nga Ilir Yzeiri

Malësia shqiptare, për të cilën po flasim, është një zonë malore, me pak burime jetese, me njerëz të ashpër që, si kuptim të jetës, kanë nderin dhe luftën. Shtrihet në pjesën veriperëndimore të vendit dhe kufizohet me Malin e Zi, dhe Kosovën. Aty mund të gjenden shtresëzime të larmishme kulturore dhe historike, por, në thelb, studiuesit mendojnë se është ruajtur një lloj esence sui generis, mjaft e lashtë, që përmban elemente të jetës antike, patriarkale, përzier me aplikimin e kristianizmit sublim. Vendi dhe hapësira arkitekturore ose «l’étendue ou la localisation», ose topika, siç thoshte Fuko, shënjohen me dy shënja kryesore – shtëpia dhe kisha. Gjithë hapësira tjetër fizike është në gjendjen natyrore të papërpunuar. Megjithëse ajo hapësirë ka njohur disa luftëra e pushtime, ka qenë shumë e vështirë që, në organizimin e jetës së atyre malësorëve, pra, në utopinë e institucioneve shoqërore, të përfshiheshin edhe modelet e ardhësve, pra, të përfshihej në hapësirën utopike ndonjë kod apo ndonjë tërësi kodesh që mund t’i kishte asimiluar. Nga kjo pikëpamje, hapësira e këtij habitati duket si e ngrirë dhe e pandryshueshme. Në këtë mjedis gjenden edhe ato që Mark Ozhe (Marc Augé) i quante « jo vende ». Natyrisht, nuk ishin aeroportet, spitalet apo metrotë, por kullotat e përbashkëta apo udha.

Kanuni është si një kod që rregullon të gjitha anët e jetës, dhe ai qëndron i ankoruar vetëm në një artefakt – te fjala, te ligjërimi. Ai është një dispozitiv unik dhe i vetëm që rri i brendashkruar te fjala. Madje, në kanun ka një kapitull të posaçëm për fjalën, e cila vështrohet nga pikëpamja e pragmatikës gjuhësore dhe asaj i njihet atributi që fjala është veprim. Në këtë hapësirë fizike që përbëhet nga shtëpitë, kisha, udha, kullotat, toka e bukës apo lëndina, lumi e përroi, Kanuni shërben si një kod që rregullon jo vetëm trafikun e jashtëm, por edhe atë të brendshëm. Kjo hapësirë mund të gëzohet vetëm në qoftë se anëtarët e këtij habitati do t’i binden Kanunit, kësaj thënieje ligjërimore që duket se shqiptohet nga ajo që në komunikim quhet zëri off, nga një autoritet sublim, që ka statusin e atij që thotë të vërteta të padiskutueshme. Në fakt, unë vetë kam pyetur veten disa herë se cili është autori i kësaj thënieje, i këtij teksti. Ajo që duket në vështrim të parë, përngjan me autoritetin pagan të kuptimit të jetës, që ka si parim barazinë sociale. Në anën tjetër, meqenëse ky autoritet vendos në qendër figurën e mashkullit, përkatësisht të djalit apo të burrit, kjo të shtyn të mendosh se këtu gjenden elemente të forta të patriarkatit, por, në rastin e virgjëreshave, ndonjë studiues ka parë aty edhe elemente të matriarkatit të hershëm apo të amazonave të hershme.

Ndërkaq, duke vështruar mënyrën se si e rregullon Kanuni qarkullimin në këtë hapësirë të djalit apo të vajzës, vëren se, edhe në këtë rast, kjo formë komunikimi, disa herë, ka pamjen e po atij modeli që e ndeshim në shoqëritë europiane në shekujt e Mesjetës. Dora D’Istria, në veprën e saj të famshme «Des femmes par une femme», e zbërthen në mënyrë të plotë kontekstin historik dhe tërësinë e autorëve që përcaktojnë thënien për vendin e femrës në hapësirën antropologjike europiane. Por, në qoftë se hapësira është edhe marrëdhënie që ndërtohet në raportin e unit me tjetrin, apo siç thoshte Fukoja, edhe në raportet e unit me trupin e tij, atëhere vendi dhe hapësira e mashkullit dhe femrës në Malësinë e Veriut, që ne po analizojmë, është e përcaktuar, qysh në fillim, që në lindje, me utopinë e dyfishtë dhe kontrastuese të gëzim/zhgënjimit. Kur lind djalë, ai përshëndetet me krisma pushke, në shenjë gëzimi, dhe të gjithë të afërmit vijnë e përshëndesin familjen që u bë me djalë. Nëse lind vajzë, ky është një zhgënjim i madh për familjen dhe utopia e ndërtuar, me këtë rast, është një hapësirë trishtimi dhe zhgënjimi. Disa e lidhin këtë traditë me kodin fetar muhamedan .

