Të ndryshosh toponimet “e huaja” është një nga ato lloj ndërhyrjesh në gjuhë, dhe më tej në kulturë, të cilat nuk dihet se çfarë pasojash do të sjellin, njëlloj sikurse nuk dihet nëse do të kenë apo jo sukses.
Toponimet, pavarësisht nga origjina, janë të integruara në perceptimin që i bën banori territorit; dhe njëjtësia e tyre, ose përkimi univok midis emrit dhe vendit vetë, mbështet drejtpërdrejt njëjtësinë e realitetit.
Kulturat politike autoritare e kanë për zemër ndërhyrjen në gjuhë; sidomos kur duan që gjuha, të paktën në versionin e saj formal, të pasqyrojë ideologjinë e pakicës në pushtet. Një kulturë politike kombëtariste do të kërkojë, si rregull, “pastrimin” e gjuhës nga elementi “i huaj”, sikurse do të kërkojë, në përgjithësi, “pastrimin” e kulturës nga elementi “i huaj”.
Në rastin e toponimeve, pastrimi ose zëvendësimi i tyre është një operacion haptazi elitar, sa kohë që përdoruesi nuk e di që toponimi është i huaj, por e konsideron atë të përvetësuar me kohë, madje pjesë të identitetit të vet.
Veçanërisht në rrethanat kur një toponim i huaj zëvendësohet me një toponim ilir ose pseudo-ilir, falsiteti është i dyfishtë: nga një anë i kërkohet përdoruesit të njohë si “të huaj” një toponim të cilin e ka përdorur deri dje pa problem dhe nuk e ka ditur si të tillë; nga ana tjetër, i kërkohet të pranojë si autentik, një toponim vërtet të huaj, pa kurrfarë vijueshmërie me traditën dhe vetëdijen kolektive, por që është identifikuar si politikisht korrekt nga priftërinjtë e kombëtarizmit.
[Vëreni edhe mistifikimin: një toponim që ka shekuj që përdoret, cilësohet si “i huaj”; ndërsa ky tjetri, që sapo është zhgroposur nga gërmadhat, cilësohet si “yni”.]
Gjithsesi, dëmi që do t’i sjellë gjuhës dhe kulturës zëvendësimi i toponimeve është me veprim të ngadalshëm, nuk diagnostikohet dot menjëherë, as mund të përcaktohet me siguri se i ç’natyre do të jetë.
Dhe po flas vetëm për gjuhën – nuk po flas për problemet administrative dhe juridike të ndërrimit të toponimeve (aktet e pronësisë, tapitë etj.), edhe pse kostoja e tyre thjesht ekonomike besoj do të jetë mjaft e madhe.
Megjithatë, burokracitë janë deri diku të kontrollueshme – sepse i kemi krijuar vetë, ndryshe nga gjuha, e cila në fakt na ka krijuar.
Dëmet e ndërhyrjeve në gjuhë unë do t’i krahasoja me dëmet e shpyllëzimit të kodrave dhe terreneve të pjerrëta; ti nisesh me idenë që të mbjellësh atje pemë ose të hapësh tokë bujqësore, por në fakt vetëm sa ia ekspozon dheun erozionit dhe mbetesh me gisht në gojë.
Natyrisht, ndërrimi i toponimit, edhe nëse do të kryhet, do të prekë, fillimisht, vetëm nivelin formal të ligjërimit – njerëzit do të vazhdojnë të përdorin të vjetrin, ose do t’i përdorin të dyja, sipas rastit. Këtu u soll Kosova si shembull suksesi, por në Kosovë toponimet sllave lidheshin me sundimin serb, prandaj konteksti i ndërrimit ka qenë tjetër dhe njerëzit kanë ditur aq serbisht sa t’i identifikojnë toponimet ekzistuese si serbe.
