nga J Rodolfo Wilcock (*)

marrë nga La sinagoga degli iconoclasti [Sinagoga e ikonathyesve], Adelphi 1972 – së shpejti në shqip.

(përktheu Arben Dedja)

A. DE PANIAGUA

Dishepull i Elisée Reclus-it dhe mik i Onésime Reclus-it, A. De Paniagua shkroi Qytetërimi neolitik për të treguar që raca frënge është e zezë në origjinë dhe rrjedh nga India jugore, çka nuk përjashton që në kohë edhe më të lashta francezët të kenë ardhur nga Australia, duke pasur parasysh lidhjet gjuhësore që, sipas Trombetti-it, afronin gjuhët dravidike[1] me australishten primitive. Këta të zinj lëshoheshin nëpër shtegtime pafund; totemi i tyre parak ishte qeni, siç e tregon rrënja “kur”, prandaj edhe quheshin “kuretë[2]”. Duke qenë se s’linin vend pa udhëtuar, gati në të gjitha viset e botës gjendet rrënja “kur”: Kurlandia, Courmayeur, Kurdistan, Courbevoie, Couringa e Kalabrisë, Kurbini dhe ishujt Kujrile. Totemi i tyre i dytë ishte gjeli, siç e tregon rrënja “kor”, prandaj edhe quheshin “koribantë”. Emra visesh që fillonin me “kor” ose “cor” – Korea, Kordova, Kordofan, Cortina, Korça, Corato, Korfuzi, Corleone, Kork, Cornwall dhe Cornigliano Ligure – gjenden pak a shumë në gjithë botën, kudo ku kanë kaluar paraardhësit e francezëve.

Një pasion i tillë shtegtues shpjegohet pjesërisht me faktin, me sa duket të vërtetuar, që në çdo vis ku mbërrinin kuretë dhe koribantë, qoftë ajo Skithia apo Skocia (me sa duket e njëjta fjalë), Japonia apo Amerika, ata bëheshin të bardhë; me raste, të verdhë. Francezët e hershëm ndaheshin në dy grupime të mëdha: kur-ët që ishin qentë e mirëfilltë dhe kor-ët që ishin gjelat. Këta të fundit ngatërrohen shpesh nga etnologët me qentë: prirja thjeshtëzuese çon (medet!) drejt varfërimit të historisë, vëren Paniagua.

Qen dhe gjela përshkojnë stepat e Azisë Qendrore, Saharanë, Pyllin e Zi, Irlandën. Janë shamataxhinj, gazmorë, inteligjentë, janë francezë. Dy shtysa të mëdha kozmike bëjnë që kuretët dhe koribantët t’u japin këmbëve fort: shtysa e të shkuarit për të parë ku lind dielli dhe ajo e të shkuarit për të parë ku dielli falet. Të udhëhequr nga këto dy impulse të kundërt dhe të pandalshëm, bëjnë pa e kuptuar një udhëtim rreth botës.

Drejt lindjes largohen duke dëfryer e duke ngulur rrugës menhirë[3]. Mbërrijnë në ishujt Kujrile; edhe një hap dhe hidhen në Amerikë. Për ta vërtetuar këtë, mjaft të gjejmë një emër vendi të rëndësishëm që fillon me “Kur”. Afërmendsh, kemi Groenlandën, emri i saj i vërtetë, shpjegon Paniagua, duhej të qe Kurelandë. Gabim do të ish pra të mendohej që “Groenlandë” domethënë tokë e gjelbër, për sa kohë që Groenlanda është e bardhë, ngado që ta shohësh; por guri i fortë në dorën e e etnologut është një fotografi me dy eskimezë, shkrepur ndoshta gjatë perëndimit të pafund polar: ç’është e vërteta, janë skrop të zinj.

Të tjerë kuretë dhe koribantë, edhe ata duke kërcyer, edhe ata tebdilë si qen dhe si gjel, nisen drejt perëndimit. Ngjiten përgjatë Isterit (sot Danub), të shtyrë nga një ideal revolucionar; në gjakun e errët të racës ndjejnë nxitjen ngazëlluese për të themeluar Francën. Sa i përket lëkurës, me të kaluar Ballkanin bëhen të bardhë, leshverdhë bile. Kësisoj vendosin të marrin emrin zulmëmadh të keltëve, për t’u dalluar nga zezot e mbetur pas. Autori shpjegon që keltë domethënë “adhurues qiellorë të zjarrit”, nga “kel”, qiell (kalimi nga velar në palatal, etimologji e drejtpërdrejtë) dhe “të” (zjarr në dravidisht, etimologji e tërthortë).

Ndërkohë që të bardhët-sefte i ngjiten përpjetë Danubit, Paniagua lëvdon durimin dhe trimërinë e tyre: shumë mund, shumë lumenj e male për t’u kapërcyer, për të shkuar e vënë gurët e parë të një ndërtese drite e farfurish, ku qëndron i paluajtshëm shpirti i thellë i Francës.

Teksa çapiten, keltët dërgojnë poshtë e lart misione eksplorues që themelojnë ngulime që më vonë u bënë të famshme; për shembull, Venecia (emri origjinal frëng, Venise) nga dravidishtja “ven”, i bardhë, dhe nga keltishtja “is”, poshtë. Vështirë të gjesh etimologji më të saktë, komenton Paniagua. Një tjetër shmangie shtegtuese, dhe tirolezët shkëputen nga dega kryesore për t’u vendosur në mënyrë të qëndrueshme në brigjet e Tirrenit, siç na e rrëfen rrënja Tir.

Një degëzim edhe më radhëngjeshur, durimhumbur ngaqë Zvicra nuk i lë të kalojnë, zbret përgjatë lumit Po dhe themelon Italinë (emri origjinal frëng, Italie). Etimologjia është goxha intuitive edhe me këtë rast; “ita” vjen nga latinishtja “ire”, udhëtoj, dhe “li” nga sanskritishtja “lih”, lëpij. Kjo do të thotë që qentë kuretë jo vetëm lehin, por edhe lëpijnë; Itali pra domethënë “vendi i qenve endacakë lëpirës”. Çka del edhe më në pah po të mendosh ligurët, atë popull misterioz: li-kuri, ose më mirë qentë lëpirës në kulm.

La Civilisation Néolitique (1923) është botim i shtëpisë Paul Catin; blej të tjerë të të njëjtit gjerdan janë Artiljeri im, i kolonelit Labrousse-Fonbelle, dhe Hellas, Hélas! (kujtime pikante të Selanikut në kohë lufte), i Antoine Scheikevitch-it.

[1] Familje gjuhësh pa lidhje me grupe të tjera linguistike, që përmbledh rreth 85 gjuhë dhe flitet nga mbi 200 milion njerëz, gjeografikisht e përhapur në Indi dhe Sri Lanka, si edhe në disa enklava gjuhësore në Pakistan, Nepal, Bangladesh, Butan etj.

[2] Grup hyjnish minore të mitologjisë greke, pjesë e shpurës së Reas, gruas së Kronosit. Shpesh identifikohen edhe me koribantët.

[3] Nga gjuha bretone men dhe hir, “gur i gjatë”, monumente megalitë monolitë të periudhës neolitike dhe epokës së Bronzit, të përbërë, pra, nga një gur i vetëm në trajtë paralelopipedi të stërgjatur (deri 20 metra të lartë), ngulur vertikalisht në dhé.

(*) (17 prill 1919 – 16 mars 1978) shkrimtar, poet, kritik dhe përkthyes argjentinas.