Spanjishtja nuk është gjuha ime e preferuar për të lexuar, por herë pas here, kryesisht për arsye “ekonomike”, më qëllon ta përdor për tekste edhe non-fiction edhe fiction (librat spanjisht në Kindle i gjen shpesh shumë më lirë se origjinalët anglisht, ose e kundërta).

Por spanjishtja nuk është aq gjuhë sa arqipelag: ka spanjishte “castellano”, që flitet në Spanjë, dhe që më vjen më për mbarë; ka spanjishte të Kolumbisë, që më lexohet edhe ajo këndshëm; ka spanjishte të Argjentinës, që më ngec në fyt; ka spanjishte të Perusë, me të cilën shkruan Vargas-Llosa dhe për të cilën lexuesit ankohen se ka shumë “peruvianizma”; ka spanjishte të Meksikës, me të cilën ndoshta gjithashtu jam mësuar sepse më ndodh shpesh të shoh ndeshje futbolli të komentuara spanjisht (çështje abonimesh dhe çmimesh); ka edhe spanjishte të Puerto-Ricos, që flet super-intendenti Hernán në pallatin tim, të cilit ende nuk i kam lexuar gjë.

Kur lexon në gjuhë të huaj (por jo vetëm) gjithnjë do të dalin përpara fjalë që nuk i di. Në rastin tim, gjasat janë që kjo të ndodhë më rrallë në anglisht ose në italisht, dhe më shpesh në frëngjisht ose spanjisht. Lexuesi mund t’i mbajë kuajt, në këto raste, dhe ta shohë fjalën në fjalor; por mund edhe të vazhdojë, duke e marrë me mend se për çfarë flet teksti, në bazë të kontekstit ose me imagjinatë.

Këtë që ndodh, po dua ta ilustroj me një fragment nga një roman i Ernesto Sábatos, Sobre heroes y tumbas, të cilin po e lexoja vërtet këto ditë, në spanjisht.

Ja paragrafi, me përkthimin tim më poshtë:

Recuerdo muy bien aquel 14 de junio: día frígido y lluvioso. Vigilaba el comportamiento de un ciego que trabaja en el subterráneo a Palermo: un hombre más bien bajo y sólido, morocho, sumamente vigoroso y muy mal educado; un hombre que recorre los coches con una violencia apenas contenida, ofreciendo ballenitas, entre una compacta masa de gente aplastada.

E mbaj mend kaq mirë atë 14 qershor: ditë e ftohtë dhe me shi. Po vëzhgoja një të verbër që punon te metroja në Palermo: një burrë mjaft të shkurtër dhe trupngjeshur, morocho, tejet të fuqishëm dhe krejt të paedukuar; një burrë që kalon nga vagoni në vagon me një dhunë që mezi e mban në kontroll, duke ofruar ballenitas, mes një mase kompakte njerëzish aplastada.

Kam shënuar me të zeza fjalët që nuk isha i sigurt se i kuptoja. Nga këto, morocho e kisha lidhur në mendje me moro dhe e kisha përkthyer si “i zeshkët, me lëkurë të errët” (përkthim i saktë, edhe pse lidhja ime me moro nuk qëndron, dhe do të ketë qenë thjesht etimologjike); aplastada ishte një fjalë që nuk e dija, por që nga konteksti e kisha interpretuar si “të rrasur, të shtypur”, siç mund të jenë udhëtarët në një vagon të metrosë (sërish, interpretim i drejtë). E vetmja fjalë ku ngeca krejt ishte ballenitas.

Nga teksti, këto ballenitas i ofronte i verbri në metro; duke pasur parasysh se çfarë ofrojnë njerëz të tillë në metronë e këtushme, ballenitas m’u përfytyrua si çikërrima, çerte, çerturina, sende të vogla, siç mund të jenë stilolapsat, lapsat me bojë, çamçakëzat, karamelet ose blloqet e vogla të shënimeve, ose kalendarët në miniaturë dhe gjithçka tjetër pa vlerë në vetvete, por që i jep pak dinjitet atij që e ofron, duke e dalluar “profesionalisht” nga lypësi. Në Itali më kanë pasë ofruar riprodhime të vogla imazhesh të krishtera, shenjtësh etj., ose thënie të urta e të përshpirtshme, në kartona me madhësinë e një letre bixhozi.

