nga Mirazh
„Mendoj se Dritëro Agolli e ka përkthyer shkëlqyeshëm poezinë e Traklit“ – mësojmë në parathënien „Trakli, Dritëroi dhe poezia si mesianizëm“ të shqipërimit të Traklit nga i pari, parathënie e shkruar nga Moikom Zeqo.
Jemi mësuar të mos u besojmë çka shkruhet nga shqiptarët për shqiptarët, aq më pak nga shkrimtarët shqiptarë për shkrimtarët shqiptarë; e dimë se superlativizmi në të dy skajet është epidemia më e përhapur në atë dhe; por thjesht nuk e prisnim, ndonëse e dyshonim nga larg, që të qenkëshin prekur kaq rëndë edhe moshat e thyera, me shkrimet e të cilave na kanë mëkuar edhe me zor. Se si ka ndodhur ky proces, me dhunë, me domosdo, apo dëshirë të injektuar, do të ishte me interes të shtjellohej, por nuk është motivi i shkrimit tonë.
Menjëherë, pas një krahasimi jo të gjatë me origjinalin, vumë re që Agolli jo vetëm që nuk e paskësh përkthyer shkëlqyeshëm Traklin, por e paskësh sakatuar. Nuk dimë arsyet pse ka ndodhur kjo (përkthim nga një gjuhë e dytë, mosnjohje sa duhet e së parës – rusishtes?-, apo edhe një mundësi që përkthimi në gjuhën e dytë të paskësh qenë i keq edhe ai, diç si punë homeopatie, ku uji distilohet e distilohet pafundësisht; Agolli është në moshë e mosha bën të sajën etj., etj.), por nuk po duam t‘i dimë ato. Motoja jonë është të mos merremi me gjëra të dobëta, pasi, duke i përmendur, veçse i bëjmë interesante. Por ky libër na kushtoi një çerek ore rrugë deri tek libraria, -kupto: baraka-, e Agollëve në qendër të Tiranës dhe 4 euro, që mund t’i kishim harxhuar për pije freskuese, apo për lypësit e shumtë rrugëve të Tiranës, pasojë, midis të tjerash, edhe të qëndrimeve parimore të kryetarit të Lidhjes dikur, ndaj jemi të zemëruar, të zemëruar prej zhgënjimit dhe naivitetit tonë më tepër.
Pse përkthimi na qenkësh i mjerë, do të pyesë dikush?
Ja një shembull:
| SHQIPËRIMI | ORIGJINALI |
| DielliPërditë i verdhi diell futet nën kodër.
I bukur pylli, – kafshë e egër e errët. Njeriu bari a gjahtar është? Në pellgun e gjelbër hidhet peshku i purpurt; Nën qiellin, si lëmsh i mëndafshtë, peshkatari I heshtur lundron me varkën e kaltër. Dhe rrushi dhe gruri piqen ngadalë, Ndërsa, kur mbrëmja largohet, Të dyja piqen: e mira tok me të keqen. Kur nata vjen, Ngre vetullat e rënda i qetë udhëtari, Tek dielli pëlcet në të errtën greminë. |
Die SonneTäglich kommt die gelbe Sonne über den Hügel.
Schön ist der Wald, das dunkle Tier, Der Mensch; Jäger oder Hirt. Rötlich steigt im grünen Weiher der Fisch. Unter dem runden Himmel Fährt der Fischer leise im blauen Kahn. Langsam reift die Traube, das Korn. Wenn sich stille der Tag neigt, Ist ein Gutes und Böses bereitet. Wenn es Nacht wird, Hebt der Wanderer leise die schweren Lider; Sonne aus finsterer Schlucht bricht. |
E ky nuk është shembulli më i mirë për të dëshmuar çka shkruam më lart. Ka në libër ku e ku më keq se kaq: e zgjodhëm vetëm për të qenë në gjykim të paanshëm e statistikisht mesatarisht të rreptë.
Agolli nuk përkthen, së pari, saktë… Përditë vjen dielli i verdhë mbi kodër… do të qe saktë, por jo „nën“. E kështu me radhë; në çdo varg gjen pasaktësi.
Së dyti, ka vende në libër ku devolliu i shquar dyshimshëm nuk ruan as metrikën e vargut; e thyen sipas qejfit të tij. Shton e heq fjalë sipas oreksit.
Së treti, nëse e gjitha kjo, duke qenë se poezia nuk mund të jepet një me një, do të qe bërë të paktën për të ruajtur frymën e origjinalit, ndoshta do të mund të shfajësohej deridiku, por as kjo nuk ndodh.
Trakli i shqipëruar nga Agolli, që sipas Zeqos:.. I ngre kështu dinjitetin gjuhës shqipe dhe hap thesarët e saj të mbyllur të pakufishmërisë estetike të fjalëve dhe lokucioneve të saj… vjen i përçudnuar, si një sozi e keqe e tij, i veshur tebdil e që më mirë në shqip do i shkonte për shtat ndonjë llagap se emri i tij i vërtetë, pasi e gjitha kjo nuk mund të merret ndryshe përveçse me humor të zi denunciantësh e bolshevizëm a posteriori.
[Shënim: Titulli është i PTF.]
No comment
Ja edhe një shembull tjetër nga shqipërimi i Agollit.
Thyerjet e vargut janë edhe në libër kështu.
Pranvera e shpirtit
Britmë në gjumë;
Në shtigje të errëta era vrapon,
Përgjon me sy kaltërsia e pranverës
Në kurorat e zhubrosura të pemëve.
E purpurt vesa e natës,
Të shuar plot yje.
Në mugëtirën e mëngjesit – i gjelbër lumi,
Tek argjendojnë rrugicat
Dhe kullat e qytetit
Dehje e ëmbël në varkën lundruese,
Dehje mes thirrje mëllenjash
Në kopshtet e fëmirisë:
Zë ndrit perdja e trëndafiltë.
Ujërat zhurmojnë kudo si në festë.
Hije me vesë lëndinave,
Vrapime egërsirash,
Gjelbërime fletësh
Dhe ju degë plot lule,
Që prekni balle të kristaltë kalimtarësh!
Në feksje valësh varka lëkundet.
Çapitet i heshtur dielli në retë e arta mbi kodër.
E madhërishme qetësia e bredhave,
E rreptë hija e tyre.
Qetësi! Qetësi!
Ç‘u bënë të frikshmet shtigje të vdekjes
Me gurhirtën memecëri të tyre?
Ç‘u bënë shkëmbinjtë e natës
Dhe hijet plot ankth?
Motër, të gjeta në zabelin e humbur,
Kur ngrihej mesdita,
Kur ishte e madhe heshtja e egërsirave;-
Vërtet atëhere ti zbardhje nën ah
Afër gjembaçit me lule argjendi.
Vdekje e pakufishme shkallë – shkallë
Dhe flakë me këngë në zemër.
Nën ujërat e muzgëta peshku luan valle.
Çast pikëllimi, – vështrim i heshtur i diellit.
Shpirti këtu është i huaj,
Apo një muzg shpirtëror në kaltërsi
Mbi pyllin e prerë
Nën tingëllime të gjata kambane.
Përcjellje të heshtura paqësore.
Mbi vetullat e bardha të të vdekurit
Mirti* lulëzon.
Të qeta rrjedhin ujërat e ditës së lagur,
Nxijnë shkurret e brigjeve të lumit;
Gëzohet era e trëndafiltë
Dhe është e ëmbël kënga e vëllait
Në kodrën e lartë,
Ku dielli perëndon.
————
*Mirt – shkurre përherë e gjelbëruar, ose dru me lule të bardha me erë (me kuptim figurativ: simbol i paqes). Gjermanisht – myrte, italisht – mirto, rusisht – mirt. (shënim i autorit)
*shënimi im: Gjermanisht është : myrthe.
Origjinali:
Frühling der Seele
Aufschrei im Schlaf; durch schwarze Gassen stürzt der Wind,
Das Blau des Frühlings winkt durch brechendes Geäst,
Purpurner Nachttau und es erlöschen rings die Sterne.
Grünlich dämmert der Fluß, silbern die alten Alleen
Und die Türme der Stadt. O sanfte Trunkenheit
Im gleitenden Kahn und die dunklen Rufe der Amsel
In kindlichen Gärten. Schon lichtet sich der rosige Flor.
Feierlich rauschen die Wasser. O die feuchten Schatten der Au,
Das schreitende Tier; Grünendes, Blütengezweig
Rührt die kristallene Stirne; schimmernder Schaukelkahn.
Leise tönt die Sonne im Rosengewölk am Hügel.
Groß ist die Stille des Tannenwalds, die ernsten Schatten am Fluß.
Reinheit! Reinheit! Wo sind die furchtbaren Pfade des Todes,
Des grauen steinernen Schweigens, die Felsen der Nacht
Und die friedlosen Schatten? Strahlender Sonnenabgrund.
Schwester, da ich dich fand an einsamer Lichtung
Des Waldes und Mittag war und groß das Schweigen des Tiers;
Weiße unter wilder Eiche, und es blühte silbern der Dorn.
Gewaltiges Sterben und die singende Flamme im Herzen.
Dunkler umfließen die Wasser die schönen Spiele der Fische.
Stunde der Trauer, Schweigender Anblick der Sonne;
Es ist die Seele ein Fremdes auf Erden. Geistlich dämmert
Bläue über dem verhauenen Wald und es läutet
Lange eine dunkle Glocke im Dorf; friedlich Geleit.
Stille blüht die Myrthe über den weißen Lidern des Toten.
Leise tönen die Wasser im sinkenden Nachmittag
Und es grünet dunkler die Wildnis am Ufer, Freude im rosigen Wind;
Der sanfte Gesang des Bruders am Abendhügel.
Italisht:
Primavera dell’anima
Urlo nel sonno; per nere calli precipita il vento,
l’azzurro della primavera fa cenno tra frangentesi ramaglia,
purpurea rugiada notturna e si spengono all’intorno le stelle.
Verdino albeggia il fiume, argentei gli antichi viali
e le torri della città. Oh mite ebbrezza
in scivolante battello e gli oscuri richiami del merlo
nei giardini infantili. Già si rischiara il roseo velo.
Solenni rumoreggian le acque. Oh, le umide ombre del prato,
l’animale che avanza; un che di verde, germogliante ramaglia
sfiora la fronte cristallina; scintillante battello a dondolo.
Lieve risuona il sole in rosee nuvole alla collina.
Grande è la quiete del bosco di pini, le severe ombre al fiume.
Purezza! Purezza! dove sono gli orrendi sentieri della morte,
del grigio petroso silenzio, le rocce della notte
e le ombre senza pace? Raggiante precipizio del sole.
Sorella, quando io ti trovai alla solitaria radura
del bosco ed era l’ora del meriggio e grande il silenzio dell’animale;
bianchi, sotto quercia selvatica, e fioriva argenteo lo spino.
Possente morire e la cantante fiamma nel cuore.
Più oscuramente circondano le acque i bel giochi dei pesci.
Ora di lutto, muta vista del sole;
è l’anima un essere straniero sulla terra. Spirituale balugina
azzurrità sopra il bosco abbattuto e suona
a lungo una oscura campana nel borgo; scorta di pace.
Silenzioso fiorisce il mirto sulle bianche palpebre del morto.
Levi risuonano le acque nel declinante meriggio
e verdeggia più oscura alla riva la boscaglia, gioia nel roseo vento;
il mite canto del fratello al colle serale.
Anglisht:
Springtime of the Soul
Outcry in sleep; through black alleys the wind falls,
The blue of spring beckons through breaking branches,
Purple night-dew and stars extinguish all around.
Greenish the river dawns, silverly the old avenues
And the towers of the city. O gentle drunkenness
In the gliding boat and the dark calls of the blackbird
In innocent gardens. Already, the rosy veil thins.
Solemnly the waters murmur. O the moist shadows of the floodplain,
The striding animal; greening shapes, flowering branches
Touch the crystal forehead; shimmering boat-sway.
Quietly the sun sounds in the rose-colored clouds by the hill.
Great is the stillness of the fir forest, the earnest shadows at the river.
Purity! Purity! Where are the terrible paths of death,
Of gray stony silence, the rocks of night
And the peaceless shadows? Abyss radiant with sun.
Sister, when I found you at the lonely clearing
In the forest, it was midday and the silence of the animal great;
Whiteness under wild oak, and the thorn bloomed silver.
Enormous dying and the singing flame in the heart.
