates se Vjeter (hebraisht dhe pak aramaike) dhe te Re (greqisht dhe pak aramaike) eshte nje vlere e shtuar, por jo nje domosdoshmeri. Kete e them si dikush qe ka njohuri fillestare ne greqishten Koine (apo njerezve te zakonshem) dhe qe i ka hyre detit ne kembe per te mesuar keto gjuhe ne nivel pasuniversitar. Eshte sugjeruar me te drejte qe 50% e njohurise eshte te dish se ku te gjesh 50% tjeter. Studime shume serioze permes fjaloresh, enciklopedish, leximesh interlineare ekzistojne, edhe pse jo ne shqip, ne gjuhe te tjera.
Se dyti, saktesimi i tekstit i duhet lene atyre qe jane marre dhe merren me kritiken tekstuale. Studiues te klasit te Metzger jane te rralle, por ai ka patur edhe kolege edhe nxenes. Disiplina eshte shume precize dhe perfitimi nga puna e tyre eshte vlere e shtuar dhe jo vend per debat. Sa me e mire te jete baza nga e cila perkthehet, aq me i mire do jete dhe burimi.
Se treti, cdo levrues i perkthimit, e di qe ne themel e ka nje filozofi dhe grup te cilit i drejtohet. Nese nga njera ane qendron filozofia e perkthimit te fjaleperfjalshem dhe nga tjeter e filozofia e perkthimit kuptimor (apo perifrazimi), ne mes tyre gjendet nje game e gjere perkthimesh me barasvleshmeri dinamike (fjale per fjale sa te jete e mundur, por pa humbur kuptimin). Bashke me burimin, nuk mund te shperfillet dhe filozofia e perkthimit. Qellimi i botuesit/perkthyesit nuk ngelet i pandikuar nga lexuesi/degjuesi te cilit i drejtohet.
Se katerti, aksioma e studimeve Biblike gjen vend ne punen e perkthimit, e cila ne vetvete eshte nje pune interpretuese qe “nje tekst, pa kontekst, eshte pretekst”. Ora me rere e kontekstit kerkon levizjen nga teresia e Bibles tek fjala dhe anasjelltas. Shpesh kjo e ben me te thjeshte perzgjedhjen se si duhet perkthyer fjala ne nje sfond te caktuar.
Se pesti, ne jemi me mire dhe me te begate nga pasuria e perkthimeve se sa nga pakesia e tyre. Jo vetem shqipja ka perfituar nga deshira e misionareve te krishtere per te percuar mesazhin te cilit i kane kushtuar jeten, por keshtu kane perfituar sllavet kur Kirili donte te ungjillizonte ato zona, por me pare i duhej te shpikte/formalizonte alfabetin kirilik dhe te gjithe kombet e tjera ku kane depertuar misionaret.
Se fundmi, vete natyra dhe koha ne te cilin ky mesazh komunikohet, kerkon me pak pompozitet njohurish dhe me shume gatishmeri per ta lexuar ate. Pervoja ime 20-vjecare ne leximin e ketij teksti me ka bindur se per njeriun normal, me njohuri dhe interesa mesatare, mesazhi kryesor percohet per ate qe eshte i interesuar ta lexoje.