The Baltic Review ka botuar një intervistë me Ministren e Kulturës, Mirela Kumbaro; intervista është në anglishte, por është marrë nga Alessia Bottone, shkrimtare dhe gazetare italiane; vështirë të gjesh se në ç’gjuhë ka folur zyrtarja e lartë origjinalisht. E them këtë që në krye, sepse disa nga mendimet që formulon znj. Kumbaro në këtë intervistë tingëllojnë të çuditshme, disa të tjera tejet naive, të atij lloj naiviteti që vetëm njohja e pamjaftueshme e një gjuhe – nga cilado palë – mund ta përcjellë. Veçanërisht më bën përshtypje pasazhi kur, pasi gazetarja e pyet ministren nëse kjo kish ëndërruar ndonjëherë ta përfaqësonte vendin e vet në një aktivitet të tillë si Bienalja e Venezia-s, gjatë kohës që Shqipëria ishte vend totalitar, znj. Kumbaro përgjigjet:
jo, aspak. Ëndrrat ishin të ndaluara, sepse mendimet mund të shndërroheshin në fjalë, fjalët të shndërroheshin në shprehje dhe shprehjet ishin të rrezikshme. Diktatura zgjati aq shumë, sa të dukej sikur nuk do të merrte fund kurrë: të imagjinoje një të ardhme të ndryshme ishte e pamendueshme [përkthimet shqip këtu dhe gjetiu janë të miat, A.V.].
Intervista hapet me një paragraf ndoshta të bazuar në një interpretim të këtyre fjalëve, por që nuk merret vesh se kush e ka formuluar; dhe ku thuhet:
Përfytyroni një vend nga ku qytetarët nuk lejohet të dalin dhe të zbulojnë si jetojnë njerëzit jashtë habitatit (!) të tyre. Një vend ku nuk është e mundur të dëgjosh radion, të shohësh televizionin ndërkombëtar ose të lexosh lajme nga bota mbarë. Një vend ku imagjinata është e ndaluar, sepse mund të konsiderohet një formë e rezistencës kulturore të heshtur.
Këto janë budallallëqe. Thjesht budallallëqe. Aq sa unë nuk besoj që t’i ketë thënë znj. Kumbaro, e cila e di shumë mirë se ç’bënin bashkëqytetarët e saj në vitet e regjimit totalitar dhe pikërisht: dëgjonin radion e huaj, shihnin televizionin e huaj dhe ëndërronin, ndonjëherë nga mëngjesi në darkë, për të jetuar jashtë Shqipërisë, ose së paku për të pasur mundësinë e udhëtimit.
Ka një logjikë në këtë mes: ëndërrimi, i ushqyer me imagjinatë, është kundërpërgjigjja e të burgosurit ndaj murit që e rrethon: ti më mban të mbyllur, por unë veç ëndërroj të fluturoj. Për këtë arsye, arratisja ishte gjithnjë e pranishme, edhe thjesht si mundësi abstrakte për të ndërruar jetën, në përfytyrimet e shumëve prej nesh, dhe jo vetëm të rinjve: ashtu mund ta përfytyronim botën përtej, ose ta sendërgjonim pjesë-pjesë, me ato informacione që na mbërrinin dhe të cilat na ushqenin ëndërrimin dhe imagjinatën, si forma të sublimuara të arratisjes.
Ndryshe nga i riu i viteve 1970, që mundej veç të ëndërronte për të shkuar në Perëndim dhe për të parë, bie fjala, një koncert të Pink Floyd, i riu i sotëm mjaft të ketë pará, për të shkuar në çdo cep të rruzullit dhe për të parë, bie fjala, një koncert të Radiohead. Pikërisht ngaqë pamundësia e dikurshme është transformuar sot në mundësi, shumë të rinj, në Shqipëri dhe gjetiu, ëndërrojnë paranë, si hormoni që do t’ua rritë krahët për të fluturuar.