Darker the waters flow around the beautiful play of fishes.
Hour of mourning, silent vision of the sun;
The soul is a strange shape on earth. Spiritually blueness
Dusks over the pruned forest; and a dark bell rings
Long in the village; peaceful escort.
Silently the myrtle blooms over the white eyelids of the dead.
Softly the waters whisper in the subsiding afternoon
And the wilderness on the bank greens more darkly; joy in the rosy wind;
The brother’s gentle song by the evening hill.
Mirazh, ke hapur nje problem te madh dhe per me teper ke meriten e padiskutueshme se e hape duke u nisur nga nje problem konkret.
Tani dua te me ndriçosh pak perse myrthe nuk e perkthen me mërsinë dhe po qe se nuk eshte myrthe por eshte myrtille, perse nuk e perkthen me boronicë?
LySS: Përkthimi i Agollit ka aq shumë gabime sa është e kotë të pyesësh “përse nuk e përkthen Myrthe me mërsinë?” Myrthe është mërsinë. Në të njëjtën varg mund të pysësh pse përkthen “Lider” (qepalla) jo me qepalla por me “vetulla”? Pyetje të këtilla nuk sosin për përkthimin e Agollit.
Mjaft e qarte. Fatkeqesia qenka me e madhe se sa kisha menduar. Falemnderit.
Korrekte Lyss, mërsinë për “mirt”. Gjeta edhe: “shimshir”!
@Lyss
Unë thjesht kam vënë se çfarë ishte edhe tek libri i Agollit si shënim dhe korrigjova pohimin e tij se qenkësh “myrte”, kur është “myrthe”.
Ndërsa përkthimin tim të poezisë e gjen këtu:
http://tejkqyra.blogspot.de/search/label/Pranver%C3%AB%20e%20shpirtit
Jam i nje mendjeje me ju te gjithe se pasaktësi të tilla janë të pafalshme, se në fund të fundit poezia ndërtohet me fjalë dhe kur fjala nuk është e saktë, vargu te kercen ne sy, por… një gjë e tillë nuk më trondit për vdekje.
Poezia ka edhe një element tjetër që është si ajo aureola boreale, si ai ndriçimi i pamatarueshëm që ngrihet mbi disa territore të caktuara. Pra fjalët thonë diçka, por tërësia e fjalëve thotë diçka tjetër që nuk e thonë fjalët veç e veç. Ky është shpirti i poezisë (më falni që pa dashje po i lejoj vetes tonin e kryetarit të rrethit letrar të shkollës). Dhe ky shpirt i poetëve nuk sillet midis të gjallëve (lexuesve) nga një medium (përkthyesi) vetëm duke gjetur fjalët e sakta.
Një poet i ndjeshëm ka më shumë shanse që ta kapë thelbin e diçkaje të tillë te vepra e një poeti tjetër. Pra, po të vihemi në start Dritëroi ka më shumë shanse se ne jo poetët (flas në parim, për veten), por duke bere hile dhe duke u treguar i pakujdesshem te fjalët e veçanta ai ka mundësi të japë gjithçka, por jo atë vizionin trashendental që përbën veçorinë e një poeti të caktuar, ate aromen e tij te paperseriteshme, të atij që ka fatkeqësinë të përkthehet.
Konkretisht shumë vite më parë krahasoja këtë element të ndërmjetëm të një poeti si John Keats,të përkthyer masivisht nga Agolli me përshtypjen që kisha marrë personalisht nga vargjet e Keats, me vizionin që ai kishte krijuar te unë, si një lexues modest që për të kuptuar gjithçka deri në fund, mbante edhe në fjalor afër vetes.
E pra, po ta përktheja unë kurrë nuk do ta mbërrija kadencën prej mjeshtri të Agollit, por… kisha përshtypjen se nuk po lexoja Keats, por një romantik rus si Karamazini, Pushkini, por edhe pak vetë Dritëroin, në poezitë e tij të para.
Kjo mu duket tradhtia më e madhe ndaj një poeti, jo thjesht pasaktësia e një fjale!
Jashte teme. Po lexoja keto dite disa poezi te Betim Muços, nuk mbaj mend asnje fjale (jo per te keq), por u terhoqa menjehre nga nje arome e larget, nga diçka qe e kisha shijuar neteve te vetmuara te rinise sone te deshpêruar ne Tirane. U trondita dhe nuk po kuptoja asgje nga me vinte nje gje e tille. Ne fund e kuptove se per çfare ishte fjala. B. Muço kam bindjen se me ato poezi (nuk flas per gjithe krijimtarine e tij) ishte shume i dhene e ndikuar pas poezive te Lorkes. Une kisha ndjere atmosferen e poezive te tij nepermjet vargjeve te Muços. Mund te gaboj ne gjithçka, por jo ne universin emocional qe eshte shenja me e veçante e poeteve te medhenj dhe e profeteve.
Lyss, për “përkthimin” e Traklit, kjo që ke shkruar më sipër – që është e saktë sidoqoftë për të tjera gjëra – nuk qëndron.
Mjafton të shohësh adashët e tekstit në gjuhë të tjera e të kuptosh se nuk ka aty as interpretim e as lexim tjetër.
Por edhe ky nuk është problemi; dmth. nuk do të qe e aq e rëndë, nëse Dritëroi, ashtu si shumëkush tjetër, paskësh nxjerr diç’ shumë të dobët.
E rëndë gjendja bëhet, kur ngrihet dikush si Zeqo dhe e lëvdon, pa asnjë lloj argumenti këtë punë. E amplifikuar në rrafsh kulturor kombëtar kjo ndodh tashmë kudo – shkrova edhe më poshtë, më duket, mendimin tim për këtë – e këtu duhet reaguar sa pa u bërë deti kos, pasi rrezikohet e tash ka ndodhur që të krijohet një kulturë e rreme me Trakl-a, Keats-a, apo vepra të mbiçmuara autorësh shqiptarë kallp.
Se çfarë pasojash do të kishte për gjuhën tonë (fundja edhe për kombin) ky proces, nuk është e vështirë të përfytyrohet. Pas disa dekadash do të mundeshim t’i përshëndetnim të huajt me: “Ardhjaemirë në Kra-Kra!”
Nuk jemi kuptuar, se me sa duket nuk jam shprehur mire. Me ate model qe pershkrova desha vetem te them se ne kete mes mund te kete gjera edhe me te renda se perkthimi i gabuar i fjaleve, por qe kete mund ta konstatoje dikush si ju qe e njeh mire gjermanishten. Pra, druri mund te fshehe pyllin. Pertej fjaleve te pekthyera keq mund te kete nje kanibalizim te tere te shpirtit poetik te Traklit.
Sa per ate litanine laudative te Zeqos, nuk dua te shprehem. Masturbimi reciprok eshte loje kombetare midis klaneve te shkrimtarve shqiptarë.
“Poezia ka edhe një element tjetër që është si ajo aureola boreale, si ai ndriçimi i pamatarueshëm që ngrihet mbi disa territore të caktuara. Pra fjalët thonë diçka, por tërësia e fjalëve thotë diçka tjetër që nuk e thonë fjalët veç e veç. Ky është shpirti i poezisë (më falni që pa dashje po i lejoj vetes tonin e kryetarit të rrethit letrar të shkollës). Dhe ky shpirt i poetëve nuk sillet midis të gjallëve (lexuesve) nga një medium (përkthyesi) vetëm duke gjetur fjalët e sakta.”
Lyss, mbasi jam vetë përkthyes e di mirë që nuk bën të përzgjedhësh 2-3-4 fjalë të përkthyera jo saktë e ta damkosësh përkthyesin për këto 2-3-4 fjalë. Në rastin e Agollit dhe poezisë së Traklit nuk është fjala për lajthithje leksikore apo nuanca jo të sakta por për gafa si Trakl: Reinheit! Reinheit! (Dëlirësi! Dëlirësi!) versus Agolli: Qetësi! Qetësi! apo Trakl: winkt (bën shenjë me dorë) versus Agolli: përgjon me sy (??!?) etj. Me një fjalë: në pothuaj çdo varg ke së paku një gabim dhe shumë vargje të Agollit nuk kanë të bëjnë gjë me vargjet e Traklit. E keqja e të keqijave: Agolli nuk kap gjë nga poezia e Traklit – as stilin, muzikalitetin, ritmin, gjuhën tepër poetike, as atmosferën a tonalitetin e Traklit dhe as hiçasgjë. Ai na serviron një sallatë fjalësh banale (p.sh. “përcjellje” për “Geleit” – një fjalë e shtresës së ngritur të gjuhës = përcjellje e të vdekurit në pushim të amshueshëm dth. kortezh), sallatë kjo që s’ ka të bëjë gjë me artin e Traklit.
Ndjese per padijen ,por nese Agolli e ka sjelle Trakl-in nga nje gjuhe e dyte,rusishtja besoj, cfare kuptimi ka te krahasohet versioni shqip i Agollit me origjinalin gjermanisht?
“Krimin” mund ta kete kryer perkthyesi ne rusisht dhe Agolli mund te jete i sakte ne kalimin nga rusishtja ne shqip. Keshtu qe keto ‘provat e krimit’ qe sillen s’kane asnje vlere.C’ne ky zell pa kuptim kur nuk behet krahasimi rusisht -shqip..
Duke lene menjane fajesine e Zeqos, problemi qe vlen te diskutohet eshte perkthimi nga nje gjuhe e dyte, perkthim apo pershtatje,dhe jo injoranca gjermanike e Agollit . Behet fjale per nje fenomen te debatueshem,qe mund te marre shkas edhe nga rasti konkret Trakl-Agolli, por Agolli s’mund te trajtohet si hajdut pulash, as si analfabet.
Çfarë më ngjan më shqetësuese në këtë “shqipërim” se “shqipërimi” vetë, është fakti, se në të sajuarit e këtij fakti të dyshimtë, dmth. kaladibrançen e Agollit me Zeqon, marrin pjesë dy nga eksponentët më të njohur të kulturës shqiptare.
Nuk po dua të aludoj menjëherë tarafllëk në lavdet e Zeqos e as mungesë të njohjes së subjektit nga ky i fundit (ai njihet për erudicionin e tij): ma do mendja se është diçka tjetër: inercia e veprës së Agollit në vite vazhdon, dhe ende vazhdon të flitet, po për inerci, për të madhin Dritëro, për treshen “Kadare, Agolli, Arapi”, me një fjalë diktatura e ka mbajtur frymën më gjatë në kulturë, se sa, ta zemë, në politikë.
Ndërsa Kadare, që do e meritonte më pak se të gjithë shkrimtarët e real-socit,
është përfolur në këtë kohë tranzicioni në të gjithë tonalitetet, kjo nuk ka ndodhur me dy të tjerët, shenjë kjo që ata ose kanë nisur të harrohen qysh tani, ose që shoqëria jonë jeton ende me njërën këmbë mbi humnerën e dikurshme.
Fort mire verejtja, por me c’dukej kritikut nuk i rrihej pa shfryre dufin e zakonshem antikomunist. Kushedi, edhe pas njezetekusur vitesh te tjera do te kete personazhe interesante qe numrin e lypesve do ta lidhin me ‘gjemen’ komuniste. Madje edhe sikur lypesit te shtohen frikshem, edhe sikur te perfundojme ne ndonje derexhe kapitaliste edhe me te rende se fundi i socializmit, prapeseprape fajin na e ka socializmi dhe kryetaret e Lidhjes. Fundja, kur englendisemi duke bere turqit e shek. XV koke turku per zhvatjet e shfrytezimet bashkekohore, pse te mos u biem pafundesisht telave antikomuniste?!
Natyrisht që dufin e zakonshëm antikomunist e shfryjmë ku të mundemi; na ngjan jonjerëzore të mos indinjohesh nga nazizmi, komunizmi (aq më shumë kur na shfaqet me fytyrën më mizore në Europë e më tutje); natyrisht që ky duf i shfryhet edhe ish-kryetarit të Lidhjes që, sigurisht e me fakte -scripta manent-, ka hisen e tij në mjerimin e çdo shqiptari.
Nga ana tjetër, ky duf nuk është aq i zakonshëm sa ç’po shkruani; përkundrazi: më i zakonshëm është relativizimi i krimit nga pozita kinse objektive dhe ngatërrimi i rrafsheve, siç e bëni edhe ju më sipër.
