Dje, kur po mendoja se çfarë të thoshja në prezantimin e librit, m’u kujtua një rrëfenjë e vjetër e Ismail Kadaresë, botuar më parë si tregim më vete, dhe më pas e përfshirë në romanin Dimri i vetmisë së madhe.

Me sa mbaj mend, tregimi quhej “Mina”; ka qenë botuar në krye në revistën Ylli; ndërsa te “Dimri” është shndërruar në një histori të cilën e kallëzon një ushtar, në bazën ushtarake të Pasha Limanit.

Flet për një fshatar, dikur para Luftës II ose edhe në fillim të saj, që gjen buzë detit një minë detare, të cilën e pandeh për fuçi vaji, prandaj edhe, me ndihmën e familjes e zvarrit deri në fshat, duke kujtuar se do të nxirrte diçka me vlerë prej saj.

Mirëpo, sapo fillon ta zbërthejë, e kupton se çfarë kish futur në shtëpi: një minë të madhe.

Hapet fjala në fshat, dhe më pas paniku, për minën. Njerëzit në krye largohen prej shtëpive të tyre, nga frika se mos mina shpërthen; nuk dinë si të veprojnë. Më pas kthehen, por jeta tani u ka ndryshuar: janë të bërë heshtur, tregojnë kujdes deri edhe që të mos përplasin dyert e dritaret.

Një xhenier që thërresin për ndihmë, nuk arrin ta çarmatosë minën, por edhe u thotë se ajo është e paqëndrueshme tani, dhe se mund të shpërthejë befasisht, pa ndonjë shkak.

Ashtu fshatarët nisin ta organizojnë të përditshmen e tyre rreth minës:  “pas ca kohësh fshati u mbush me hendeqe. Ato po zëvendësonin rrugët. Njerëzit ecnin në to të përkulur, si ushtarët në llogore. Tani i gjithë vendi ngjante me një pikë të fortifikuar fronti.”

Siç pritej, tregimi përfundon me një happy end: në mbarim të Luftës, vjen një partizan në fshat, një nga ata “me yll në ballë”, dhe arrin t’ia presë kokën përbindëshit.

Leximi ksenofobik i kësaj rrëfenje është më i lehti dhe, për kohën kur u botua, politikisht më korrekti. E megjithatë, idenë, ose më mirë mitin e së keqes që vjen nga deti, nuk mund t’ia faturosh vetëm paranojës së regjimit të Hoxhës – sepse është më e vjetër se aq, shumë më e vjetër.

Prej detit vinte edhe bajlozi, më tha një shoqe dhe kolege, mbrëmë pas prezantimit.

E megjithatë, në vizionin tim, mina që gjetëm ne, të atëhershmit, buzë detit nuk kërcënonte njeri; përkundrazi, na u shfaq me hijeshinë e një sirene: të bukur, vallëzuese, mahnitëse, muzikore, magjistare.

E morëm edhe ne atë minë, të ardhur prej Perëndimit, dhe e çuam në “fshatin” tonë virtual; madje njëlloj si fshatarët e rrëfimit të Kadaresë, e organizuam jetën rreth saj; por jo ngaqë kishim frikë se mos shpërthente.

Përkundrazi – druheshim se mos pushteti e merrte vesh që e kishim, dhe vinte të na e merrte.

Librat e fshehur në biblioteka, disqet e rralla, shiritat dhe më pas kasetat e magnetofonëve, përkthimet e shaptilografuara, revistat e bëra fije-fije nga përdorimi, madje edhe “lakrat” që kishim në kokë – në fakt nuk ruanim aq minën e nxjerrë në rërë nga deti, sesa shpërthimin e saj.

E përfytyronim veten, pa e kuptuar mirë, si fragmente shrapneli, pas atij shpërthimi të ngadalshëm, që do ta transformonte, hap pas hapi, shoqërinë shqiptare, me gjithë terrorin psikologjik dhe policor të Enverit.

Te Dimri i madh, mina vjen e shndërrohet në kryemetaforë të bazës sovjetike në Pasha Liman; madje ushtari që e kallëzon historinë, si për t’u justifikuar, shpjegon se “në fillim ne kujtuam se baza ishte për mirë.”