Vajza malësore nuk merr edukim tjetër përveç atij të shtëpisë. Mirëpo, në ndryshim nga vajzat e qyteteve, ato malësore, janë më të lira. Në qoftë se do të përmendnim përsëri Fukonë, do të thoshim se hapësira tranzitore e vajzës nuk përbëhet nga loja apo simbolika e kuptimit të botës sipas seksit të saj. Vajza, që në moshë të vogël, projektohet në utopinë e heqjes dorë nga esenca e saj si femër. Ajo edukohet se do të jetojë në një hapësirë që nuk ka mundësi ta zgjedhë. Atje do ta dërgojë autoriteti që mban jetën e saj ; që është babai, vëllai ose cilido mashkull i afërm në vijë gjaku në mungesë të tyre. Në paradigmën e shkëmbimit metaforik, djali dhe vajza mund të çiftëzohen që në moshë të vogël, madje, edhe para se të lindin. Autoriteti që kryen këtë shkëmbim është babai, në mungesë të tij vëllai i madh, dhe në mungesë të meshkujve të shtëpisë, ata nga vija e gjakut. Në qoftë se djali dhe vajza, të fejuar në moshë të vogël, ndodhen në të njëjtin zotërim të kishës, ata gjithmonë e shmangin njëri-tjetrin, sepse deri sa të martohen ata nuk duhet ta shohin njëri-tjetrin.

Martesa bëhet në mënyrë të verbër dhe pas dasme pyesin : si i ka dalë nusja ? Martesat brenda fisit janë rreptësisht të ndaluara. Në Kanun thuhet se deri në katërqind breza nuk mund të bëhen krushqi brenda gjakut. Nëse do t’i referoheshim teorisë së Levi-Strosit, do të thoshim se në kanun, funksioni i femrës si shenjë është ai i nënës, dhe i riprodhimit. Madje, në shoqërinë konservatore të malësorëve shqiptarë, aftësia e saj për t’u konvertuar në nënë çmohet më shumë se virgjiniteti i saj. Një seri normash kanunore synojnë ta ruajnë virgjinitetin e saj derisa të shkojë te burri. Këto norma parashikojnë edhe rastin kur një vajzë e fejuar mbetet me barrë nga një i tretë. I fejuari mund ta divorcojë të fejuarën, por ai nuk e ka për turp kundrejt fisit apo vllazërisë që ta marrë për grua atë që thuhet se ka dalë me marre. Gruaja dashurohet dhe respektohet vetëm si nënë dhe më shumë akoma kur është nënë djemsh. Bukuria sensuale nuk bën pjesë në utopinë e marrëdhënieve mashkull /femër. Për malësorin gruaja duhet të jetë me trajta burrërore të forta e të lidhura. Shterpësia e gruas është fatkeqësia më e madhe e saj, e familjes së burrit, dhe e asaj të gruas. E veja që do të martohet gjen burrë lehtësisht. E veja që është nënë fëmijësh nderohet më shumë se vajza e virgjër. Edhe nderi është relativ dhe varet nga amësia. Por edhe kur bëhet nënë, sipas frymës së Kanunit, gruaja mbetet shërbyese e burrit. Ajo është dhe mbetet nëna jo e fëmijëve të saj, por e fëmijëve të burrit. Gruaja, për hir të këtij funksioni, pra të funksionit grua-nënë, fiton të drejtën që të gëzojë frytet e tokës së djalit nëse mbetet e ve. Hiq këtë, fëmijët i përkasin burrit dhe gjakut të tij pa përjashtim. «Gruaja farë tagrit s’ka as mbë plang, as në shtëpi» . Ajo, siç do të thoshin marksistët, është e zhveshur nga e drejta mbi pronën dhe mjetet e prodhimit dhe nuk trashëgon asgjë.

Në Kanun kjo shpjegohet me tri arsye që sipas disa studiuesve reflektojnë epokën e lashtë të matriarkatit. Kanuni thotë se gruaja nuk trashëgon asgjë, që të mos dynden nipërit në pasurinë e dajave. Një trashëgimi eventuale e gruas në pasurinë e vëllëzërve të vet, mund të shkaktonte vendosjen e nipave në trojet e dajave. Kjo, thonë studiuesit, është një normë prepatriarkale dhe na dëshmon se në këtë hapësirë dikur ka kaluar matriarkati.

[vijon]
© 2018, autori. Të gjitha të drejtat të rezervuara.