Natyrisht që edhe kapitalizmi e turqit kanë hisen e plagët e tyre në meselenë e përbotshme; në fund të fundit, të tërë jemi, më shumë a më pak, fajtorë e të ngarkuar, së pakti me mëkatin fillestar, e gjithsekush ka kufomat e tij në podrum.
Sugjeroj këtu një krahasim, jo aq të pavend, të emisarëve kulturorë të nazizmit me ata komunistë. Padyshim që edhe ne kemi patur Goebbels-at, Speer-ët, Rieffenstahl-ët tanë. Por, në ndryshim nga fati i tyre, “tanët” vazhdojnë ende të admirohen për shuplakëtrokitjet në bashkëfajësinë jo dhe aq kolektive. (“Këneta”, i nderuar, “Nënë Shqipëri”, etj. mendojmë se nuk janë as më shumë e as më pak se hymne të luajtura me bandë ushtarake në kësoll)
Jo përgjithnjë shpresojmë e po duam të besojmë.
mirazh
ke bërë një shkrim ose një kritikë me vënd,jashtëzakonisht të drejtë!dhe unë me atë gjermanishte modeste,duke lexuar origjinalin e pasë që ishte komplet gabim,e pasaktë dhe aspak e rrjedhshme!!
gjërat që mu dukën të pa vënd ishin dy:
“devolliu i shquar “,ka dhe shumë të tjerë që kanë përkëthyer ose shkruajnë brroçkulla,i botojnë me miqësi shtetërore a me pare të dhuruara e shpesh me të tyret,por në fund të fundit nuk kanë të bëjnë me krahinën a prejardhjen e tyre!kanë të bëjnë me personin vetë!me pazotësinë e tij!!
e dyta është:
“bolshevizëm a posteriori.”!mirazh para ’90ës dhe kur behej një libër ushtrimesh algjebrike dhe në fund të tij ishin zgjidhjet e tyre,duhej patjetër të shkruaje ndonjë gjë për të lavdëruar udhëheqjen e partisë dhe të shaje kapitalizmin gjakpirës!përndryshe se botoje librin!shpresoj që kjo sharja e sotme ndaj komunizmit të mos të të ket mbetur nga ajo kohë??pavarsisht shpjegimit që ke bërë ndaj vrrejtjes së socius,i pregatitur bukur,por do të thosha nuk ak aasnjë lidhje!!shpresoj që nazizmin ta përmëndëshnë të njëjetën frekuencë,si thua dhe vetë,por në fund të fundit nuk duhet të jetë e vërtetë!!
ky shqipërim i keq i dritëroit mund të ketë shumë shkaqe,mosnjohje gjuës së parë dhe të dytë,mundësinë për të bërë një dorë paresh në një momenti shterpsie letrare,shfrytëzimin e pozicionit që kishte për të botuar dhe gjëra shkel e shko,e shumë të tjera!këto gjëra kanë ndodhur në komunizëmshtu si para dhe pas tij!ka ndodhur që në kohët e lashta dhe do të vazhdojë të ndodhë akoma!!mos harro se në kapitalizëm ka shumë biografi politikanësh që shiten vetëm për të pasuruar ata!”shiten”tek njerëzit që kërkojnë mbështetjen e tyre!shiten me kamionë dh e jo me copë!!këtu nuk ka faj askush përveç korrupsionit!në një far mënyre është mbështetje financiare legale për dikë që të bën ndere të paligjëshme!
ms harrolibrat e balli fariut dhe të fevzos,që patën një “interes të jashtëzakonshëm”,ose shkrimet e shmitit për periudhën e diktaturës së proletariatit!!
mirazh kritiko autorin dhe jo krahinën e tij,kritiko korrupsionin ashtu si është!pa sistem dhe pa përkatësi kombëtare!
Këtë punën e krahinës e ke kuptuar gabimisht: nuk ka kurrfarë ironie aty: në vend të shkruaja “autori”, “përkthyesi”, apo “Agolli”, shkrova “devolliu i shquar”, por aspak në semantikën që e paskëshit lexuar. Siç thuhet p.sh. : “amerikani i njohur botërisht”, për Heminguejin, ta zemë, apo “shkrimtari i njohur shqiptar”, për Kadarenë.
Edhe “bolshevizmin a posteriori” e keni lexuar jangllësh. Duhej të qe diç si humor i zi e gjitha kjo, por ju lëvizni, si lexues, në rrafshe më serize se shkruesi, që e gjitha kjo e bën të buzëqeshë hidhur. Secilit të vetën, sidoqoftë.
“jangllësh”,”por aspak në semantikën që e paskëshit lexuar”,”diç si humor i zi”,”por ju lëvizni, si lexues, në rrafshe më serize se shkruesi, që e gjitha kjo e bën të buzëqeshë hidhur”!janë ato që unë interpretoj nga shkrimi juaj!!mos lini vënd për interpretime për të mos marrë kritika!!kemi boll bibël e kuran për të interpretuar,pa llogaritur ligjet e shum interpertueshme shqiptare!!
“Secilit të vetën, sidoqoftë.”ishte e vetmia gjë me vënd në këtë replikë impulsive tuajën!!
ps: mendova se niveli i blogut ishte më i lartë!sipas përgjegjes së para dy ditësh që më dha blogisti!
[Në qoftë se qëndron brenda temës me komentet e tua, shanset janë që edhe niveli i blogut të rritet. Të lutem kurseji këto sulme të kithta, nëse dëshiron që të vazhdosh të komentosh akoma këtu – ose, për ta thënë ndryshe, nuk të lypi kush mendim për nivelin e blogut. Kur të kem nevojë për inputin tënd, do të ta kërkoj vetë.]
atëherë o “Xha Xhai”
V.F.C
besoj se e kupton italishten?!
nuk kam qënë asnjëherë simpatizanti tënd,po ta shohësh në shkrimet e mija të kam vënë gjithnjë në grupin e legenave që përfaqsohet nga lubonja e plasari!!
asnjë lloj interesi!
nivel tmerrësisht i dobët dhe nuk do të desha asnjëherë të isha nën “urdhërat e tua”,të shkruaja sipas oreksit tënd!!
shiko shkrimet që boton!gjysma idiote,janë me një rreplikë nga 0 deri sa me zorr arijnë 10en!!
shëndet o xhaxhai i kujtdo qoftë!e shtofsh kilet!
[Dhe ky farë muzhiku ankohet për nivelin e blogut! 2Xh]
Pse ofendon Xhaxhain dhe te gjithe ne te tjeret? Ate si te zotin e shtepise dhe ne te tjeret. Pse ofendon Lubonjen e Plasarin qe as nuk po i citonte njeri? Floket po me zbardhen, po nje mungese e tille edukate me ben endje pershtypje. Xhaxha, mos ia vere re.
ps Qe prej 26 vitesh ne Itali, disa shprehje vulgare s’para i degjoj me as neper trena tani. Thuaj te jete pune stili?!
Nuk ia vë shumë re. Ky person ka pasur kontakt fare tangencial me blogun, ndërsa informacionin dhe trajnimin për veprimtarinë online e ka marrë, për fat të keq, në forume të tjera, si ato të gazetave. U gjend këtu aksidentalisht dhe nuk kontribuoi dot gjë përveçse të zbrazte koburen e negativitetit. Rast i trishtuar, që lyp mirëkuptim dhe, pse jo, mëshirë – vëreni kur thotë se nuk i kanë pëlqyer kurrë ato që shkruaj, e megjithatë prapë ka ardhur të kullotë këtu. Provë se është krijuar tashmë një lloj lexuesi dhe aktivisti, online, që frymëzohet dhe nxitet të veprojë i nxitur nga urrejtja dhe përçmimi, jo interesi intelektual, simpatia dhe kënaqësia e një debati mes kolegësh.
E trashem shume: une ç’te bej tani? te flas per makartizmin? apo per çarli çaplinin qe e sikterisen nga Amerika? Ne veçanti: per Nene Shqiperi: me intereson forma, poezia, pastaj se ia kendoi Enver Hoxhes eshte puna tjeter. Ne shyqyr qe e kemi pasur Dritero Agollin dhe shyqyr qe e kemi, per Njeriu me top, Komisari Memo: apo do i vrasim te gjithe e me kafkat e tyre te bejme tavlla duhani, siç shkruante Majakovski, ndoshta? Pastaj qe per perkthimet, botimet, etj, nganjehere e tepron edhe tani qe eshte 145 vjeç, eshte tjeter. Mendimi im eshte, le te shohim “letraresine” qe ka secili autor, me gjakftohtesi, pa gjaknxehtesi “ideologjike”. Dhe, edhe nga forca e internetit te kemi miresine e te kujtojme se edhe Homeri i madh, nganjehere, dremiste. Atehere, s’ka gje nese kta tanet ia fusin gjumit nganjehere! Pastaj nazizmi-komunizmi: u ballafaquan njehere dhe fitoi komunizmi, aleat i Shba-se ne ate kohe, i Frances, i mbretersise se bashkuar… kalojme tek historia atje. qe s’ka revizion perkthimi qe ta ndryshoje.
Agolli vazhdon një ves tipik të letrarëve me nam në kohën e realsocit: “përkthimin” nga një gjuhë e dytë, përkthimin e përkthimit – gjë që është në kundërshti totale me çdo etikë të përkthimit serioz letrar apo me një fjalë: është një krim. “Përkthimi” i Agollit është kriminel mbasi e masakron tekstin poetik të Traklit. Pothuaj në çdo varg, sidomos te “Pranvera e shpirtit”, ka gafa të pafalshme që e përçudnojnë poezinë e Traklit. Krimi është i dyfishtë: e tradhton si poetin e origjinalit ashtu dhe lexuesin shqiptar i cili mendon që e ka në dorë poezinë e Traklit – në të vërtetë lexon një surogat të mjerë, një spirilang.
Problemi nuk është vetëm “përkthimi” falsifikues i Agollit por trajtimi mendjëlehtë dhe sipërfaqësor i përkthimit letrar në skenën kulturore shqiptare në përgjithësi. Ata që merren me kulturën dhe sidomos me letërsinë nuk vetëdijësohen dot se përkthimi letrar është një akt krijues i një përgjegjësie të lartë, ku parakushti i parë dhe më elementar është njohja e thellë e të dyja gjuhëve. Libri i Agollit me Traklin agollian u botua më 2003 (“Georg Trakli i shqipëruar”, Botime “Dritëro”). Pas një viti “Penda e Argjendtë” për përkthimin më të mirë nga letërsia e huaj të vitit 2003 iu dha Nasi Lerës i cili përkthen nga e vetmja gjuhë e huaj që e di (frëngjishtja) autorë portugezë dhe spanjollë, tamam ashtu si Agolli dhe “grandë” të tjerë të letërsisë së monizmit përkthejnë me mendjemadhësi çkamos nga rusishtja. “Punonjësit e kulturës” madje lejojnë dhe aprovojnë që i përkëdheluri i tyre, Kadare, përkthehet anglisht jo nga shqipja, por nga frëngjishtja. Vaj medet! Pranohet bile që Kadareja i “shpall” përkthyesit e vet “zyrtarë”.
Njerëzit e kulturës duhet të kuptojnë që përkthimi letrar nuk është një punë teknike e dorës së tretë. Duhet të kuptojnë që përkthimi letrar kërkon kompetencë (njohjen serioze të të dyja gjuhëve dhe kulturave). Duhet të kuptojnë që, më në fund, duhet t’ u thuhet NDAL! katër dukurive blasfemike:
1) përkthimit nga gjuha e dytë,
2) punës së njerëzve që nuk e njohin sa duhet gjuhën (dhe kulturën) nga e cila përkthejnë,
3) “përshtatjes” së “përkthimeve tekstuale” nga poetë “të spikatur”,
4) shpërblimit të përkthyesve me lëmoshë. Përkthimi letrar do punë dhe mund dhe duhet paguar ndershëm. Eksploatimi i përkthyesve është vetëm në favor të palo-përkthyesve pa kompetencë.
Në fund shtrohet pyetja se sa autorë nga letërsia botërore pësuan në shqipet të njëjtin fat fatzi si austriaku Georg Trakl???
Një nga problemet më të mëdha të shoqërisë shqiptare, e për pasojë edhe të kulturës, është shtrirja e këmbëve më shumë se sa e lejon jorgani dhe tarafllëku, qoftë edhe në forma të kamufluara si miqësi, apo simpati.