Në fakt, konteksti i këtij rrëfimi janë muajt plot tension që i paraprinë mbylljes së bazës; dhe kur nuk përjashtohej deri edhe një ndërhyrje e armatosur e sovjetikëve, për të ruajtur kryeurën e tyre të vetme në Mesdhe.

Nga ana tjetër, nuk duhet shumë mund që partizanin me yll në ballë, i cili vjen ta çarmatosë kuçedrën dhe t’ia kthejë normalitetin fshatit, ta përfytyrosh si metaforë për komunizmin në Shqipëri, i cili më në fund i “çliroi” shqiptarët nga sendet që nxirrte deti – të mbarsura me rreziqe, masakra dhe kob.

Lexime tepër të lehta, të një historie me rrënjët në mit, në mos në vetëdijen kolektive të çdo populli që jeton buzë ujit.

E vërteta është se deti sjell gjithmonë dhurata misterioze në plazh, konfeksionime të së papriturës – të cilat premtojnë aventurë dhe ndonjëherë zbulesë; pa çka se mund të shpërthejnë së bashku me ty; pa çka se mund të jenë të tilla, që të të shndërrojnë edhe ty në një minë shëtitëse, të vështirë për t’u çarmatosur, plot “copëra dhe vegla të kuqe, blu, bojë portokalli, tela, vida, pjesë të ndritshme […].”

E megjithatë, sendet për të cilat flet titulli i librit tim ishin e vetmja armë që ne kishim, për t’iu kundërvënë çizmes së regjimit, thundrës së hekurt, flakëhedhëses që kërkonte të na digjte mendimet, shpresat dhe individualitetet.

Natyrisht i besonim edhe ne një miti tjetër: atij që prej përtej detit do të na vinte shpëtimi. Prandaj edhe, ndryshe nga fshatari qyqar i rrëfimit të Kadaresë, ne e morëm minën, e vendosëm në qendër të botës sonë gjysmë sekrete, dhe e shndërruam në idhull.

Çudia këtu është se mina jonë shpërtheu përnjëmend, pa çka se shumë vonë: në fillim të viteve 1990, kur gjysma e Shqipërisë, e dalldisur, u derdh në Adriatik, me mendje të riprogramuar për të ikur.

Refugjatët e anijeve që kapërcyen detin nuk ishin veçse shrapnelat e marrosur të atij shpërthimi, i cili hapi një gropë të frikshme mu në zemër të qenies shqiptare: gropën e ikjes, të braktisjes, të varrit të gatshëm për kë kish ngecur në dyllin, madje në qelibarin mes këtu-së dhe atje-së; jetës dhe vdekjes.

Nga ana e vet, deti vazhdon të na sjellë dhurata, herë të mirëpritura herë fatale, njëlloj si planeti-oqean, në romanin Solaris, të Stanislaw Lem-it; pasqyrë e shpresave tona prej fëmijësh, edhe deti niset për mirë, kërkon të na gëzojë me gjetjet e veta, të na plotësojë mungesat, të na përmbushë ëndrrat.

Flitet këto ditë për një dhuratë të fundit, të cilën kushedi nuk do ta dëshironim: fuçitë me armë kimike, të cilat na kanë ftuar t’i asgjësojmë në Shqipëri. Pas lektisjes subversive, të viteve 1960-1980, kjo dhuratë e padëshiruar, prej Perëndimit, na ka kthyer atje ku u nisëm – ose tek mina që gjeti në plazh fshatari i Kadaresë; a tek “pilula e sheqerosur” e zhargonit të Hoxhës.

Jetojmë kohë zbythjesh të mëdha, kur të gjithëve po na përzihet nga lëkundjet shalëgjata të lavjerrësit të historisë – njëlloj si ajo varka e çmendur te parku i lojërave, përbri Muzeut Kombëtar në Tiranë; kur i kaloj anash dhe dëgjoj ulërimat e atyre që i kanë hipur, gjithnjë kujtohem t’i them vetes se ato ulërima janë, në fakt, tonat.