KUR AUTORI ZËVENDËSON VEPRËN

Diskursi i sotëm mass-mediatik e ka zor të bëjë dallim midis produktit kulturor dhe atij thjesht argëtues – sikurse nuk bën dot dallim as midis produktit kulturor dhe autorit si person. Aq më tepër që shpesh është më e lehtë të flasësh për “historinë” e produktit, sesa për “historinë” që rrëfen produkti – p.sh. duke u përpjekur të promovosh dhe të shesësh një roman në bazë të rrethanave të jashtëzakonshme kur u shkrua, apo të diçkaje të jashtëzakonshme për të cilën bie në sy autori ose i ka ndodhur këtij.

Disa pak shembuj të njohur nga bota do të shërbejnë për ta ilustruar këtë dukuri – “Vargjet satanike” i Selman Ruzhdiut, që fitoi famë jo për hir të meritës artistike, por ngaqë autori i saj u dënua me vdekje nga autoritetet fetare në Iran; dhe më herët, “Doktor Zhivago” i Pasternakut, i cili u lexua dhe u nderua me Nobel si manifest kundër bolshevizmit në Rusi, i kontrabanduar në Perëndim si të ishte projekti i një arme sekrete (siç edhe ishte). Përtej letërsisë, i pak ditëve më parë ishte lajmi për një vizatim primitiv të Nelson Mandelës në burg, që do të shitej për një shumë prej dhjetëra mijëra dollarësh. Vepra të tilla, përfshi këtu edhe tablotë e Hitlerit ose të Churchill-it, kanë vlerë të madhe nga pikëpamja e koleksionistëve; ato mund të zënë kryet e vendit në një muze historik, por jo në një galeri arti.

Por e gjithë kjo vëmendje për vepra – letrare dhe të fushave të tjera – të krijuara në rrethana të pazakonshme, për të mos thënë të jashtëzakonshme, i përket jo aq diskursit mirëfilli kulturor, sa sensacionalizmit dhe orvatjeve për të rrafshuar vlerat dhe për ta vënë kulturën e veçanërisht artin në shërbim të politikës, të sociologjisë dhe të tregut. Kështu, mediat gjithnjë do ta bëjnë të madhe një pikturë të një të verbri, ose të një gjenerali armate; një simfoni të një vrasësi të dënuar me vdekje; kujtimet e një ish-kurtizaneje të lartë; vargëzimet e një poeti relativisht të dambllosur; e kështu me radhë, duke investuar në narrativën që shoqëron autorin. Në këto raste, blerja dhe konsumi i veprës përkatëse, nëse ndodh, janë veç mënyra për t’iu asociuar një rituali social, pa shumë lidhje me vlerat e mirëfillta të veprës.

Këtu e ka vendin edhe diskutimi për vlerat kulturore të asaj që njihet si “letërsi burgu”. Jo rrallë, burgu u ofron autorëve mundësi të rralla për të medituar dhe krijuar; ngaqë atje kufizimi i hapësirës së jashtme kompensohet nga mundësitë për të eksploruar brendësitë e mendjes (dhe të shpirtit). I ngjan ashtu një manastiri, një vendi ngujimi, madje – meqë po flasim për produktivitetin kulturor – kullës së fildishtë[1], si metaforë e një vendi që ofron izolim kulturor të privilegjiuar; vetëm se burgu është e kundërta e kullës së fildishtë, diçka si kullë prej fildishi të zi. Në burgje është krijuar gjithnjë letërsi dhe art i dorës së parë – mjaft të përmend Don Kishotin e Cervantes-it, Udhëtimet e Marco Polo-s, Ngushëllimin e filozofisë, të Boethius-it, Jerusalemin e Çliruar të Tasso-s (ky i shkruar në çmendinë), Justine-n e markezit de Sade dhe plot të tjera. Përtej letërsisë, po përmend kuartetin e harqeve Quatuor pour la fin du temps, të Oliver Messiaen-it, të kompozuar kur autori ishte rob lufte i nazistëve në 1941, madje edhe të vënë në skenë në kampin e burgimit.

Për të gjitha këto vepra, vendi se ku janë krijuar është vetëm pjesë e “paratekstit”, ose e informacionit që shoqëron veprën, pa qenë pjesë e saj; tek e fundit, çdo artist ka nevojë njëfarësoj për burgun, për të krijuar. Që një roman ose një poemë janë shkruar në burg, aq më tepër në kushtet e rënda të burgimit politik, kjo mund t’ia rritë vlerën dokumentare veprës, veçanërisht kur kjo ka natyrë auto-biografike; por nuk ndikon në vlerën e saj artistike. Për të njëjtën arsye, letërsia e ashtuquajtur “e sirtarëve”, që është botuar pas 1990-ës në Shqipëri, nuk ka pasur sukses, ndoshta pikërisht ngaqë është promovuar gabim; ose me shpresën se një histori disidence, persekutimi ose censure do të mjaftonte për t’ia shtuar veprës vlerat mirëfilli letrare. Ky konflikt mes etikës dhe estetikës gjithnjë përfundon me katastrofën e etikës: një autor a një gjest mund të jenë të admirueshëm, por ky virtyt nuk i transferohet dot veprës.