Ja ç’shkruan A. Tufa p.sh. po në këtë blog dikur:
“Sa i përket gjermanishtës, prapë goca gabohet. Në juri kishte njoje të gjermanishtes: isha unë, përkthyes i Traklit, Benit, Paul Celanit etj. Isha dhe redaktor i “Elegji Duine” të Rilkes”
Pamvarësisht se para dy javësh në Tiranë pimë një kafe me Agronin, pra , pamvarësisht nga simpatia që m’u krijua për të si njeri privat, unë do të pohoja këtu, edhe duke e mbështetur me argumenta këtë, se z. Tufa ose e njeh fare pak gjermanishten, ose po e mëson tashmë, por asnjëherë në atë masë, sa ç’i lejohet dikujt për të bërë pohimin e mësipërm e për të marrë titullin “përkthyes” i Trakl-it, Celan-it, apo Ben-it.
Me një kërkim të shpejtë në Google gjithkush do të bindej se përkthimet e z.Tufa vuajnë të njëjtat simptoma, të cilat po kritikojmë tek z.Agolli.
Mund të vazhdoja kështu me një sërë emrash të njohur, të cilët nuk e kuptoj pse duan të bëjnë medoemos poliglotin, e nisen e përkthejnë kuturu nga të gjitha gjuhët europiane.
A nuk paska rusishtja, gjuha që zotërinjtë njohin më mirë, kështu mjaft e mjaft emra të panjohur për lexuesin shqiptar?
I kërkoj ndjesë këtu Agronit, që e përmenda si pas shpine, por na duhet të jemi parimorë e të fillojmë së pari me veten tonë, në u kërkojmë llogari të tjerëve.
Nuk isha kaq i informuar per perkthimet nga perkthimet, qenkan kaq shume ne fuqi e te perhapura ende! ndonjehere komandojne shtepite botuese, ndonjehere shpejtesia dhe emergjenca, ndonjehere pamundesia e gjetjes se origjinalit, por, per mendimin tim, kjo do te duhej te ishte e veçanta. Ndoshta rastet shtohen nga mundesia qe “operatore te caktuar te fushes” kane ne monopolizimin e botimeve. po te mendoj me gjate, pastaj, mendoj keq.
Per perkthyesit pa kompetence: si te veprohet kur, shpeshhere, nuk ka asnje mjet filtrimi te botimeve ne teresi, si rrjedhoje edhe te perkthimeve?!
Megjithate verej, dhe shpresoj qe te jete me mire, qe ka edhe perkthime me vlere dhe nga perkthyes, dhe nganjehere, perkthyes-studiues shume te zote. Rasti i Kadarese do te meritonte, ndoshta, nje veshtrim ne kuadrin e gjithe vepres se autorit, edhe pse ato qe po themi qendrojne. Psh eshte pozitive qe nje gjuhe “e vogel”, me treg te vogel si shqipja, te perfshije nje grup relativisht te madh specialistesh, te cilet shpesh na kane dhene punime te shkelqyera ne fushen e perkthimit. Une, psh, permend ketu vetem ndihmesen e Shpetim çuçkes.
Wrote: “Në fund shtrohet pyetja se sa autorë nga letërsia botërore pësuan në shqipet të njëjtin fat fatzi si austriaku Georg Trakl???
Pyetje qe kam pare se eshte prekur prej kohesh ne kete blog dhe midis te tjerash eshte sjelle edhe shembulli qe sollet me siper, ai i Nasi Leres, djale i shkelqyer por qe nuk e di sa ben per ate pune.
Nuk eshte fjala vetem per autore qe i perkthen “nga perkthimi”, por edhe ata qe perkthen nga origjinali. Kam degjuar edhe mjaft te tjere qe prej kohesh kane bere pyetjen qe si shpjegohet qe autore boterore si Camus, Llosa, Duras etj, nuk kane asnje sukses ne gjuhen shqipe, e shumta kalojne si te ishin shkruar nga Zudi Morava, Zenepe Luga, Mihal Grameno etj.
për mendimin tim një koment i përkryer dhe profesional!!të katër pikat janë një rregull që duhet rrespektuar!
në përzgjedhjen e përkëthyesit pika 2 është shumë e rëndësishme!!njohja e të dy kulturave,dhe në këtë rrast jo njohjen e një niveli të kulturës,por atë në përgjithësi!!
që të kërkohen tre pikat e para,duhet filluar të mendohet me pikën e katërt!!
po nuk fillove të mendosh për një punë perfekte,për një pagesë po perfekte,atëherë hec te unë se ta përkëthej nga gjermanishtja që kam mësuar “kafeneve”!!
përshëndetje zotëri!!
Ja edhe Trakl-i i z.Tufa:
Ëndrra e së keqes
Tingujt e përmortshëm të këmborës ende bredhin,
Dashnori zgjohet hutueshëm në dhomën e zezë,
E pështet faqen e vet në yje e krahnezë.
Në lum i sheh velat, litarët që i hedhin.
Hiqen fustanet, kitarat ia japin me vringëllimë.
Murgu, gruaja shtatzanë, moria e njerëzve të bjerrë.
Nën shkëlqimin e artë thahet gështenja e mjerë;
Kishat e vjetra ngrenë krye me zi e pikëllim.
Nëpër maskat e zbehta shikon tash fryma e ligësisë.
Muzgu bie në shesh me pamjen e tmerrit e zisë;
Para mbrëmjes ishujt e lumit dridhen nga pëshpërima.
Shenja të turbullta të fluturimit të shpesëve lexojnë
Gërbulshat që kalben. Nëpër park lodrojnë
Motra me vëlla, shikojnë, fërgëllima.
Muzgje shpirtërore
Në lirishten e pyllit vjen tinëz
Bisha e errët.
Mbi kodra tulatet era e mbrëmjes.
S’pipëtin këng’ e hidhur e ferrakut,
Dhe flautat e brishta të vjeshtës
Nuk jehojnë në kallamishte.
Mbi renë e zezë,
Të dehur me lëng lulëkuqesh,
kapton ti me not liqenin e muzgët,
qiellin me yje.
Zëri hënor i motrës këndon pa prâ
Në shpirtin e natës.
Psalm
Ky – është kandil i shuar në erë.
Kjo – është tavernë e shkretë, e braktisur nga pijaneci pasdite.
Kjo – është vreshtë, e shtrydhur, e zezë, gjithë vrima ku gëlojnë akrepët.
Kjo është hapësirë e zbardhur nga pezhishka pjellore merimangash.
Kokëkrisuri vdiq. Ky është një ishull i detit të jugut,
Që ka takuar Zotin e diellit.Bien tupanat.
Burrat kërcejnë një valle luftarake.
Në rreshtat e lozeve të rrushit dhe zjarrtheve të lulëkuqeve
femrat vidherrumbulla kërcejnë,
kur deti këndon. O, parajsa jonë e humbur.
Nimfat i lanë pyjet e arta.
U varros ardhacaku kokëkrisur. Nis të bjerë
shiu përshkënditës.
Biri i Panit shndërrohet në arëpunues –
dhe dremit në mesditë ndaj drekherë
Buzë asfaltit të shkrirë.
Këto janë çupëzat e vogla në oborr me fustane mjerimi
që zemrën ta shtangin!
Këto janë dhoma të mbushura me akorde e sonata.
Këto janë hije përqafe para pasqyrës verbuese
Të fjeturit në ballkone spitalesh,
shkarpa që ngrohen nën diell.
Anija e bardhë terheq pas vetes lart
nëpër kanal epidemi gjakqelbta.
Motra e huaj sërish lind në ëndrrat e liga të dikujt.
Tek pushon në lajthishtë ajo lodron me yjet e saj.
Studenti, a ndoshta, – sozia, e ndjek tinëz nga dritarja.
Prapa tij rri vëllai i vdekur, ose ai zbret nëpër shkallaren e vjetër.
Në terrin e gështenjave të moçme del boje figura e murgut rishtar.
Në kopsht ntrashet mbrëmja. Nëpër galerinë rrotullare
të manastirit flatrojnë lakuriqët e natës.
Fëmijët e fshesarit lënë lojën – kërkojnë arin e qiellit.
Të mbramët akorde të harqeve. Vajzukja e verbër
përshkon vrapas e trembur rruginën,
e më vonë prek me tahmin hijen e saj në murin e ftohtë,
qarkuar me përralla dhe legjenda të shenjta.
Kjo është një barkë e zbrazët, që mbrëmjes noton teposhtë nëpër kanalin e zi.
Në zymtinë e strehëve të vjetra të jetimoreve
mplaken rrënojat njerëzore.
Jetimët e vdekur prehen ndanë murit të kopshtit.
Nga dhomat me ajër të ndenjur dalin engjëjt
me flatra të lerosura e të ndotura.
Prej qepallave të zverdhura pikojnë krimbat.
Sheshi para kishës është i mugët
dhe i pagojë, si në kohën e fëmijnisë.
Varkash të sermta rrëshqasin jetët e mëparshme,
dhe hijet e të mallkuarve në ujrat psherëtitës.
Në varr magu i bardhë lodron me gjarprinjtë e tij.
Mbi vendin e ndëshkimit çelen prajshëm
sytë e artë të Zotit.
Përkthimet në gjuhë të ndryshme të vjershave gjenden lehtë në rrjet.
Po merrem vetëm me përkthimin, sipas z. Tufa, të titullit “Muzgje shpirtërore”
Ja edhe origjinali:
Geistliche Dämmerung
Stille begegnet am Saum des Waldes
Ein dunkles Wild;
Am Hügel endet leise der Abendwind,
Verstummt die Klage der Amsel,
Und die sanften Flöten des Herbstes
Schweigen im Rohr.
Auf schwarzer Wolke
Befährst du trunken von Mohn
Den nächtigen Weiher,
Den Sternenhimmel.
Immer tönt der Schwester mondene Stimme
Durch die geistliche Nacht.
“Dämmerung” është një fjalë qëndrore në poezinë e Trakl-it dhe të ekspresionistëve e nuk është asnjëherë në shumës “Muzgjet”, por duhej të përkthehej me “Mugëtirë”, apo dhe “Muzg”, e kjo do të ishte fundja edhe merita e përkthyesit, nëse ai e bën siç duhet këtë punë. “Geistlich” nuk duhet dhënë medoemos me “shpirtërore”, pasi për këtë është në gjermanisht fjala “seelisch”.
Se si duhej të ishte fundja përkthimi saktë, ne këtë nuk po e dimë as vetë, pasi nuk mëtojmë të jemi njëherësh përkthyes edhe të Trakl-it, edhe të Celan-it, edhe të Ben-it.
Ne po duam të jemi veç lexues e të mos e hamë sapunin për djathë: shpresojmë të mos jetë shumë kjo që kërkojmë.
Teme e rendesishme: qe perfshin edhe tema te tjera. Psh fakti qe detyrimisht ne botimin e perkthimit te poezise, sipas meje, duhet te kemi tekstin e origjinalit karshi; ne shume raste jemi te detyruar te braktisim vargun dhe rimen e origjinalit; duke mos bere kete, pra duke ruajtur vargun e rimen, here hasim kryevepra te verteta ose te sajuara, here shkrime qe i largohen shume origjinalit. Poezia eshte e tille edhe pse e shkruar ashtu siç eshte; dhe s’kemi te drejten ta perdhunojme ne gjuhe te huaj vetem per ta bere te pranueshme “nga ana formale” edhe ne nje gjuhe tjeter. Poezia, meqe eshte forme me strukturen e saj te persosur ne nje gjuhe, nganjehere (shume shpesh), eshte “e paperkthyeshme” ne nje gjuhe tjeter. Pastaj qe te japim autorin edhe ne gjuhen tjeter duhet te njohim shpirtin=gjuhen e autorit. Dhe gjuhen ne te cilen perkthehet. Tjeter: mund te pranojme pranine e “disa shkollave” te perkthimit: perkthimin “e sakte”, pa iu larguar tekstit, dhe shqiperimin nganjehere edhe te lire. Une ne 4-5 librat qe kam perkthyer vete, prej te cileve pjesen me te madhe s’i kam perkthyer vete te gjithe, dmth ne perkthimin nga shqipja ne gjuhe te huaj, kur kam pasur mundesine, gjithmone kam pasur nje bashkepunetor qe merrej me “revizionin”, qe per mendimin tim duhet ta beje gjithmone, mundesisht, nje person i fushes qe e ka gjuhen e huaj gjuhen e nenes. Per autoret e medhenj, per mendimin tim, çdo nisme perkthimi duhej te organizohej e te mendohej mire ne kuadrin e projekteve te plota te perkthimit, duke perfshire nje staf specialistesh; qe te merrej me zgjedhjen e veprave per t’u perkthyer, me zgjedhjen e shtepise botuese, te perkthyesve, te te ngarkuarve me revizionin e perkthimit, te gjerdanit ku te futej vepra ose veprat, kush do te merrej me studimin hyres, redaktoret, etj. Dhe deri tek te ngarkuarit me promuovimin e perkthimit. Por anarkia e sotme qe mbizoteron ne nje pjese te mire te letrave shqipe, dhe rrjedhimisht edhe te perkthimet, justifikon çdo gje. Nje shembull sa per te ringritur te njejtin problem, ose nje tjeter te ngjashem: edhe nje pjese mire e librave te Kadarese jane te perkthyer, psh ne italishte, nga frengjishtja.