Fjalët e znj. Kumbaro, besoj dhe shpresoj të jetërsuara nga përkthimi përçart, më kujtuan një libër të Andrei Codrescu-t, të titulluar The Disappearance of Outside dhe botuar pikërisht në 1990, ku autori përshkruan, nga pikëpamja e një rumuni të mërguar prej Rumanisë totalitare, se çfarë i ndodhi botës me konsolidimin e fshatit global dhe, veçanërisht, me shembjen e murit të Berlinit; dhe pikërisht: zhdukjen e “Përjashtës”. Sot, për shkak të kultit të konsumit, të pompuar nga ekonomia e tregut dhe neoliberalizmi, shkruan Codrescu, njerëzit nuk e dinë më se çfarë duan, meqë gjithmonë mund të kenë gjithçka që duket njëlloj si ajo që duan. Baudrillard-i nuk do ta kish shprehur më mirë. Dhe sërish Codrescu:
Përjashta (The Outside) ekziston, sidomos dhe para së gjithash, si dëshirë (appetite). Ne po na humbet dëshira për gjithçka: ushqim, aventurë, liri. Këto po i zëvendësojnë gjakimet e kontrolluara, nxitur prej stimulimit vizual dhe aural.
Privilegji ynë, si të burgosur të një regjimi totalitar nga më të rreptët në Europë dhe në botë, ishte liria totale për të imagjinuar – sa kohë që për ne Përjashta ishte edhe E përtejme, ose mishërim shekullar i Transhendencës, që mund të arrihej vetëm nëpërmjet arratisjes, si një lloj sakramenti fatal: me ata që i nënshtroheshin, çdo komunikim ndërpritej. Përndryshe, nga Perëndimi arrinin në Shqipëri imazhe dhe tinguj, libra dhe muzikë dhe filma, emra aktorësh dhe artistësh dhe këngëtarësh, mënyra të jetuari “cool” dhe veshje ekstravagante dhe sugjerime të lirisë seksuale; ndryshe nga sot, kur arrijnë kryesisht para. Zhdukja e Përjashtës, për ta thënë sërish me Codrescu-n, i ka monetizuar ëndrrat; përfshi këtu edhe ëndrrën për të përfaqësuar Shqipërinë (ose “vendin e shqiponjave”, siç thuhet në intervistë) në një hapësirë jetësore që, në fakt, nuk ekziston më, përveçse si argument politik.
Intervista e perkthyer ne shqip mund te lexohet ketu: https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1795720417307126&id=1426548810890957
Vizitova faqen a Minstrisë së Kulturës që solli këtu Parrulla dhe hasa në fjalën që paskësh mbajtur ministrja në KRRT në mbështëtje të projektit të stadiumit të ri që do ndërtohet aty ku sot është stadium Qemal Stafa. Ja ç’thotë qysh në fillim:
Pra ministria flet budallallëqe pa apsur nevojë për ndihmën e ndonjë përkthyesi – sepse me sa duket e ka bërë edhe herë të tjera. Ministria e kulturës nuk arrin dot ta bëj dallimin midis arkeologjisë dhe arkitekturës.
Po ashtu, pyetja e intervistueses vërtet pati fjalën “ëndërr” diku në mes por si fokus kishte realitetin artistik në shqipëri, të kontrastuar me artin në komunizëm. Kurse Kumbaro pa e kuptuar fare pyetjen flet për ëndrra. Nuk ka përkthyes që e shpëton Kumbaron.
Është punë dreqi kur i njeh njerëzit personalisht. Unë e njoh Mirelën – e theksoj, Mirelën jo Ministren e Kulturës – qëkur ajo ishte studente; sikurse ia njoh mirë edhe shoqërinë që ka pasur atëherë, interesat kulturorë dhe brumin. Prandaj nuk mund ta besoj që ai person që njoh unë, të thotë tani këto që ka thënë Ministrja në intervistë. Ngul këmbë në atë që fajin e ka gjuha dhe se Ministrja e ka dhënë intervistën në një gjuhë që nuk e zotëron – të mos harrojmë se kjo ndodh rregullisht me politikanët shqiptarë, të cilët përdorin gjuhë që nuk i flasin dhe aq mirë, dhe bëjnë figurë shumë të keqe, duke u profiluar si “simpletons”. Një mundësi tjetër do të ishte edhe kjo – që elita sot në pushtet ka përpunuar një diskurs krejt artificial për t’ua “shitur” të huajve një vizion të caktuar – kitsch, turistik, komercial – për Shqipërinë; dhe tani e ka të pamundur të dalë nga kufijtë e këtij diskursi, i cili i ka kapur, si të thuash, në rrjetën e vet të merimangës. Ndonjëherë kur lexoj faqen e MK-së në Facebook them se Ministria e Kulturës ndoshta duhej të riemërtohej si Ministri e Kitsch-it (*). Me një fjalë, elita tani është ulur këmbëkryq në minderët e fshatit Potemkin që pat ndërtuar për t’u lënë mbresa të huajve. Edhe kjo hipotezë e dytë mund ta shpjegojë jetërsimin – sepse që bëhet fjalë për jetërsim, jam i sigurt.
