Nuk di kush ka shkruar, një herë, se martesa është shkëmbim humori të keq gjatë ditës dhe erërash të këqija gjatë natës – por nuk do të ketë qenë, me siguri, beqar.

Në fakt, kur dy vetë ndajnë shtrat, shkëmbejnë mes tyre shumë më tepër se intimitetin – dhe kjo ndodh pavarësisht nga dëshirat e tyre, ndonjëherë edhe përtej horizontit të perceptimit.

Kemi kohë që kemi hyrë në marrëdhënie të rregullt me Perëndimin, por kjo martesë duket sikur veç konfirmon, dita-ditës, aforizmin e mësipërm.

Nga Perëndimi shqiptarëve u vijnë pará dhe teknologji; të cilat, në çdo rast, përdoren nga paritë politike për të konsoliduar pushtetin e tyre.

Kush e njeh sado pak historinë e kontakteve të fuqive europiane me qytetërimet anembanë botës, gjatë shekujve XVI-XVIII, do ta vërejë menjëherë se historia përsëritet – meqë edhe popullsitë vendëse, nga Guineja në Meksikë, nga Angola në Peru, nga Karaibet në Polinezi, gjithnjë u kanë kërkuar vizitorëve mallra dhe teknologji, të cilat i kanë përdorur pastaj në luftën kundër rivalëve.

Një mushqetë, në duart e një kreut të fisit ose të djemve të tij, ishte më e fuqishme se skeptri i sundimtarit.

Për analizën e kontakteve tona me Perëndimin, pas vitit 1990, ndoshta ka më shumë vlerë të shqyrtohet çfarë është shkëmbyer, në këto marrëdhënie, përtej synimeve të palëve.

Sikurse ka interes të shihet se çfarë aspekti i këtyre marrëdhënieve katalizoi veset e fjetura, në karakterin e shoqërisë shqiptare: dhunën ndërpersonale, grykësinë, hajdutëritë, kurvëritë.

Shqipëria eksportoi në Europë një numër të madh emigrantësh; sikurse eksportoi, së bashku me emigrantët, struktura dhe vese sociale të cilat kujtonim se ishin çrrënjosur qëkur.

Europa solli në Shqipëri teknologjitë, klientelizmin dhe modelin e një jete të themeluar mbi dëshirën, vullnetin, madje obsesionin për pasurim të shpejtë dhe me çdo kusht.

Të gjitha këto, janë veç maja e ajsbergut.

Kur europianët shkelën Amerikën, çuan atje jo vetëm armët e zjarrit, rrotën, Biblën dhe kuajt; por edhe ato sëmundje të cilat, brenda dy-tre shekujsh, do të zhduknin pothuajse krejt popullsitë vendëse – që nuk kish imunitet ndaj tyre.

Edhe vendësit u përgjigjën me të njëjtën monedhë: veç domates, patates, çokollatës, misrit dhe duhanit, u dhanë europianëve sifilizin, një lëngatë që, ironikisht, gjëlloi dhe lulëzoi krah për krah me vesin në Botën e Vjetër.

Sado asimetrike palët, shkëmbimet janë gjithnjë të dyanshme.

Perëndimin e kanë sjellë këtu ku është institucionet, si vlera dhe kapital shpirtëror, kulturor dhe etik; por ne rregullisht i kemi trajtuar këto institucione si teknologji dhe jemi përpjekur t’i shfrytëzojmë si të ishin sende konsumi: nxirre nga kutia, vure në prizë, dhe thirr gjithë mëhallën të vijë ta shohë.

E shkëputur nga konteksti i vet social i natyrshëm, që e ka përftuar, teknologjia vërtet mund t’u shërbejë individëve, por përndryshe nuk është e thënë që të luajë rol doemos pozitiv në shoqëritë pritëse.

Le të mos flasim më tej, në këtë diskutim, për marrëdhëniet sot midis televizionit dhe vlerave etike, ndër shqiptarët.

Marksistët na mësojnë se kapitali është vjedhje; edhe pse ata s’e kanë nxjerrë këtë përfundim duke studiuar formimin e kapitalit në Shqipërinë e këtyre 20 vjetëve.