Sikur u teprua nje cike, me duket mua. Ky sensi i mases te merr me qafe. Se ja, na del z. Lanksch e na flet per kriminele e krime, sa te duket se eshte inspektor Kolambo, pa na e ve fjalen perkthim ne thonjeza dhe e le cilesorin kriminel cullak, duke shkelur te mbjellat dhe duke thyer xhamin e teto Sotirices.
Si te doni, por per mua kjo eshte nje zbrazje e kobures ne hi tani, edhe pse qendrimin tim ndaj perkthimit shkel e shko nga gjuha e dyte, si dhe ndaj ditirambit perkates te neveritshem te Zeqos, e kam thene gjetke.
jam i te njejtit mendim; edhe pse fale garancise qe kemi ketu si bashkediskutues, disa po perfshihen me emra e mbiemra, disa me emrat e regjistruar ketu.
Në fakt sindromi i Gonit asht edhe ma tragjikomik se i Zeqos. Goni asht nji kompetent par excellence, dhe nji frikacak estetik, frikë që i vjen prej injorancës. Ai mundohet edhe me monoplizue Joyce-in, teksa del në TV me tëvërue, si nismatari i festimit të Bloom’s Day-t, e me radhë. Vetëm se ku ka gjetur një specialiste të James-it, dhe thotë ose belbëzon gjëra që as Idlir Azizi nuk shpall aq botnisht. Ndërkohë që Mirazh-i ankohet pse nuk respekton sfumaturat e gjermanishtes, kur ai s’ia njef as shqipes sfumaturat… por ka përkthye edhe Masoch-un, përkthim që të mbet në fyt prej fjalisë së dytë. Goni asht ndër letrarët tipikë që s’njofin asnji gjuhë perendimore, dhe përkthimet e tija t’autorëve perëndimorë janë tmerrsisht mistifikuese. Krytar i tana jurive që shpallin fitues shokët e tij, fitues i tana konkurseve ku në krye të jurive janë shokët e tij, Goni asht shndrrue në personazh gogoljan, dhe pë çdo gol në portën e kundërshtarit, ban dy autogola në të vetën. Thotë seka redaktue Rilken e Godoles, e cila e njef gjermanishten mirëboll (në nivel gazetarest), por ça me ba se nuk njef muzikën, dhe e ban me tingëllue Rilken si shkritar sovjetik.
Nëse Tufa ka përkthyer gjë keq, do t’ju lutesha ta sillnit këtu me analizën përkatëse, që ta shohin të interesuarit. Përndryshe, ky lloj asgjësimi kaq i kollajtë i tjetrit anonimisht nuk më lë shije të mirë, përkundrazi.
No Comment:
Corona
Vjeshta ha gjethet e veta prej dorës sime: u bëmë miq.
Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë.
Ditë në pasqyra,
gjumë në ëndrra,
buzët nuk rrejnë.
Vështrimi im rrëzohet në ijet e së dashurës –
ne prehemi në heshtje,
ne diç dërdëllisim,
ne e duam njëri-tjetrin, si kujtesën dhe lulëkuqet,
ne flemë si verëra të harruara,
si deti nën hënë të përgjakur.
Qafuar rrimë në dritare, në rrugë njerëzit shqyejnë sytë:
Erdh koha ta dinë!
Erdh koha të mësohen gurët të lulëzojnë
dhe zemrat të treten në brengë!
Erdh koha, që koha të vijë.
Erdh koha.
përkthyer nga : Agron Tufa
Teksti origjinal:
Paul Celan
Corona
Aus der Hand frißt der Herbst mir sein Blatt: wir sind Freunde.
Wir schälen die Zeit aus den Nüssen und lehren sie gehen:
die Zeit kehrt zurück in die Schale.
Im Spiegel ist Sonntag,
im Traum wird geschlafen,
der Mund redet wahr.
Mein Aug steigt hinab zum Geschlecht der Geliebten:
wir sehen uns an,
wir sagen uns Dunkles,
wir lieben einander wie Mohn und Gedächtnis,
wir schlafen wie Wein in den Muscheln,
wie das Meer im Blutstrahl des Mondes.
Wir stehen umschlungen im Fenster, sie sehen uns zu von der Straße:
es ist Zeit, daß man weiß!
Es ist Zeit, daß der Stein sich zu blühen bequemt,
daß der Unrast ein Herz schlägt.
Es ist Zeit, daß es Zeit wird.
Es ist Zeit.
(aus: Mohn und Gedächtnis, 1952)
Po nga Celan:
Argumentum e silentio
Rëne Sharit
Farkëtuar me vargonj
Midis floririt dhe heshtjes
Nata.
Të dyja e mbajnë fort…
Të dyja nuk ndeshin kundërpërgjigje.
Dhe ti
Farkëtoja tani këtij vargoi atë
Çka don të zbardhëllejë njëlloj me ditët:
Fjalën nën yjet flatrues,
Nën detin shungullues.
Çdocilës fjalë.
Çdocilës fjalë që i këndon atij,
Kur ndërseheshin qentë përmbrapa,
Që i këndonin dhe shtangonin.
Asaj, natës:
Nën yjet flatrues, nën detin shungullues,
i parrëfyeshëm,
gjaku i saj që nuk u shmang, kur thumbi
i helmët depërtoi rrokjet.
Fjala e pathënë – asaj.
Kundër fjalëve të tjera gjakësore
me veshët pipëz të lëkurërrjepësve,
fjalëve, të zotërosh të gatshmet
dhe me kohë, dhe me shekuj, ajo
dëshmon: tembrama,
në fund, kur vetëm hallkat tringëllijnë,
dëshmojnë për të, që gjendet
midis floririt dhe heshtjes,
motra të një gjaku me të, –
sepse prej nga, më thuaj,
rrezon, në së jo brenda asaj që u shfaqet
diejve, të cilët fundosen ngado ku lotët e saj rrëke –
të mbjella të reja e të reja.
Origjinali:
Paul Celan
Argumentum e silentio
Für René Char
An die Kette gelegt
zwischen Gold und Vergessen:
die Nacht.
Beide griffen nach ihr.
Beide liess sie gewähren.
Lege,
lege auch du jetzt dorthin, was herauf-
-dämmern will neben den Tagen:
das sternüberflogene Wort,
das meerübergossne.
Jedem das Wort.
Jedem das Wort, das ihm sang,
als die Meute ihn hinterrücks anfiel –
Jedem das Wort, das ihm sang und erstarrte.
Ihr, der Nacht,
das sternüberflogne, das meerübergossne,
ihr das erschwiegne,
dem das Blut nicht gerann, als der Giftzahn
die Silben durchstiess.
Ihr das erschwiegene Wort.
Wider die andern, die bald,
die umhurt von den Schinderohren,
auch Zeit und Zeiten erklimmen,
zeugt es zuletzt,
zuletzt, wenn nur Ketten erklingen,
zeugt es von ihr, die dort liegt
zwischen Gold und Vergessen,
beiden verschwistert von je –
Denn wo
dämmerts denn, sag, als bei ihr,
die im Stromgebiet ihrer Träne
tauchenden Sonnen die Saat zeigt
aber und abermals?
Vetëm vargun e parë, se kush ka nge të merret me sajimet e z.Tufa:
An die Kette gelegt… nuk mund të jepet kurrsesi : Farkëtuar me vargonj,
pasi i humb kuptimi, të cilin dyshojmë që Agroni as nuk e ka rrokur dot. Dhe nuk hyn tek liria e përkthyesit kjo, që të kuptohemi. “An die Kette gelegt” do të thotë të lidhësh diçka me, në zinxhirë, në vargonj; por kurrsesi “të farkëtosh me vargonj”, frazë e cila edhe në shqip tingëllon e pakuptueshme. E si farkëtohet me vargonj?
Me këtë lloj të përkthyeri vazhdohet deri në fund të vjershës e me gjithë Celan-in e shkretë.
E ja kështu të del tjetri pastaj e të deklaron që qenkësh “Përkthyes i Trakl-it, Celan-it, Ben-it dhe redaktor i Rilke-s”.
Dikush duhet të ia thojë se nuk qenkësh ashtu. Më mirë këtu se gjetkë.
Jam dakort me mendimin që u hodh këtu për një botim dygjuhësh. Të paktën për poezinë kjo është plotësisht e mundur. Kostoja e botimit nuk rritet shumë dhe origjinali mund të shërbejë si rregullator për përkthimin. Unë vetë librin e fundit me përkthime (poetike) e nxorra dygjuhësh dhe jam i kënaqur. Sigurisht, dobësitë spikasin më fort, por edhe sforcoja e përkthyesit për ta dhënë vargun e autorit çmohet më shumë. Në Itali poezia botohet totalisht dygjuhëshe. Të bën përshtypje kur sheh p.sh. krejt Majakovsin (me gjithë poemën “Lenin” brenda) në rusisht dhe italisht volume e volume të tëra; apo librat me hajku plot ideograma me përkthimin përkrah. Është mentalitet i ngulitur filologjik mendoj unë, se këta rusisht në shkolla nuk kanë bërë kurrë; po ashtu sa veta mund ta njohin japonishten?!
Kam parë bile që edhe prozën kanë filluar ta botojnë dygjuhëshe (krejt Dostojevskin p.sh; nuk është aspak shaka!).
Bompiani bën pjesë në grupin editorial RCS, nga më të mëdhenjtë në Itali (zotëron rreth 30% të tregut). Nga njëra anë janë në krizë të thellë, nxjerrin qindra punonjës pa punë, shesin aksione të “Corriere della sera” (po shesin një pjesë të xhevahirëve të familjes, kur i thonë) nga ana tjetër, Bompiani pra, vazhdon, sikur të mos ketë ndodhur asgjë, botimin e dy kolanave spektakolare: Collana del Pensiero Occidentale dhe I Classici della Letteratura Europea, të gjitha në dygjuhësh dhe të ripërkthyera, libra jo më pak se 1500 faqe që kushtojnë 30-50 Euro, nganjëherë për mua (me turp) tituj krejt të padëgjuar dhe që nuk una kuptoj rëndësinë, si p.sh. Quinto Smirneo: Il seguito dell’Illiade (sigurisht me tekstin grek përballë) dhe tërë shënime e shpjegime: 2000 faqe.
Gjithashtu mendoj se përkthimi duhet bërë nga origjinali (ndonëse unë vetë e kam shkelur, kam përkthyer e botuar edhe unë nga gjuhë të dyta, por, në atë rast,me lejen, bile me nxitjen e autorit). Megjithatë në disa raste (le të marrim p.sh, letërsinë japoneze) edhe për ca kohë nuk do të mund të gjejmë në shqip asnjë që ta përkthejë drejtpërsëdrejti. E atëhere do t’i besoja më fort Nasi Lerës (që ka përkthyer autorë japonezë) se të mos e kishim Kawabatën fare. Idealja në raste kur përkthen nga gjuhë të dyta është të përdorësh më shumë se një përkthim nga më shumë se një gjuhë.
Më shumë se përkthimet dygjuhëshe, ndonëse këto të fundit do të ndihmonin për të krahasuar aty për aty metrikën e tingëllimën e më shumë, do të na duhej më shumë integritet e pamvarësi intelektuale; më pak tarafllëk e, pse jo, korrupsion në botën e letrave, dukuri këto që, në mes të korrupsionit kanceroz ekonomik e moral, nuk bien edhe aq në sy, të paktën tani për tani. Një plagë tjetër, po aq e madhe, është dorëzimi i çelësave të kulturës individëve që nuk i meritojnë ato, si për nga formimi, ashtu edhe për nga vepra. Më së shumti janë ish-funksionarë të Lidhjes famëkeqe të shkrimtarëve, apo njerëz të dyshimtë, që në kapërcyell të kohëve kanë ndërtuar “pa leje” vlerësime të rreme për njëri-tjetrin, çmime kallpe e ndaj edhe c.v. po aq të dyshimta e po duan me vërtetësi të kamufluar që t’i legalizojnë, gjë që në kulturë, në dallim nga fushat e tjera që e kanë lëndën materiale, nuk ka asnjë gjasë të ndodhë.