Proponentët e ndërrimit të toponimisë janë të bindur se kjo veç të mira do t’i sjellë kulturës dhe gjuhës shqipe; por kjo bindje i ka rrënjët pjesërisht në injorancën e tyre dhe pjesërisht në hipokrizinë. Unë besoj se atyre as që u bëhet vonë për dëmet afatgjata që mund të pësojë kultura, meqë synimi i tyre është të projektojnë ideologjinë e tyre edhe në fusha ku nuk e imponojnë dot në mënyrë ligjore ose policore.
Po çfarë dëmi mund të sjellë ndërrimi i toponimeve?
Kësaj pyetjeje unë s’i përgjigjem dot. Nëse është fjala për ndërrime sporadike, dëmi do të jetë i papërfillshëm; por nëse do të ketë orvatje për ndërrim masiv, atëherë dëmi mund të jetë serioz.
Nuk jam fallxhor, as ia shoh dot filxhanin kulturës dhe gjuhës shqipe; por mund të sjell shembullin e dëmve të shkaktuara nga një operacion i ngjashëm i tentuar në të kaluarën: pastrimi i shqipes nga fjalët e huaja.
Sikurse e dimë, ky operacion filloi gjatë Rilindjes, dhe preku kryesisht turqizmat, por deri diku edhe greqizmat dhe sllavizmat krahinore, ose huazime të kontaktit. Ndërhyrja në leksik ishte pjesë e një ndërhyrjeje madhore të Rilindësve në kulturë, që kishte për synim përvijimin dhe konsolidimin e një kulture kombëtare të themeluar mbi gjuhën shqipe dhe disa mite historike (si ai i Skënderbeut) – e cila kulturë, në fakt, deri atëherë nuk ekzistonte.
Rilindësit patën sukses në këtë operacion; meqë i lanë shumë fjalë të huaja jashtë shqipes letrare, në një kohë që e pasuruan këtë me një numër neologjizmash, të cilët i përdorim edhe sot.
Pjesë e kulturës patriotike, të frymëzuar nga idealet kombëtariste, ka qenë dhe mbetet vigjilenca ndaj fjalës së huaj; në nivelin e autorit dhe të lexuesit.
Shumë njerëz mendojnë që kjo është diçka e mirë, për t’u përkrahur edhe në nivel institucional.
Ndërkohë, të gjithë habitemi, në mos indinjohemi, me lehtësinë me të cilën futen në gjuhën shqipe fjalët e huaja – veçanërisht nga gjuhët neolatine, tani vonë edhe nga anglishtja. Çfarëdo teksti të lexosh, do të gjesh fjalë të huaja të cilat autori i ka parë të nevojshme t’i përdorë; shpesh edhe për herë të parë.
Për këtë, e kemi zakon të qortojmë autorët si ksenofilë dhe t’u heqim veshin dhe t’u kërkojmë që, herën tjetër, të përdorin fjalë të bukura shqipe, në vend të këtyre të huajave që e shëmtojnë tekstin. Ky lloj reagimi, në thelb infantil, i ka rrënjët në një mit, sipas të cilit gjuha që shkruajmë duhet të jetë në shërbim të ideologjisë kombëtare.
Çfarë ka ndodhur dhe po ndodh, në fakt, është pasojë e drejtpërdrejtë e yryshit Rilindës për të ndërhyrë në leksik. Kjo, sepse vetëdija e kultivuar, madje vigjilenca për fjalën e huaj dhe ftesa për ta zëvendësuar atë me fjalën shqipe, ka çuar drejtpërdrejt në dobësimin e normës leksikore, ose mekanizmit që e shndërron thesin me fjalë shqipe në sistem funksional.
Norma leksikore nuk duhet ngatërruar me legjislacionin gjuhësor të imponuar nga Akademia; është më tepër një ndjenjë gjuhësore e kultivuar nga shkolla, studimi i gjuhës shqipe dhe kontakti me gjuhën e njësuar, në format e saj ligjërimore publike të shkruara dhe të folura. Kjo ndjenjë të ndihmon të përcaktosh se çfarë fjale mund të përdorësh në një kontekst të dhënë dhe çfarë fjale nuk duhet ta përdorësh.