Ngatërrimi i autorit me veprën ndodh edhe në kah të kundërt – ose kur vepra nuk mund të kuptohet, as të vlerësohet, jashtë kontekstit biografik. Kjo ka ndodhur, më shumë se një herë, me vizatimet e kryeministrit të tanishëm të Shqipërisë, Edi Rama, të cilat e nisën rrugëtimin si gjeste artistike të një zyrtari, të cilit i rrinte ngushtë kostumi i funksionarit dhe i burokratit, dhe e kërkonte një rrugëdalje duke vizatuar me ngjyra mbi dokumentet zyrtare. Për mua, vlera e atyre vizatimeve nuk ndahej dot nga performativi – ose nga fakti i nevojshëm për t’u përmendur, se ato i kish krijuar një funksionar i lartë i shtetit, në detyrë e sipër. Thjeshtimi që pësuan vizatimet e Ramës më pas, kitsch-ifikimi i tyre nëpërmjet ndarjes nga konteksti dhe shndërrimi deri në letra muri & etiketa shishesh vere dhe promovimi i tyre në galeri anembanë botës nga autori kryeministër, i katandisën në “pikturat e Ramës”, ose në një rrafsh me vepra të ngjashme nga Mandela, Churchill-i dhe Hitleri. Edhe pse ato vazhdojnë të ekspozohen me sukses, më duket se e kanë marrë rrugën nga galeritë drejt muzeve, ku do të ruhen me kujdes njëlloj siç ruhet koburja e Zhukovit, çibuku i Stalinit ose stilografi i Luigj Gurakuqit: emanacione të rëndomta të një personaliteti përndryshe historik, që përfaqësojnë autorin (“pronarin”) e tyre, ndryshe nga ç’mund të ketë qenë dhe është ambicia e Ramës vetë.

Pak vjet më parë, bëri një farë buje libri me poezi “Vrima”, i autores Rita Petro, i cili fitoi edhe një çmim për dizajnin; por që u sulmua nga publiku, si “pornografik”. Me gjasë, edhe botuesit e librit nuk e kundërshtuan këtë lloj leximi të tij, i cili ia rriti shitjet, por vetëm për ta përfshirë në bashkësinë e veprave eksploitative. Dhe sidoqë të kenë qenë punët, për atë libër u fol shumë më tepër se për çdo libër tjetër poetik, çfarë konfirmoi se kultura jonë e sotme nuk arrin dot të ruajë tensionin e nevojshëm intelektual, për të diskutuar veprën letrare jashtë kontekstit sociologjik vulgar. Ashtu muhabeti u degradua në komente rreth erotizmit të autores dhe në denoncime kinse “morale”, në vend që të shërbente si platformë për ta shpënë debatin përpara edhe në tema të konsideruara si tabu.

Kjo qasje, e adoptuar zyrtarisht nga institucionet publike të kulturës, praktikohet sa herë që vjen fjala për përfaqësimin në botë e shkrimtarëve dhe të artistëve nga Shqipëria – që nga letërsia e përkthyer në gjuhë të tjera, te këngëtarët e operës. Veçanërisht për letërsinë e përkthyer, ka dekada që ngulet këmbë te natyra e saj “shqiptare”, ose fakti – tejet i diskutueshëm – që autorët e përkthyer përfaqësojnë edhe Shqipërinë edhe shqiptarinë dhe kanë meritë në atë masë që arrijnë t’ia rrëfejnë mirë këtë Shqipëri dhe shqiptarí botës. Ky reduktim i artit në nivelin ilustrativ mund t’i shërbejë politikës, por jo kulturës. Koncepti për artistin si rrëfyes të kombit të tij e ka gjetur rrugën edhe drejt teksteve të shkollës, ku letërsia shqipe shpesh trajtohet si të ishte një përmbledhje liturgjish kombëtariste.

Që një shkrimtar, bie fjala Kadareja te “Kush e solli Doruntinën”, mbështetet mbi një legjendë folklorike për ta ngritur mbi të romanin, kjo nuk do të thotë se romani mund të pompohet rilisht dhe madje të shitet si ilustrim i legjendës dhe i folklorit shqiptar në përgjithësi; do të ishte e papranueshme edhe për autorin edhe për lexuesit, që përjetimi i tyre estetik të katandisej në argument propagandistik në gojën e kujt shpesh as që arrin dot të vendosë një raport mirëfilli kulturor me një vepër letrare ose arti, qoftë kjo edhe aq e thjeshtë sa një këngë mejhanesh.

Në një ese të mëparshme, u mundova të tregoj se karuseli i sotëm i diskursit kulturor zyrtar i ka flakur veprat tutje, meqë nuk arrin dot të merret me to: veprat përfundojnë të trajtuara si aksesorë, për selfie-t e autorit dhe të së tjerëve. Kështu, para pak ditësh, ministrja e tanishme e Kulturës Elva Margariti lajmëroi botën se, me rastin e Ditës Ndërkombëtare të Librit (23 prill) kish pasur për vizitë në zyrë një vajzë 11-vjeçare, Sibora Huda, e cila “ka botuar 3 vëllime me poezi dhe brenda 10 ditësh boton të katërtin”. Unë këtë e lexova si tallje për të gjithë ata që ia kanë kushtuar jetën librave dhe letërsisë. Poezitë e Siborës gjenden online për t’i gjerbur – asnjë prej tyre nuk më tërhoqi vëmendjen për mirë. Një fëmijë që boton katër vëllime me poezi më duket më tepër si material për një talent show, se si objekt i vëmendjes së posaçme të një institucioni që merret, mes të tjerash, edhe me mirëqenien e letërsisë (dhe që duhet të kujdeset që fëmijëve si Sibora të mos u mungojnë librat, jo që këta të fillojnë të shkruajnë libra qëkur janë në shkollën fillore). Nga ana tjetër, kjo ma ilustron më së miri argumentin që po dua të shtjelloj në këtë shkrim – ose atë të shndërrimit të kulturës në paradë cirku, me bekimin institucional.

Në kopertinë: një vizatim burgu nga Nelson Mandela.

[1] Edhe pse shprehja “kullë e fildishtë” del që në Bibël, përdorimi i saj si metaforë, me kuptimin e një vendi izolimi intelektual, thuhet se është relativisht i vonë dhe lidhet me një ndërtesë të shekullit XVIII në Oxford.