Këtë vit – ose ndoshta duhej të shkruaja edhe këtë vit – dhënia e çmimit “Kadare” u shoqërua me polemika.

Pa i paragjykuar të gjithë ata që janë shqetësuar nga mënyra si u dha ky çmim, por pa paragjykuar as veprën fituese dhe as punën dhe kredencialet e jurisë, dua vetëm të vërej se ky çmim vjen kaq fort në vëmendjen e publikut ngaqë lidhet me emrin e Kadaresë; por edhe për shkak të honorarit relativisht të majmë (10K euro) që merr fituesi.

Shpresa ime është që, me kalimin e viteve, çmimi Kadare të konsolidohet, për të krijuar një traditë; meqë çmimet letrare vetëm ashtu fitojnë vlerë kulturore – kur arrijnë t’i referohen vetes.

Këtë çmim e kanë fituar deri më tash Rudolf Marku, Shkëlqim Çela dhe Musa Ramadani.

Megjithatë, sipas rregullave të pjesëmarrjes në konkurrim, çmimi gjithnjë i jepet një vepre në dorëshkrim, e cila ende nuk është botuar dhe as i ka rënë në dorë lexuesit; çfarë do të thotë se juria e merr vendimin në bazë të opinionit të anëtarëve dhe ndoshta edhe të reputacionit të autorëve përkatës, por jo edhe duke marrë parasysh pritjen e veprës nga kritika dhe lexuesi.

Edhe pse fondacioni që e jep çmimin mund ta quajë si të dëshirojë, unë kam frikë se, më shumë se çmim, bëhet fjalë për një grant, i cili i jepet autorit të një dorëshkrimi premtues.

Dallimi nuk është vetëm formal: ndryshe nga çmimi, i cili sanksionon suksesin artistik, granti synon ta ndihmojë veprën për ta arritur këtë sukses, gjithnjë me supozimin – e argumentuar nga juria – se kjo vepër e meriton suksesin.

Nga ky këndvështrim, vepra fituese mund të shitet më shumë, ngaqë lexuesi e sheh çmimin “Kadare” si dëshmi të vlerës ose të prestigjit; mund të përzgjidhet për t’u përkthyer ose për lista çmimesh të tjera; ose mund të përfitojë edhe ndryshe.

Megjithatë, statusi i dorëshkrimit nuk është i njëjtë me atë të veprës; sepse dorëshkrimi (ende) nuk i ka rënë në dorë lexuesit; teksa as anëtarët e jurisë përkatëse nuk mund të konsiderohen lexues.

Prandaj po aq logjike do të ishte të thuhej se “çmimin” mund ta ketë fituar vërtet vepra, por grantin e ka fituar autori; sa kohë që vepra – në kohën kur iu dha “çmimi” – ende nuk ekzistonte si vepër.

Ky moskuptim, ose keqkuptim, është në rrënjë edhe të disa prej polemikave të ngritura rishtas, dhe që për mua dëshmojnë për statusin e vlerësimit institucional të arritjeve letrare dhe artistike, brenda kulturës shqiptare.

Shqipëria e pas-1990-ës arriti ta krijojë një traditë çmimesh letrare, të cilat jepeshin nga Ministria e Kulturës: për librin më të mirë, përkthimin më të mirë, librin më të mirë për fëmijë e kështu me radhë.

Kjo traditë u prish, me një të rënë të lapsit, nga Ministria e tanishme e Kulturës; çfarë unë do ta quaja gabim të rëndë, për të mos thënë faj kulturor; por edhe fyerje përçmuese ndaj të gjithë atyre që i patën marrë ato çmime në të kaluarën (përfshi këtu edhe autorin e këtyre radhëve).

Përpjekja tani së voni e Fondacionit MAPO, më pas Institutit Europian Pashko dhe UET-it, edhe pse e lavdërueshme në vetvete, nuk arrin ta mbushë zgavrën e krijuar – ngaqë çmimi Kadare u jepet dorëshkrimeve (ose veprave të pabotuara); dhe ngaqë deri më tash ka qenë shoqëruar me kushtin që këto dorëshkrime t’i botojë pastaj ekskluzivisht UET-i.