Ky udhëtim imi, me përfytyrim, e zëvendësoi për një çast metronë e Buenos Airesit me atë të NYC dhe m’u shfaqën para sysh të gjithë këta banorë të hijeve, që lëvizin me metro por që nuk shkojnë asgjëkund, veç jetojnë me thërrimet e të tjerëve, si pëllumbat afër stolave të rrjepur të një parku periferie. E përfytyrova, pra, edhe unë, atë të verbrin e romanit, madje m’u faneps një i ngjashëm me të, edhe pse jo i verbër, që nuk mungonte kurrë në trenat e linjës circumflegrea në Napoli dhe që, me zell mekanik, gjithnjë recitonte në vagon një histori personale të trishtuar, që duhej të shërbente si kontekst për lëmoshat tona. Dhe m’u kujtua pikërisht ngaqë këtë tipin, që përgjithësisht mbante një shprehje të fytyrës gati për t’u shkrehur në vaj, e pashë një ditë duke i shkelur syrin një “kolegut” të vet, teksa ndërronin linjat në stacion. As unë nuk e di pse m’u kujtuan të gjitha këto, por di që ajo fjalë aq e panjohur, ballenitas, pikërisht për arsye të mundësive interpretative që krijonte, luajti një rol sa të ngjashëm, aq edhe të kundërt, me të famshmen madeleine të Proust-it; duke më riçuar te një botë tashmë e largët për mua – Napoli i fillimviteve 1990, por në mënyrë krejt intuitive, sepse unë ende nuk e dija se ç’janë këto ballenita që u ofronte i verbri i Sábatos udhëtarëve në metro.

Të kthehemi tani te tri fjalët ku më kish ngecur mua spanjishtja: morocho, aplastadas dhe ballenitas; dy nga këto janë mbiemra, dhe kanë natyrë qartazi përshkrimore; mund edhe të hiqen nga teksti, pa e ndryshuar shumë – sepse më shumë shërbejnë për të përcjellë atë që Barthes-i e ka quajtur “effet de réel”, ose iluzionin realist të një lloji tekstesh letrare – duke e ftuar lexuesin të bëjë sikur beson se është edhe ai vetë dëshmitar i një ngjarjeje reale, që po i ndodh para syve. Por i verbri nuk ka nevojë të jetë morocho, dhe as turmat e pasagjerëve aplastadas, që rrëfimi të shkojë përpara; aq sa mund të flitet, në këto raste, për ornamente a stuko diskursive. Përkundrazi, ballenitas jo vetëm është emër, por edhe lidhet me atë që bën pikërisht personi në qendër të përshkrimit; dhe lexuesi njëfarësoj është i detyruar ta marrë me mend çfarë po shpërndan ky tipi në vagon, duke iu referuar qoftë edhe thjesht eksperiencës së tij sado gjysmake; ose fundja, edhe thjesht duke përfytyruar.

Teksti vazhdon kështu:

En medio de esa multitud, el ciego avanza violenta y rencorosamente, con una mano extendida donde recibe los tributos que, con sagrado recelo, le ofrecen los infelices oficinistas, mientras en la otra mano guarda las ballenitas simbólicas: pues es imposible que nadie pueda vivir de la venta real de esas varillas, ya que alguien puede necesitar un par de ballenitas por año y hasta por mes: pero nadie, ni loco ni millonario, puede comprar una decena por día. De modo que, como es lógico, y todo el mundo así lo comprende, las ballenitas son meramente simbólicas, algo así como la enseña del ciego, una suerte de patente de corso que los distingue del resto de los mortales, además de su célebre bastón blanco.

Në mes të kësaj mizërie, i verbëri bën përpara me forcë dhe mëri, me njërën dorë të shtrirë ku mbledh blatimet që, me recelo sakral, ia ofrojnë punonjësit e palumtur të zyrave, ndërsa me dorën tjetër ruan ballenitas simbolike: meqë është e pamundur që dikush të mund të nxjerrë bukën duke shitur këto varillas, meqë njeriu mund të ketë nevojë për një palë ballenitas në vit, le të themi në muaj; por askush, as i marri as milioneri, nuk mund të blejë një dyzinë në ditë. Prandaj edhe, siç ta merr mendja, dhe siç e kuptojnë të gjithë, ballenitas janë thjesht simbolike, diçka si stema (shenja) e të verbrit, një lloj patente de corso që i dallon nga vdekëtarët e tjerë, përtej bastunit të tyre të famshëm.[1]

Nga ky pasazh, marr vesh që ballenitas qenkan një lloj varillas (por kjo nuk më ndihmon shumë, sepse as këtë fjalë nuk e di), dhe se njeriu ka nevojë e shumta për një palë të tilla në muaj – pra që vijnë me palë dhe që nuk konsumohen shumë, edhe kur përdoren shumë. Çikërrima pra, por specifike.

