Polaku Stanislaw Lec, disa prej aforizmave të së cilit i kam përkthyer për Peizazhet, thotë diku: “Shumë nga miqtë e mi janë armiqësuar me mua, me shumë prej armiqve jam miqësuar, por indiferentët më kanë mbetur besnikë.”

Mendim që më ka vënë në mendime – nëse më falet kakofonia; meqë indiferenca është manifestimi social, në daçi edhe kulturor, i vdekjes termike së universit.

M’u kujtua ky aforizëm, kur po lexoja këto ditë në një ese të Michael J. Lewis me titullin “How Art Became Irrelevant”, botuar në Commentary Magazine, në 1 korrik 2015; ku autori përshkruan tkurrjen e rolit të artit në jetën publike, duke shkruar mes të tjerash:

Nëse artet e bukura mund t’i mbijetojnë një publiku armiqësor ose injorant, ose edhe një publiku fanatik e mendjengushtë, ato nuk i mbijetojnë dot për shumë kohë një publiku indiferent. Dhe kjo është natyra e reagimit të tanishëm ndaj artit në Perëndim – artit vizual dhe tjetërlloj: indiferenca.

Lewis flet për artin në Perëndim – ose një univers kulturor me rrënjë të forta në traditë dhe tradita të forta rrënjësh; dhe ku kultura është pjesë e pashqitshme e indit social; e megjithatë, ai sheh tek indiferenca – ky efekt anësor i irrelevancës – një rrezik vdekjeprurës për mbijetesën e artit.

Ku dhemb dhembi vete gjuha; dhe mua këtu më shkoi mendja tek indiferenca pothuajse totale e publikut, ndaj artit bashkëkohor jo-pop që ende kultivohet në Shqipëri: arteve vizuale, filmit d’auteur, muzikës së kultivuar – lirike dhe instrumentale. Në debatet që shoqërojnë këtë realitet, disa bëjnë me faj artistët që janë shkëputur prej publikut, meqë publiku nuk u jep më mjetet që u duhen për të jetuar dhe, tek e fundit, për të qenë artistë; disa të tjerë bëjnë me faj publikun e trullosur dhe të budallallepsur nga shkolla, mass mediat dhe paniku i një jete të paqëndrueshme.

Teksa këto debate mbeten të shëndetshme, ka ende artistë që kujtojnë se mund të mbeten relevantë sa kohë që dikush i financon dhe, më mirë akoma, sa kohë që ka një publik të huaj për artin e tyre. Tek e fundit, a nuk i ka importuar publiku shqiptar praktikisht të gjitha manifestimet pop, pas të cilave po e humb mendjen tani, që nga futbolli zvicerano-shqiptar i De Biasi-t e deri tek Rita Ora e Anastacia?

Por shqetësimi im është tjetërkund: publikun mund ta mbash të lumtur edhe me një telenovelë osmane ose me imazhe gjendrash qumshti të homo sapiens-it; por kjo nuk mjafton, madje as për t’i mbajtur në stand-by ato sisteme thelbësore të komunikimit kulturor që deri më sot na kanë ndihmuar, madje mundësuar të riprodhohemi si qytetarë dhe si bartës të kulturës shqiptare.

Nëse artistët në Tiranë mjaftohen me instalacione dhe video që pastaj i jepen një publiku gjetiu (prapa botës); nëse kineastëve nuk u bën përshtypje, që filmat e tyre shpesh nuk shesin më shumë se 7 ose 33 bileta mbarëkombëtare; nëse një kompozitor jazz-i ose i muzikës serioze detyrohet t’u mësojë pianon vajzave të grosistëve të zhavorrit – teksa publiku vetë i mbush shtëpitë me kitsch të pashembullt, ushqehet në televizion me produkte toksike dhe dëgjon muzikë të tillë që t’i djeg cipat e trurit (insane in the membrane), atëherë kemi një problem.

Arti – i kultivuar, elitar, avant-gardist – ekziston në vete dhe për vete; ekziston edhe për autorët dhe publikun e synuar prej tyre; por ka edhe një rol tjetër krucial për të luajtur: të ushqejë drejtpërdrejt dhe tërthorazi komunikimin, dialogun dhe rafinimin kulturor të publikut.

Në kuptimin që pakkush prej nesh i ka mundësitë të ketë në shtëpi, sa për të sjellë shembullin e parë që më vjen në mendje, një skulpturë të Giacometti-t; por nga sistemi kulturor-edukativ pritet që trashëgiminë e Giacometti-t ta ketë metabolizuar në mënyra të ndryshme; përfshi edhe skulpturën derivative që të hijeshon ty dhomën e pritjes.

Arti përpunon gjuhën e kulturës në strukturat e thella – duke i dhënë leksikun, gramatikën dhe intonacionet; pa çka se kjo gjuhë më pas përpunohet dhe thjeshtohet, duke u materializuar për publikun e gjerë.