Përkundrazi, duke parë si dhe sa po vjedhin shqiptarët sot, atëherë duhet rivështruar edhe teza e mësipërme: nëse kapitali është vjedhje, atëherë suksesi i Perëndimit sot, edhe në aspektin etik, duhet kërkuar në kundërvënien e shoqërive perëndimore ndaj vjedhjeve.

Kur flasim për kundërvënie, vijmë sakaq te imuniteti – ose mekanizmi mbrojtës i një sistemi, ndaj interferencës, agresionit dhe entropisë.

Mungesa e imunitetit përçudnon madje edhe qëllimet e mbrapshta – pa folur për ato të mirat.

Të marrim si shembull futjen e Shqipërisë në NATO. E patëm përshëndetur, atëherë, me shpresë se NATO-ja do të ndihmonte për të ndërtuar, në Shqipëri, një institucion model – ushtrinë.

Po çfarë ndodhi në realitet? Gërdeci, tregtitë e armëve me qelbësira nga më të mëdhatë anembanë planetit, korrupsioni, dhe gatishmëria – kjo shqiptare bajraktare tradicionale por tashmë e ripërtërirë – për t’u ofruar fuqive të mëdha mercenarë, përkundrejt favoreve klienteliste.

Ose të marrim si shembull lirinë e fjalës – një nga arritjet më sublime të qytetërimit Perëndimor, të cilën ne, shqiptarët, po e përdorim rëndom si teknologji për të shkatërruar kundërshtarin.

Përfytyroni një qytetërim që e përdor elektricitetin vetëm për të ekzekutuar “armiqtë” – ky është përdorimi që po ia bëjmë lirisë së fjalës ne shqiptarët sot, në shekullin XXI.

Mënyra më e mirë për t’i njohur, në mos për t’i gjykuar kulturat, është nëpërmjet pasioneve që i sundojnë: shiheni tonën, të kapur peng e zilisë, keqdashjes së përgjithshme, urrejtjes ndaj Tjetrit, grykësisë, hakmarrjes, mburrjes, gënjeshtrës, gatishmërisë për t’u shitur.

Rrëfejnë se, kur eksploratori i famshëm britanik James Cook vizitoi Tahitin dhe qëndroi aty për disa muaj, vendësit ishin të apasionuar pas xhinglave, që u dhuronin marinarët – rruazave prej qelqi dhe sidomos gozhdëve.

Një ditë, edhe këto mbaruan. Ishullarët i kaploi zhgënjimi, sa kohë që s’po merrnin më dhurata prej vizitorëve, në shkëmbim të miqësisë, ushqimit dhe të seksit që e blatonin me zemërgjerësi.

Pastaj kapiteni Cook u kujtua se, krejt rastësisht, kishte në anije një ngarkesë pendësh të kuqe papagalli, që paskëshin qenë tejet të vyera për tahitianët, kushedi për ç’arsye.

Shkruan Alan Moorehead, te The Fatal Impact:

Për këto pupla, tahitianët ishin gati të shisnin gjithçka, madje të bënin gjithçka; me shpresën se do të shtinte në dorë një pupël të vetme, bashkëshortja e një kryetari fisi, me lejen e të shoqit, iu ofrua kapitenit Cook për seks.

Ky efekt i papritur, i një sendi modest, si penda e papagallit, ndaj kodit moral dhe institucionit të martesës në ishull, të fton të mendosh – për brishtësinë e virtytit dhe fuqinë e ngasjes.

Në fakt, që prej viteve 1980, shoqërinë shqiptare e ka sunduar tundimi, ose ngashënjimi i kufizuar vetëm prej dëshirës së Tjetrit; dhe si katalizator i këtij tundimi ka shërbyer televizioni më parë, kontakti i pandërmjetëm me realitetin përtej më pas.

Tundimi është lija që ua sollën konkuistadorët europianë shqiptarëve në fundshekullin XX.

Më tepër se për shkëmbime humori të keq dhe erërash kutërbuese, këtu bëhet fjalë për mbijetesën e denjë të një shoqërie dhe kulture, me të cilën identifikohemi.