Më në fund shkoj të hap një fjalor për të parë se çfarë janë ballenitas tamam – dhe marr vesh që janë disa si gjuhëza plastike, që futen në jakën e këmishës për ta mbajtur këtë drejt (collar stays ose stiffeners në anglishte); dhe se, për më tepër, fjala qenka karakteristike për spanjishten (dhe kulturën) e Argjentinës; te një diskutim në wordreference.com, shoh se në Argjentinë këto i shesin zakonisht në rrugë ata që janë shumë të varfër – janë pra shenjë jo vetëm e verbërisë, siç shkruan Sábato më lart, por edhe e varfërisë; por fjala tashmë tingëllon e vjetruar edhe në Argjentinë (në Kili u thënkan barbas); dhe se fjala vjen nga spanjishtja ballena (balenë) meqë, dikur, këto sende i fabrikokëshin me dhëmbët-lastra të balenës; dhe se vender ballenitas (shes…) u përdorka si shprehje frazeologjike për dikë shumë të varfër, të këputur; dhe se, më në fund, edhe ballenas në spanjishte përdoret për të shënjuar këtë send, por edhe sende të tjera me funksione të ngjashme, si armaturat e korseve për gra ose të ombrellave. E kështu me radhë. Ja edhe qershiza mbi tortë: fjalën e paska edhe toskërishtja, si balina, në analizë të fundit, nga e njëjta origjinë (këtë e gjej tek Studime Etimologjike të Çabejt).

Një fjalë pra që paskam qenë krejt i justifikuar, për të mos e ditur; pse i referohet një bote sa të ndryshme nga imja, aq edhe të largët. Natyrisht, për lexuesin argjentinas të Sábatos, ballenitas vjen me të gjithë bagazhin konotativ të kohës – duke e përshkruar të verbrin edhe si të varfër dhe duke evokuar atmosferën e kryeqytetit argjentinas të atyre kohëve. Unë si lexues outsider nuk kam nevojë ta di këtë, për ta ndjekur tekstin; edhe pse më duhet të them se hulumtimet në fjalorë ma pasuruan eksperiencën e leximit, duke më bërë efektivisht dëshmitar të ngjarjes (effet du réel).

E përsërit, teksti mund të lexohet pa problem, pa e ditur se ç’janë ballenitas; kjo mua – dhe besoj të gjithëve ju – më ndodh edhe me tekste në shqip, kur bëhet fjalë për historizma ose terma teknikë që u referohen praktikave dhe traditave të kapërcyera; ndërprerja e leximit për ta kërkuar fjalën në fjalor nuk ia vlen, sepse prishja e vijueshmërisë ka kosto më të lartë se kalibrimi i “fokusit” të skenës; e megjithatë, fjala ballenitas ka ngarkesë të fortë kuptimore në tekst, tërheq vëmendjen, sepse vender ballenitas duket si diçka thelbësore, për të rrokur jetën e përditshme të një të verbri, në mes të një metropoli modern. Fjala do të ketë qenë problematike që në kohën kur u botua vepra e Sábatos, por sa vjen dhe problematizohet, teksa i largohemi në kohë dhe në hapësirë Buenos Aires-it të atyre viteve, aq sa mund të kërkojë fusnotë shpjeguese, në botimin kritik të romanit. Nga ana tjetër, lexuesi gjithnjë mund ta zëvendësojë imazhin e sugjeruar prej tekstit me një imazh të vetin, të nxjerrë nga eksperienca e vet; siç bëra unë. Përfytyrimi mund të mos i qëndrojë besnik tekstit, por i mbetet besnik frymës së tekstit, sa kohë që ideja e një të verbri që shet çikërrima në një vagon treni ruhet dhe përcillet. Madje ndonjëherë përkthyesi – dhe këtu e kam fjalën për përkthyesin profesionist të romanit, jo për lexuesin e rastit – duhet të mbajë parasysh mundësinë që fjala e sjellë saktë, për shembull shqipja për ballenitas (që ende nuk e di çfarë është) ta ngatërrojë lexuesin e përkthimit, duke i tërhequr vëmendjen në një mënyrë të paparashikuar nga origjinali; duke penguar, në vend që të ndihmojë.

© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

[1] recelo – “dyshim”; varillas – “thupra”; patente de corso – “licencë”; këto fjalë, që nuk i dija gjatë leximit, nuk po i diskutoj më tutje.