Me një fjalë, ndërkaq është ndërtuar si tek filmi “Çatia” nga muzgu në agim e në errësirë një farë Panteoni i përkohshëm shkel e shko pa leje, në të çarat e të cilit shumë “të mbaruar” po shtyhen të hyjnë e të zenë vende të përjetshme.
E gjitha kjo ka një përmasë vetiu qesharake, pasi përkon shumë me bumerangun, apo autogolat vullnetarë për të mbërritur deri në absurd, kur p.sh. idealizohet statusi i “përkthyesit”, apo edhe “shkrimtarit të shquar”, kupto: përtacit që rron me honorare të Ministrisë dhe rroga që paguhen më së koti, udhëtime ja’shtetit si dikur e kjo e shoqëruar me ankthin e motivuar se nuk mund të vazhdojë gjithnjë kështu.
Mirazh shkruan: “do të na duhej më shumë integritet e pamvarësi intelektuale; më pak tarafllëk e, pse jo, korrupsion në botën e letrave, dukuri këto që, në mes të korrupsionit kanceroz ekonomik e moral, nuk bien edhe aq në sy, të paktën tani për tani. Një plagë tjetër, po aq e madhe, është dorëzimi i çelësave të kulturës individëve që nuk i meritojnë ato, si për nga formimi, ashtu edhe për nga vepra…”. Edhe une e mendoj keshtu. Dhe verej qe shpesh shkon me keq dhe ndjehem i pafuqi. Aq sa ne disa raste te skajshme nuk e shpjegoj dot dukurine.
Mbreme shkembeva dy-tre fjale me profesor Moikomin per kete ceshtje. Nuk dua ta perifrazoj meqe ai vete nuk po ka deshire te reagoje mesa duket, por po them vetem qe te jepte te drejte gjithsesi.
Kurse kjo pjesa me komuniste e me the te thashe me duket pak e ekzagjeruar dhe e sforcuar ( flas une tani jo profi ). Ka dhe miqesira e qoka te vogla ne te tilla pune. Nuk eshte se po ben njeri lek me Traklin…
Peshperites, ke shume te drejte per kete pjesen me komuniste. Madje une i bej thirrje Mirazhit te gjeje nese mundet ndonje dallim mes retorikes se tij dhe retorikes se Tufes per sa i perket kesaj pjese dhe kesaj goditjeje frontale te vlerave te soc-realizmit, sado negative qofshin keto vlera. Tarafet, korrupsioni, mediokriteti ne kulture jane veti te cdo sistemi, qofte ky sistem treg i hapur apo qofte ky sistem i tille qe kultura subvencionohet nga ministria e nga shteti.
LK “….goditjeje frontale te vlerave te soc-realizmit, sado negative qofshin keto vlera.”
Nuk mendon se ka dicka qe nuk shkon ne kete perqasje, qe nuk mund te quhet thjesht kontradiktore, por me shume “nonsensical”, si per ta zbutur efektin me nje anglishte xhentilesh? … (edhe nese eshte nevoja per te kerkuar nje ndjese si parathenie). 🙂
Me vjen per te qeshur – por seriozisht ama – kur dallon se si njerezia mundohen, perpiqen, qe te hiqet, mos permendet, denominativi “komuniste” (mua me duket se eshte fjongoja e kuqe qe zbukuron e mban bashke buqeten “e veprave letrare apo artit” te prodhuar ne socio-realizem).
I duket disave, sikur te jete sharje nga nena, apo ndoshta me shume, sikur t’i shash me librin e shtepise, e kam fjalen. 🙂
@LK,
nuk e di ku e patë “goditje frontale të vlerave të real. – soc.-it, pasi në shkrimin tim as nuk flitej për ato.
Por, nëse ju quani “vlera” pushkatime poetësh e denoncimet përkatëse, nëse ju quani vlera “Këneta”, “Nënë Shqipëri” dhe “Alarme të përgjakura” (le të shtojmë edhe “Pashallarët e kuq” këtu, për hir të së vërtetës), atëherë po: kam probleme madhore me krimin, në çfarëdo ideologjie na ardhkësh ai.
Une nuk besoj se e meritoj kete lloj pergjigje. Por edhe ti nuk i ben nder vetes kur thua “nese ju quani “vlera” pushkatime poetesh.” Nuk i ben nder vetes sepse je duke vene ne dyshim intergritetin e bashkebiseduesit ne nje menyre shume te shemtuar, a thua se mbi qendrimin “tone” ne lidhje me pushkatimin e poeteve mund te hidhen dyshime morale. Dhe kjo lloj retorike eshte pikerisht ajo per te cilen po flas. Je totalisht i pajustifikuar, qofte ti, qofte Tufa, qofte kushdo, qe ne nje diskutim normal mbi vlerat e soc realizmit, kontrabandoni poza te tilla moraliste. Kjo lloj retorike, ky lloj argumentimi eshte thjesht nje tjeter version i argumentit ad hitlerum, qe nuk sjell asgje konstruktive ne lemin e polemikes, por thjesht pretendon te fitoje argumentin nepermjet presupozimit te nje pozicioni me moral se tjetri.
Këtë muhabetin e vlerave filluat vetë. Urdhëroni ç’keni shkruar më sipër:
… ke shume te drejte per kete pjesen me komuniste. Madje une i bej thirrje Mirazhit te gjeje nese mundet ndonje dallim mes retorikes se tij dhe retorikes se Tufes per sa i perket kesaj pjese dhe kesaj goditjeje frontale te vlerave te soc-realizmit, sado negative qofshin keto vlera…
ndërsa këtu po flitej veç për përkthim e kulturë.
Po pse, qe kur qenkan vlerat vetem morale?
Nejse le te shpresojme se mund te sqarohemi.
Me vlera kam parasysh ato estetiket (kulture, perkthim, art, etj, etj). Me goditje frontale kam parasysh trajtimin e ketyre vlerave estetike me kut moral.
Kaq eshte e gjitha.
Shprehu më qartë atëherë e lëre z.Tufa në punë e në shtëpi të tij, pa e përmendur në një frymë me mua. Edhe mënyra si i drejtohesh tjetrit: … i bëj thirrje Mirazhit… retorikës së tij e asaj të Tufës… nuk tregon … trajtimin e vlerave estetike… që po kërkon të mëtosh.
E së fundi – nuk do të komentoj më – e gjitha kjo ka, duam a s’duam ne, natyrisht një dimension moral, kutin e së cilit e vendos gjithsekush sipas kutit të tij.
Retorika jote, që kërkove të më veshësh mua, tingëlloi luftarake, citoj : … goditje frontale… i bëj thirrje… qoftë ti, qoftë Tufa, qoftë kushdo…
e, nëse lufta është amorale, kish pra doemos kutin e komunikimit tënd, për mendimin tim gjithnjë, arrogant, të kithët e kryeneç.
Kaq kisha edhe unë e me të mira.
Tashti po ia fut kot fare, po varja. U sqarova nje here se c’kisha parasysh me termat qe perdora, se qasja me kut moral ndaj te gjithave vlerave te soc-realizmit me duket perballje frontale, se nuk ka pse behet e tille qasja, dhe se nje qasje e tille me duket e gabuar ne te njejten cilesi qe me duket edhe ajo e Tufes, dhe s’kam pse perseritem. Ti ne dac eja me mirekuptim, ne dac jo, une mirekuptimin tim e ofrova dhe do e ofroj gjithmone. As kisha dhe as kam ndermend te perplasem – aq me teper tani qe e di se mirekuptimin nuk e kam te ofruar, tani qe e di se rrezikohem te goditem me balte duke aluduar se me duket vlere pushkatimi i poeteve thjesht e vetem per shkak te nje keqkuptimi banal – vetem te hidhja valle ne nje diskutim te kulturuar desha. Por me siguri mungesa e taktit do kete qene nga ana ime, do i kem hedhur kembet ndoshta shume kaba, nuk jam shprehur mire, ndoshta duhet te kisha thene “i bej me dije mirazhit se antikomunizmi ne kete kontekst me duket per mendimin tim modest, shume Tufe,” e ku di une. Keshtu qe sinqerisht rishikoje edhe nje here vendimin per te mos komentuar me. Kjo eshte tema jote. S’ka kuptim.
pëshpëritësi, edhe unë komunikova me Moikom Zeqon (me mail) dhe më dha të drejtë sa i përket përçudnimit të poezisë me anë të përkthimit të përkthimit.
Nuk besoj se ai e paska vlerësuar përkthimin e Agollit si “i shkëlqyeshëm” për hir të tarafllëkut. Zeqo nuk është në nivel të këtillë. Besoj se ai, një njohës dhe shijues i hollë i letërsisë dhe erudit i rrallë, besoi (u mashtrua) që ai spirilang i Agollit qenka poezia e Traklit – gjë që është e keqja më e madhe dhe skandaloze e përkthimeve të tilla: lexuesi i beson “përkthyesit” prominent dhe mashtrohet keq duke konsideruar se lexuaka poetin filan filan.
E di dhe faktin qe keni shkembyer email, dhe me erdhi mire. Me pelqen edhe komenti yt madje. Dua te them, ja qe paska nje menyre shume me “soft” per ti vene emrin gjerave, pa kaluar detyrimisht ne histori me komuniste. Aq me teper kur qendrimi i Zeqos vete eshte shume me mirekuptues sesa mund te mendohet.
Cdo perkthim eshte nje lloj krimi. Por perkthimi nga perkthimi, e per me teper i poezive, eshte mekat i pafalshem. Megjithate, pertej kesaj, duhet thene edhe se Agolli nuk eshte perkthyes. Nuk ka qene kurre. Eshte pershtates, por jo perkthyes. Kur flasim per Agollin besoj duhet mbajtur ne mend se kete mekat te pafalshem e ka kthyer ne ves.
Thene kjo, e kuptoj shqetesimin e te apasionuarve pas poezise ne pergjithesi dhe te perkthyesve ne vecanti. Mirepo, sado qe te kesh tradite perkthimi eshte ku e ku me mire se sa te kesh nje tradite pershtatjeje, pasi jane perkthimet e mira ato qe me shpesh e zhvillojne edhe poezine vendase, duke e bere te influencohet e te huazoj prej formash dhe ritmesh te sjella me besnikeri, duhet thene edhe se pershtatja ka te mirat e veta. Ndryshe nga perkthimi, pershtatja nuk i flet te apasionuarit pas poezise, por nje dashamiresi te poezise i cili eshte ndoshta pak me teper dembel, i tille qe eshte mesuar qe poezia te shkoje tek ai dhe jo ai tek poezia. Tjeter audienca e perkthimit, dhe tjeter ajo e pershtatjes.
Qe t’i rikthehem Agollit, dyshoj se pershtatjet e Traklit sipas tij do ishin pasuar nga nje tirade e tille sikur te mos kishte qene per superlativat e Moikom Zeqos ne lidhje me “perkthimin.” Agolli per mendimin tim eshte ne te veten. Gjithmone pershtatje ka bere dhe ka vend edhe per pershtatjet e tij, edhe per perkthime. Problemi eshte me kritiken, recensionet, paratheniet. Shpesh here keto e humbasin ate detyrim filologjik nga i cili duhet te udhehiqen, dhe ne vend qe t’i qendrojne besnik veprimtarise, duke e thirrur sendin me emrin e vet, rrembehen nga nje ekstremizem, qofte ky pozitiv, si ne rastin e Zeqos, qofte ky negativ, si ne rastin e ketij artikulli te Mirazhit.
Por duhet shtuar gjithashtu, se ne kete mes kane faj edhe perkthyesat, autoret, apo cfaredoqofshin qe lejojne recensione dhe kritika te tilla ne emer te tyre, ku si ne rastin e Agollit nuk i bejne me pershtypje lajkat superlative por kane krijuar nje imunitet imodest ndaj tyre. Edhe Zeqo, edhe Agolli, jane qe te dy te vjeter dhe profesionist, dhe edhe ne qofte se i falet njerit, nuk i falet tjetrit per keto superlativa. Ne fund te fundit puna e mire flet gjithmone vet, keshtu qe llustra te tilla nuk duhen kuptuar ndryshe pervecse si indikatore te nje pune te keqe.