(*) Inicialet MK nuk do të ndryshonin, në të tri rastet.
Xha Xha, të gjithë ne kemi miq që në një mënyrë ose në një tjetër e kanë bërë përshesh në Shqipëri. E vërteta është që për hirë të miqësisë as nuk e marrim mundimin t’ua përmendim gjëmat, qoftë në privat (face to face) apo në publik. Ndaj ju përshëndes që nuk e mbani dorën për hirë të miqësive. Për këtë keni admirimin tim, por besoj edhe të shumë lexuesve.
Për t’u kthyer tek problemi, që nuk është aspak vetëm i Kumbaros. Mbaj mend një të afërmin tim që bënte përkthyesin në fillim të viteve 90-të në negociata e delegacione midis zyrtarëvë tanë dhe të huajve, dhe tregonte për të njëjtën retorikë bajate të gjthfarë zyrtarëve që “ankimet” për periudhën e komunizmit i përdornin, një më dy si i thonë fjalës, për t’u mëshiruar apo gjetur ndonjë favor në sytë e të huajve. Por kjo ishte 25 vjet më parë.
Problemi është që elita politike nuk ka mësuar asgjë nga realiteti i tranzicionit, dhe akoma flet për ëndrra, ose “kitsch” siç e thoni edhe ju. Të paktën që nga 1997-ta e këtej, narrativa duhet të kishte ndryshuar, sepse nuk është aspak realitet ëndrrash – as ekonomia, as emigracioni, edhe as vetë kultura që administron Kumbaro.
Kjo pune behet me te vertet e sikleteshme se ne te njeten kohe verehet nje mosperputhje midis nivelit kulturor te personit ne fjale, mbeshtetur ne njohje te drejtperdrejta edhe te vete A.V.dhe menyres pothuaj katastrofike te te shprehurit ose te pakten te asaj qe na ka ardhur deri ketu. Mua me duket se nuk eshte me shume fjala per perkthim te gabuar se sa per mos qartesim te kontekstit te retrospektives qe thirret ne skene.
Dua te besoj se gjithçka vjen nga fakti se nuk eshte shpjeguar se eshte fjala qe “zyrtarisht” shqiptaret ishin te privuar te degjonin radiot apo televizionet e huaja etj. Se pavaresisht se çfare benin njeri e tjetri, populli shqiptar ne teresi jetonte ne nje planet tjeter. Ndersa pyetja e gazetares nese ajo kishte “enderruar” te perfaqesonte vendin e vet ne nje eveniment te tille, ka mundesi te jete keqkuptuar ne objektin e saj, siç veren me te drejte ujku.
Ne rastin e pare, puna eshte fare e qarte, intervistuesja nuk ka asnje shans per te kuptuar perse eshte fjala dhe per çfare po flet ministrja shqiptare, ndersa ne rastin e dyte, rene ne kurthin e “endrres”, ka mundesi qe e intervistuara eshte pergjigjur pa i ka lene kohe vetes te kape thelbin e pyetjes, qe nuk ka synim personal.
Ne te vertete, duhet pranuar se kur komunikon ne nje gjuhe te huaj, qe nuk e ushtroin çdo dite, filtrat u dobesohen te gjithve. Ju kujtohet nje shkrim tjeter i xh2 per nje interviste te E. Rames, nja dy ore pasi u zgjodh kryeminister? Katastrofe e vertete!
Se, dihet qe, komunikimi nuk eshte thjesht pune gjuhe.
I vetmi konkluzion qe mund te nxirret nga ‘mos-enderrimi’ i Kumbaros eshte qe ajo paskesh qene e burgosur ne nje burg te cilin e ka pjelle vete.