Aq më tepër që shqetësimi kryesor i autorëve shqiptarë sot, dhe ndoshta edhe i shtëpive botuese, mbetet si t’ia japin librin shqip në dorë lexuesit – jo si të vleftësojnë dorëshkrimet.[1]

Krahas shqetësimit, në mos hatasë tjetër, që pothuajse të gjithë librat nga autorë shqiptarë, të botuar rishtas dalin nga vëmendja e publikut pak javë pasi botohen dhe prezantohen; a thua se është fjala për këpucë, këmisha dhe fustane të stinës.[2]

Sivjet çmimin “Kadare” ia dhanë një autori praktikisht të panjohur për lexuesin në Shqipëri: Musa Ramadanit; por kjo mosnjohje nuk ka të bëjë me statusin e autorit vetë, por me rrethana jashtëletrare – dhe pikërisht me atë që Tirana dhe Prishtina letrare vazhdojnë të komunikojnë shumë keq mes tyre.

Po a do të ndihmojë vallë gjesti i dhënies së një çmimi – sado të majmë – për ta kapërcyer këtë stazë; apo vallë do të shërbejë veç si masë paljative, për të na gënjyer se diçka po bëhet?

Si ta shpjegojmë që në Shqipëri hyn kaq lirisht dhe bollshëm mielli i grurit (aq i përfolur për cilësinë) nga Kosova, por jo letërsia që andej?

Në këto rrethana, gjithnjë disa do të thonë se Musa Ramadanit iu dha ky çmim thjesht sepse është nga Kosova; dhe kjo mund mos ketë asnjë farë baze, përveç faktit që ky argument ende mund të sillet në publik.

Përndryshe, dhe pavarësisht nga emri i njohur që ka zgjedhur të mbajë[3] dhe shuma e lakmueshme e honorarit përkatës, çmimi “Kadare” jepet nga një institucion privat; dhe as çmimi vetë, as institucioni që e jep, nuk e kanë fituar ende aq traditë, sa t’ia përcjellin këtë si status çmimit vetë.

Kjo e dhënies së çmimeve kulturore nga fondacione ose institucione të tjera private është prirje për t’u përshëndetur dhe përkrahur me çdo mënyrë; por jemi ende larg, shumë larg konsolidimit të nismës private në lëmin e kulturës, pavarësisht nga pallavrat qeveritare.

Dhe nëse flitet kaq me pasion dhe interes për këtë event që ende nuk e ka gjetur identitetin e vet, kjo dëshmon – për mua – varfërinë kulturore të skenës së çmimeve dhe të njohjes kulturore në Shqipëri sot; varfëri që i detyrohet, në masë të madhe, edhe dështimit të Ministrisë së Kulturës, për të themeluar një prani të vetën institucionale prestigjioze në këtë fushë.

© Peizazhe të fjalës. Ndalohet rreptësisht kopjimi dhe riprodhimi nga media të tjera, elektronike ose të shtypura.

[1] Ende nuk kam arritur të gjej një vlerësim kritik të fatit që kanë pasur, pasi i janë dhënë lexuesit, veprat përkatëse të Markut dhe të Çelës, si fituese të çmimit “Kadare” – ose të impaktit që ka pasur çmimi vetë në leximin, vlerësimin dhe suksesin e këtyre veprave, si për publikun, si për kritikën. Por nuk mund të them, me siguri, se për këtë e ka fajin formula e çmimit vetë dhe jo skizofrenia që ka kllaposur industrinë dhe kulturën shqiptare të librit sot. Më i sigurt jam për faktin që honorari i çmimit u ka vlejtur mjaft të dy autorëve.

[2] Ndoshta duhej sponsorizuar një çmim periodik për vepra shqip të botuara jo më herët se 10 vjet më parë; sepse veprat e mira janë si vera e mirë – u rritet vlera kur vjetrohen.

[3] Po më duket shijekeqe në mos provinciale, që çmimit i është dhënë emri i një shkrimtari si Kadareja, ende gjallë e shëndoshë dhe i pranishëm në jetën kulturore shqiptare. Orvatje të tilla, që mund t’i marrësh si monumentalizuese por mund t’i marrësh edhe si instrumentalizuese, nuk i vlejnë shumë as Kadaresë, as kulturës.