Pertej gjithe kesaj, dhe duke qene se nuk e njoh as Traklin dhe as gjermanishten, pra duke e futur veten ne kete rast jo tek i apasionuari pas poezise, por tek dashamiresi i saj, duhet te them se shume me teper me shijoi Pranvera e Shpirtit sipas Agollit se sa sipas Mirazhit apo sipas perkthimeve ne anglisht dhe italisht qe solli Mirazhi ketu.
A mund të na e shpjegosh se çfarë dhe pse të shijoi? Pa rënë në kokëfortësi të tipit “sufllaqja është më e mirë se cordon bleu”?
S’jam tip kokforti, ne pergjithesi shijet jam i afte t’i artikuloj, por zere se s’e the. Thjesht me erdhi me rrjedhshem, si e folur e natyrshme. Nuk e di pse tamam, por tre me duken arsyet kryesore:
1) ndoshta per shkak te vargut me te shkurter, i cili duke mos e ngarkuar veten me me shume se nje figure si ne keto perkthimet e tjera, behet me i thjeshte, me i qarte, me i paster, dhe me i kuptueshem se sa edhe c’ka mund te kete pasur ndermend vete autori.
2) ndoshta ka te beje edhe forma e foljes e cila eshte pesore (vetvetore) ne variantin tend kudo qe ndodhet, dhe vende vende veprore ne ate te Agollit, psh, aty ku Agolli thote “era vrapon” ti thua “perplaset.” Nuk ka nevoj ta njoh origjinalin per te kuptuar se perdorimi jot i formes se foljes eshte me konsistent, dhe perseri, eshte konsistence qe mund t’i qendroj me besnik origjinalit, (une nuk mund ta gjykoj kete) por jane pikerisht ndoshta keto lapsuse dhe rreshkitje qe e bejne me te zhdervjellet dhe me te thjeshte ne lexim variantin e Agollit. Per te ruajtur analogjine nga ushqimi qe nise mes sufllaqes dhe fois gras, se c’ka dicka qe me zorr pertypet pesorja.
dhe 3) ti perdor nje neologjizem teper te veshtire qe ne varg te dyte. “Ngjatjeta” edhe si pershendetje, si thirrme, haset rralle e vetem si forme foljore ne krahasim me libroren “tungjatjeta,” le me si folje, e per me teper pesore vetvetore. “Ngjatjetet” mu desh te lexoja vargun kater here per ta kuptuar qe behej fjale per “pershendetet.” Eshte shume heret te lodhem kaq shpejt per kuptimin ne poezi. Por nuk eshte i vetmi rast. Vargun “I pamasë të vdekurit dhe flaka që këndonte në zemër.” nuk e kuptoj dot fare. Them se do bente kuptim po te ishte “Pamase te vdesesh dhe flaka…” apo “Te pamase te vdekurit dhe flaka…” ku ne rastin e pare behet fjale per vdekjen ndersa ne te dytin per numrin e te vdekurve, por keshtu si c’eshte nuk ka kuptim. Krejt ndryshe me versionin e Agollit, gjithcka eshte e thjeshte dhe e kuptueshme.
Sidoqofte, dhe ki kujdes, po e perseris, nuk e njoh as Traklin dhe as gjermanishten, por vetem shqipen. Gjykimi im eshte i painformuar dhe nuk ka pse merret per baze per asgje. Ndryshe do flisja po ta njihja Traklin dhe gjermanishten, ndryshe po te behej fjale per Keats, Yeats e Burns, te cilet them se i njoh mjaftueshem, ata dhe gjuhen e tyre. Thjesht me erdhi rrjedhshem pershtatja e Agollit, si profan qe jam ne lidhje me subjektin, si thjesht dashamires, gjykim qe nuk ka te krahasuar me gjykimin tend, dhe kete ta them paster fare dhe madje edhe me nje lloj admirimi dhe zilie per dijet e tua mbi gjermanishten dhe edhe Traklin.
Kam postuar edhe përkthimin në anglisht e, me aq sa mund të gjykoj unë, është goxha i mirë. Ndaj mund ta nxirrje që aty kuptimin më të përafërt.
Shiko: unë përkthimin tim, ose më mirë lidhjen për aty, e vura pasi Lyss pyeti diçka lidhur me mërsinën, pikërisht për të shmangur përballjen me tekstin e Agollit, sepse nuk bëhet fjalë për Mirazh vs. D.A., por për shqipërimin e këtij të fundit e lavdet e Zeqos. Personalisht nuk kam asfare ambicie përkthyesi e, po të shikosh, as nuk ve emër poshtë gjërave.
Karshillëku me dikë, që në fund të fundit bën çfarë do e çka mundet, do të ishte këtu jashtë çdo etike minimale e do të doja ta shmangia në çdo mënyrë. Ndaj mirë do ishte të merreshe veç me Traklin vs. Agolli e të lije përkthimin tim amator mënjanë. Pyetja ime më sipër nënkuptonte vetëm këtë.
Kaq keq valle ti kem hyre kesaj valleje? S’kam pasur ndermend fare karshillek. Duke qene se nuk e njoh Trakllin dhe gjermanishten, thjesht pashe disa versione qe i kishe vene ti. Dhe thashe qe versioni i Driteroit, nga perspektiva e nje profani, nuk me duket i keq. Mund fare mire ta kisha bere krahasimin me versionin anglisht, mu duk me e hajrit ta beja me versionin tend jo per te shperndare dekorata, se nuk e kam ate tager, por sepse eshte shqip, dhe mbi te gjitha pikerisht pse eshte versioni yt, dhe si i tille i besoj si version edhe me shume se anglishtes apo italishtes.
Per superlativat e Zeqos s’kam ca them me. Per perkthimin e Agollit e thashe nje here qe as ka bere e as eshte i afte te beje perkthime po vetem pershtatje (apo shqiperime i quajme po deshe). Por si pershtatje, nuk kam pse mos e jap nje vleresim.
Më ngacmoi mes të tjerash, në këtë diskutim kaq interesant, kriteri i “besnikërisë” në përkthim – i cili duhet kuptuar si besnikëri ndaj formës së poezisë.
Kjo formë përfshin aspektin figurativ (metaforat etj.) dhe metrikën, ose ritmin e vargut, rimat etj. Gjëra që dihen.
Tani, përkthimi si i tillë synon të ruajë në maksimum formën dhe përmbajtjen e origjinalit, edhe pse, në përkthimet letrare, kjo ndërthuret me nevojën për ta kënaqur estetikisht lexuesin.
Pyes veten se si mund të ruhet drejtpeshimi midis këtyre dy kritereve.
Shpesh metaforat, sa për të sjellë një shembull, i referohen asaj që e kanë quajtur “enciklopedi të lexuesit” (Eco) ose tërësi e njohurive që autori ose teksti supozon se lexuesi duhet t’i ketë.
Kështu, nëse një poezi shqipe thotë për dikë se ishte madhosh si Katallani, lexuesi duhet të jetë në gjendje ta bëjë vetë njëjtësimin në mendje, meqë pritet ta dijë se kush është Katallani.
Më tej akoma, nëse një varg që përshkruan një vajzë thotë se i kish dhëmbët “të bardhë si gurzat e lumit”, lexuesi pak a shumë pritet që ta kapë referencën ndaj Tanushës te “Martesa së Halilit”.
Referenca të tilla natyrisht humbasin gjatë përkthimit, ose duhen dhënë me shënime – por të lexosh poezi duke iu referuar shënimeve nuk është më të lexosh poezi.
Enciklopedia prek aspekte edhe më elementare – shkretëtira, në poezinë europiane, ka gjithnjë nota ekzotike, në mos orientaliste; kështu, një poezi arabe, që flet për shkretëtirën, do të interpretohet ndryshe nga ç’e kish menduar poeti.
Besnikëria formale sjell me vete tradhtinë.
Po kështu, një poezi për fëmijë, që bën fjalë për miqësinë mes një djali të vogël dhe një gici, nuk do të përkthehej dot mirë në një kulturë myslimane.
Ose të marrim një aspekt fare teknik, si llojin e vargut. Iliada është me hekzametër, në origjinal; në shqipe është sjellë me tetërrokësh (Naimi), njëmbëdhjetërrokësh (Shllaku) dhe hekzametër (Nikollë Dakaj). Natyrisht, varianti me hekzametër i qëndron besnik origjinalit, por në shqipe ai tingëllon i çuditshëm.
Nuk di pse nuk ka provuar kush ta japë Iliadën (të paktën) me dhjetërrokëshin e Ciklit të Kreshnikëve…
Një tjetër shembull – nëntërrokëshi. Ky varg është i zakonshëm në poezinë ruse; me të Pushkini ka shkruar Eugjen Onjegin-in (njihet edhe si tetrametër jambik). E ka përkthyer në shqip, nëse nuk gabohem, Lasgush Poradeci – duke e ruajtur nëntërrokëshin. E megjithatë, a themi dot se nëntërrokëshi i Pushkinit është i njëjtë, për nga efekti, me atë të Poradecit?
Besoj se jo – për shkak të kontekstit. Vargjet teke (jambike) nuk i shkojnë mirë shqipes, që është mësuar me tetërrokëshin (dhe deri diku me gjashtërrokëshin). Folklori shqip nuk i njeh fare. Në këtë kuptim, nëntërrokëshi në shqip tingëllon ndryshe nga nëntërrokëshi në rusisht; njëlloj si do të tingëllonte, të themi, ritmi 7/8 në një festival të muzikës bluegrass.
Kështu do të kuptojmë edhe pse Naimi vendosi ta përkthejë Iliadën me tetërrokësh.
Nëntërrokëshin në poezinë shqipe e ka lëvruar pastaj edhe Kadareja – me shumë elegancë; ose me një elegancë që ky varg në rusishte kushedi e kish humbur, pikërisht ngaqë është përdorur nga Pushkini.
Disa përkthyes sot kanë hequr krejt dorë nga besnikëria metrike, duke synuar të japin të plotë vetëm rrafshin e artikulimit të parë (përfshi këtu metaforikën, etj.).
E megjithatë, të mos harrojmë se poezia, edhe pse sot konsumohet kryesisht e shkruar dhe në heshtje, nuk ka kuptim pa aspektin vokal, ritmin, recitimin, deklamimin, qoftë edhe në mendje; i cili i përket artikulimit të dytë (fonetikës).
Pa folur pastaj për eufoninë – një fjalë si flutur është më eufonike se një fjalë si bretk; sorkadhe më eufonike se shqarth. E kështu me radhë.
Per nderhyrjen tuaj Xhaxha prisja te kishte reagime nga perkthyesit…
Poezia ka veshtiresi te jashtezakonshme per t’u perkthyer, qofte nga origjinali e qofte nga nje perkthim i dyte a i trete e me rradhe.
Poezia ka gjithe ato elemente individual te krijuesit ,te cikura shume mire me siper, te cilat dhe perkthyesi me i talentuar nuk i bene dot njesh a nje tufez harmonike, pasi jane krejt te ndryshme ne gjuhe te ndryshme.
Poetet, jane shume me te ndjeshem ndaj krijimit,rikrijimit,pershtatjes etj ne rradhe te pare te frymes poetike, te figurave letrare, te ritmit te vargut,te struktures se vargut, te rimes fundore e te brendshme,te sasise se rrokjeve ,te theksit te fjales, te melodise se shpirtit,etj…dhe ne pershtatje a shqiperim priret nga ajo qe e ka vene ‘nen vete’ artistikisht dhe te cilen merr per baze.Psh nese i pelqen ritmi, do te stermundohet per te realizuar ritmin duke ruajtur figurat dhe duke abuzuar mbi elemente te tjere artistike qe i ve ne dukje kritika letrare.
Poezite e shqiperuara nga Agolli,pa kundershtuar disa element mbase dhe te gabimeve fillestare, mund te qendronin dhe me vete si krijime te autorit, nese nuk do te percaktonim ‘perkthyer’…sepse ai si artist i lexon e perjeton me ‘lupen’ e vet, me stilin e vet dhe me rreqethjen e vet qe eshte bere si shtyse per kete sipermarrje.