Dhe nëse indiferenca e publikut vret pikërisht këtë lloj arti – serioz, të mirëfilltë, elitar – atëherë produktet e konsumit pop do të mbeten herët a vonë pa modele dhe stimuj të rinj, duke u degraduar shpejt në kopje të këqija të vetvetes.

Të marrim filmin avant-garde, që nuk mund të pretendojë kurrë sukses, përtej një publiku të zgjedhur; e megjithatë, gjetjet, gjuha regjisoriale, teknikat, editimi dhe gjithçka tjetër pararojë a eksperimentale do të filtrohet dhe do ta gjejë rrugën, me kohë, drejt produkteve për publikun e gjerë: që nga filmat e Hollywood-it, te serialët televizivë, reklamat ose videot muzikore.

Ose teatrin avant-garde, që vërtet mund të ndiqet nga një numër i kufizuar aficionado-sh, por që është i vetmi laborator ku mund të lindin dhe të kultivohen teknika të tilla, që pastaj depërtojnë, hap pas hapi, në estradë dhe në show-t në TV.

Një shembull i përkundërt por njëlloj instruktiv: pakkujt i shkon mendja se kolonat zanore të filmave të zhanrit horror i detyrohen në masë të madhe gjuhës së përpunuar në mjediset e muzikës serioze bashkëkohore, shpesh atonale ose të bazuar në kombinimin e tingujve me zhurmat ose në produkte softueri.

Kësisoj, çdo produkt artistik që ofrohet për konsum masiv metabolizon njëkohësisht dy tradita: të zhanrit të vet, ose të traditës brenda sferës ku vepron; dhe të artit bashkëkohor, të sofistikuar, elitar. Një skulpturë që vendoset në një vend publik nuk mund të riprodhojë gjuhën e këtyre veprave të përpunuar gjatë shekujve XVIII-XIX, duke shpërfillur gjuhën e re skulpturore të përpunuar më vonë e deri në bashkëkohësi; sikurse nuk mund të ndjekë besnikërisht shabllone të artit modernist a post-modernist, duke shpërfillur pritjet e publikut.

Për fat të keq, të dyja këto shmangie kanë ndodhur në Shqipëri – ku publikut i janë dhënë ose vepra totalisht kitsch, që duket sikur janë konceptuar dhe gdhendur në kohën e Luigjit XVI; ose vepra sërish kitsch, por që përdorin gjuhën abstrakte të artit modernist, të cilën publiku nuk e njeh dhe as e vlerëson; prandaj edhe qëllon pastaj ta përdorë si urinore.

Natyrisht, ka artistë thjesht “komercialë” ose “qeveritarë”, që krijojnë vepra me natyrë utilitare ose aplikative, në pajtim me kërkesat e tregut ose të padronëve që i financojnë (i mbajnë me bukë); por ka edhe artistë të tjerë, të cilët si shtysat dhe pasioni estetik ashtu edhe integriteti nuk i lënë të hyjnë në kompromise të tilla. Këta artistë shpesh detyrohen që të përpunojnë një gjuhë të tillë artistike, ose ta mishërojnë autorësinë e tyre në vepër në mënyrë të tillë, që vepra t’i flasë një publiku të huaj, të një kulture tjetër, me shpresë se atje do t’u vlerësohet çka këtu nuk ua kupton njeri.

Dhe nëse ndodh kështu, atëherë artisti vetë mund edhe veç të fitojë, profesionalisht dhe në planin njerëzor; por kultura shqiptare veç humbet, pavarësisht nga entuziazmi – ndonjëherë i sinqertë – që tregohet nga institucionet publike, kur dikush nga ne konfirmohet në një kulturë tjetër: çfarë duhej të ishte ftesë në mos për të mbajtur zi, të paktën për të reflektuar, vjen dhe i ngjan një qerreje shkatërraqe, që rreket t’i qepet pas limuzinës së suksesit individual të këtij apo atij artisti.

Dua të them se një kulturë që nuk e ndien më nevojën për art të rafinuar, ose që gënjen veten dhe kujton se mund të jetojë madje të lulëzojë në mënyrë vikare, është si ai treni që harron se ka një lokomotivë që e tërheq.

Pyetjes se çfarë mund të ndodhë, sikur të ndodhë që arti bashkëkohor të mos gjejë më vend në jetën publike në Shqipëri, nuk ka nevojë të jesh fallxhor për t’iu përgjigjur: kultura jonë do të humbë tharmin ripërtëritës, për t’u shndërruar në skenë cirku. Dhe ata kinse populistë që të shpjegojnë se publiku pikërisht këtë dëshiron, refuzojnë të kuptojnë se ky është qëndrimi më anti-populist, për të mos thënë anti-popullor i mundshëm; sepse një gjë është që kultura të vdesë, por një gjë tjetër që varrin t’ia hapim ne vetë, thjesht ngaqë nuk ishim gati për t’u përballur me realizimin e dëshirave sa të dikurshme aq edhe tashmë të mitizuara.