Pas viteve ’90 kam lexuar Lorken ne greqisht dhe i bera nje krahasim me disa perkthime te bera ne Drita e Nentori dhe me pas lexova dhe origjinalin dhe dallohej fare mire qe secili perkthyes kishte ‘dobesite’ ndaj bukurise se tyre duke theksuar elementet qe i kishin lene gjurme ne shpirtin ‘perkthyes-krijues’…Madje, nese tanet nuk e cilesonin qe ishin poezi te Lorkes, do te hanim ‘djath e sapun’ sa te shqepeshim…
Eshte veshtire te besh emer si perkthyes ne poezi,pasi cdo element i saj i cenuar, eshte cenim themeli qe kris e plasarit thelle a e rrezon godinen e bukur te origjinalit…
Perkthyesit, per mua, jane me te zot se poeti, pasi e shprehin
Ne poezi, gjithmone mbyllet nje sy ndaj perkthimit, shqiperimit a pershtatjes, per hir te teknologjise se veshtire te poezise dhe gjuheve…
Sopata ka marre shtrember. Nuk mund te lejohen gjithfare terxhumanesh te flasin per kalibra si Agolli si per reqende, apo si evgjiti per te shoqen. Une te isha i zoti i blogut nuk do e lejoja. Dhe dolmecerve do u thosha te mbanin vendin: dmth ate te perkthyesit, qe i rri gjysem hapi nga prapa ati qe llafos, me kujdesin maksimal se mos i shpeton ndonje llaf.
Mirazh,
Klikova te lidhja qe solle ketu dhe lexova cilkin e poezive ne blogun tend. M’u duk nje pune e mire dhe serioze. Se ne fund te fundit ne nje ndërmarrje te vështirë si ajo e përkthimit se pari duhet te jesh serioz. Disa kane emër dhe emrin e perdorin qe ne te mbyllim syte para moskorrektesës se tyre, para mosseriozitetit të tyre. Pra emrin e përdorin si parzmore. (Te PTF, duket se nuk i mbron shume)
Te tjere nuk e kane ate emer dhe kjo i ekspozon ndaj dhimbjeve te forta qe ata i provojne drejt e ne mish. (Gjeta nje here diçka te Raymond Queneau-s te përkthyer ne shqip dhe u ktheva nga familjaret e mi dhe nisa te shaj zgjedhjen e disa fjalive. Im bije qe vazhdonte kolegjin ne shkolle qe mban emrin e Queneau-s me dëgjoi deri ne fund dhe pasi me falënderoi, ftohte, gjithsesi, kerkoi t’i liroj vendin te kompjuteri dhe pasi vuri emrin dhe pseudonimin te siti ne fjale, nisi te beje korrigjimet e duhura. Mbeta pak keq)
Në rastin tënd nuk e di cilat arsye të shtynë të përkthesh keto poezi, por një gjë është e sigurt, ti nuk i hyre asaj pune për të nxjerrë ndonjë kunj me D. A. apo M.Z, edhe pse e perserit disa here kete. I hyre sepse ke ndaj poezisë një sensibilitet që nuk e eshte i zakonshem.
Pra ke gjithçka qe te duhet per ta vazhduar me sukses kete pune.
Faleminderit për fjalët e mira Lyss,
siç shkrova edhe më sipër, nuk është se kam ambicie për përkthyes.
Më vjen gjithashtu keq që, nga e thjeshtë e me argumenta konkretë për një përkthim konkret, tema u degëzua, siç ndodh rëndom në të tilla raste në mjediset shqipshkrues, në nënshtrate politike, për të ardhur më së fundi tek e lodhshmja “kush qenkësh kush”, në kuptimin kundërbudist të pyetjes.
E ky problem, ai i emrit dmth., është edhe shtysa, ma do mendja, e shumë atyre që turren për të zënë vendet nëpër tribunat kulturore, ndaj nuk kanë edhe pse habiten kur pikërisht ky emër u rëndohet nga nguti i treguar e përfundojnë në inerci qesharake, kur në kohët tona është më shumë se thjeshtë të informohesh për çdo gjë, në këtë rast, për të krahasuar tekste të ndryshme.
Shkelqim, kur flet per “gjithfare terxhumanesh” dhe per “kalibra si Agolli” kam pershtypjen se ke dashur te thuash gje tjeter dhe te ka dale gje tjeter. Kam respekt per Agollin, por ai asnjehere nuk eshte mbajtur si perkthyes i madh, madje as ne gjuhen qe njeh me mire, ne ate ruse. Nivelin e perkthimit ne kete gjuhe e kene percaktuar autoritete se J. Bllaci n epoezi apo M. Kuteli ne proze, me Shpirtera te vdekur etj.
Meqe ra fjala, brezi im e mban mire se si i eshte versulur ketij te fundit Driteroi, per pune perkthimesh, kur Kuteli sapo kishte dale nga burgu dhe me ato qe perkthente ushqente familjen, por te mos e hapim kete histori.
Nese vertet mendon seriozisht ashtu si je shprehur, kjo eshte fatkeqesi e madhe, tregon se shpirtin e skllavit dhe sindromen e deles qe kerkon nje te pare, e kemi te rrenjosur ne gjak. Aty ku ky i pare nuk egziston ne e krijojme vete, se nuk bejme pa te, e krijojme edhe kur nuk e kerkon ate vend as vete i permenduri, qe besoj se eshte shume me modest e me i vemendshem ndaj vrejtjeve qe i behen.
As me “terxhumene” nuk e di kë takson. Ata qe jane shprehur ketu, edhe pse te rinj, me duket njerez kompetente dhe qe e dine se çfare thone, pa permendur nje autoritet si Hans-Joachim Lanksch, qe eshte nder e shans per letersine tone, qe ai e studion dhe e perkthen me aq pasion.
Jo çdo letersi ka shanse te tilla. E gjithe Franca hap syte kur flet nga Amerika, David Bellos (ai qe perkthen Kadarene) . Nuk ka asnje francez qe te kete autoritetin e tij per njohjen e letersise franceze dhe kur merr ai te perktheje ne anglisht, gjithe shtepite botuese me te medha ne bote vihen ne rradhe.
Perparesia e z. Hans-Joachim Lanksch eshte se e perkthen nga origjinali letersine shqipe.
Shkurt, nuk te kerkoj te jesh me i mencur, por me i sjellshem.
Lyss, nuk ke pse me kerkon asgje, sic dhe nuk te kerkoj asgje, pra as te me kuptosh.
pjesemarrja ime ne kete teme ishte e rastesishme – me coi aty nje lajmerim i vene ne facebook, dhe mqse ky shkrim kishte dale edhe tek Peshku pa Uje, thashe mor po cfare ka bere vaki. Kuptova menjehere qe kishte nje transferim te drejte prej shkeljes se sensit te mases.
Dhe po, Agolli nuk eshte perkthyes, nderkohe qe ai eshte dicka shume me teper se aq.
Tjeter: te ishte nje Lanksch nje shans per letersine shqipe (ketu po perfshij edhe R. Elsiene meqe jemi) – mjere letersia jone.
Ky eshte komenti im i fundit pa kusht ketu.
Sipas kritereve të vendosura prej kohësh për botimet në blog, shkrimi i Mirazhit nuk duhej të kishte dalë – meqë e kish nxjerrë ndërkohë Peshku pa Ujë.
Për këtë fajin e kam unë, që nuk e pyeta autorin nëse i kish dalë shkrimi gjëkundi; jo Mirazhi, që shkruan për herë të parë këtu dhe nuk ka nga t’i dijë rregullat e botimit në blog.
S’e kisha parë shkrimin te PPU; dhe kur e pashë, ishte tepër vonë (në fakt Mirazhi më kërkoi që ta hiqja, por unë refuzova). E megjithatë, duke gjykuar nga numri i madh dhe shumë cilësor i disa ndërhyrjeve këtu, nga përkthyes aktivë që unë i vlerësoj jashtëzakonisht, mendoj se gabimi im ishte me fat për debatin në blog.
Çfarë ka bërë Agolli me Traklin mirë është ta quajmë rikrijim “sipas…”; jo përkthim. Meqë gjermanishtja është gjuhë boll e njohur mes shqiptarësh, nuk ka arsye pse poetët gjermanë të përkthehen nga rusishtja (dikur kjo bëhej edhe për të qenë ideologjikisht brenda – sepse një poet perëndimor i përkthyer në gjuhën sovjetike e kish kaluar filtrin e censurës tashmë).
Si përkthyes autorësh perëndimorë nga rusishtja, Agolli sot prezantohet si, të paktën, dinosaur. Por edhe dinosauri ka bukurinë e vet, sidomos kur e shohim në muzeum.
Une ashtu mendoj dhe jam i bindur per ne gje te tille. Perkthimi nga ana e Hans-Joachim Lanksch eshet nje shans, edhe pse ne ndonje rast nuk do te isha dakord me autoret qe zgjedh ai. Ai mbetet itinerari me i sakte i kalimit te nje autori shqiptar ne boten gjermanofone. Po qe se nje autor nuk “ecen” ky eshte problem i nivelit te krijimtarise se tij vete, i aftesise, filozofise dhe individualitetit te tij per te intriguar edhe nje lexues tjeter jashte kufijve te Ballkanit. Nuk eshte pune e lehte!
Nuk e them nje gje te tille per z. R. Elsie, ai me sa gjykoj eshte disi celebral, ne mos i ftohte, edhe pse saktesine e perkthimi nuk e ve ne dyshim.
në pamundësi me u marrë me mistifikimet e Tufës në përkthim, ju grish ta shkrijmë pak akullin me Kunderën e Balil Gjinit: http://matrapapupa.blogspot.it/2013/08/kur-tradhetohen-testamentet.html
Matra, nga blogu juaj solla kete shembull, qe eshte me poshte, ne vazhdim.
Perkthimi juaj, me aq sa gjykoj, eshte mjaft me i mire, mjaft me “qyetar”, me i shtruar e i rrjedhshem.
Po ka nje gje qe nuk e kuptoj. Atë “koito-n” ku e gjete?Nuk me duket se autori ka perdorur nje folje latine dhe ti do te ruash natyrën savante te shkrimit. Coïter, siç e di eshte mjaft e perditeshme ne frëngjisht, dhe per mua duhej te perkthehej me drejteperdrejte edhe ne shqip, por meqe jemi ende namuzqare mund te lihet fare mire “te berit dashuri”.
Kjo edhe per ca kohe se pas teje te tjeret do t’a “shqiperojne” edhe me shume.
……………..
Gjini përkthen kështu: “Kësisoj ne nuk habitemi që Brodi, adhurues i romantikës femërore, për të cilin pallimi nuk ishte realitet, por “simbol i ndjenjës”, nuk kishte mundur të përshquante asgjë të vërtetë tek Brunelda, zaten as hijen e një përvoje reale, por vetëm përshkrimin e “tmerreve ndërshkuese, përcaktuar ndaj atyre që nuk ndjekin rrugën e mbrothtë”.
Nga file-i i përkthimit tim të 2007s, kopjoj:
«Nuk duket e çuditshme pra që Brodi, adhurues romantik i grave, për të cilin koito-ja nuk është një realitet por një «simbol i ndjenjës», s’ka parë te Brunelda asgjë të vërtetë, as hijen e një eksperience reale, por vetëm përshkrimin e «ndëshkimeve të tmerrshme rezervuar atyre që s’ndjekin udhën e drejtë».
Lyss, koito ne frangisht asht “coït”, prej latinisht coitus… nse do t’ishte libër (roman) i Charles Bukowsky-it, mund të pëkthehet “pallimi”. nse do t’ishte romancë e Sveva Casatit, mund të përkthehet “të bërit dashuri”… kjo fjalë nuk përmendet nga Kundera (eseist në këtë rast, me ilustrue jetën e përditshme alla franga, por me qëllimin me rikrijue nji polemikë ndaj Brodit tredhës dhe të tredhun)… për mendimin tim, në kontekstin Brod-Kafka-Kundera, duhet lanë koito, pasi “savantët” kanë si batutë coito ergo sum, që asht shtrembnim seksual i cogito ergo sum-it kartezian…. sidokjoftë në shqipen e saktë asht edhe fonetikisht edhe etimologjikisht, ma pranë fjalës çiftim… merr librin dhe lexoje në frangisht meqë e ditke gjuhën. Unë për vetë nuk jam për shqipërimin e skajeve si “whiskey” “suspense” etj. sikundër as “dhallën” tonë nuk na e amerikanizojnë ‘amerikont’.