Merrni hapni një tekst çfarëdo të shkruar në anglishten e sotme: gjasat janë pothuajse 100%, që leksiku i përdorur në atë tekst është i gjithi normativ, dhe se asnjë prej lexuesve nuk do të ketë rezerva për përdorimin e kësaj apo të asaj fjale, ose do të qortojë autorin se pse ka zgjedhur këtë fjalë dhe jo atë.
Nëse një gjuhë lihet e qetë, në punën e vet, norma leksikore kristalizohet vetvetiu dhe funksionon si sistem imunitar i leksikut; siç e kërkojnë vetë nevojat e komunikimit. Përkundrazi, në rastin e shqipes letrare, këmbëngulja për zëvendësimin e fjalëve, sipas një kriteri josinkronik (kriteri i prejardhjes ose i origjinës) e ka dobësuar normën; dhe dalëngadalë ia ka relativizuar statusin çdo fjale që përdoret në tekstet.
Kjo i bën autorët që, kur shkruajnë, të mos e ndiejnë më, të paktën në masën e duhur, frenimin që vjen prej normës leksikore dhe të përdorin, pa doganë, gjithfarë fjalësh të cilat shqipja nuk i ka, as fjalorët e saj nuk i pasqyrojnë. Meqë sot marrëdhëniet kulturore i kemi me Perëndimin, këto fjalë vijnë kryesisht nga italishtja, frëngjishtja dhe anglishtja.
Për ta përmbledhur argumentin: Rilindjes iu desh të zëvendësonte fjalët e huaja me fjalë shqipe; për ta bërë këtë, i nxiti përdoruesit e gjuhës ta shpërfillnin normën leksikore, në kuptimin që çdo ndërhyrje në leksik, me qëllim zëvendësues, u përshëndet prej autoriteteve; si rezultat i padëshiruar i kësaj nisme në thelb ideologjike, shqipes letrare iu dobësua norma leksikore dhe u krijuan kushtet gjuhësore për përmbytjen e sotme ligjërimit publik me fjalë të huaja.
Efekti është paradoksal: një nismë e nisur për mirë (sikurse çdo nismë e ngjashme në këtë fushë me mina), çoi në dobësimin e sistemit imunitar të leksikut shqip deri në atë shkallë, sa sot kushdo mund të përdorë fjalë të huaja, pa e vënë re se është duke shkelur normën. Edhe këtu, ngjashmëria me ndërhyrjet në mjedis (shpyllëzim, toka të reja, erozion, etj.) është domethënëse.
Morali: ndërhyrjet masive në sisteme që nuk i kuptojmë mirë, sjellin gjithnjë pasoja të padëshiruara. Se cilat do të jenë këto pasoja të padëshiruara, në rastin e toponimeve, unë shpresoj, gjithsesi, të mos e marr vesh kurrë.
Unë po argëtohem pak me idenë se çfarë do bëhet, nëse ndërrohen toponimet…
them operacionin, adhamudhët (vajta të thosha xherahët, po kjo është turqizmë), ta fillonin nga fshatrat që janë të pabanueshme sot. Ka plot të tilla. Rob të gjallë nuk do ketë e kështu nuk do u ofrohej rezistencë, do kishin liri maksimale në vendosje të emërtimeve. Si do e bënin? Nuk besoj se do kënaqeshin me një përkthim të emrit të vjetër… Mund të caktonin nga një adhamudh për zonë… me hartën përpara, si strateg i vjetër… do tu ofronte kjo një ndjenjë ripushtimi të zonave. Këto janë zonat e filanit, ai është gjenerali aty, ai vendos! Edhe gjenerali besoj, do shkonte në x e në aksh fshat, do i merrte erë natyrës ilire, do mbyllte sytë e si homer modern (ai i Simpsons), do thërriste me zë të lartë emrin e fshatit të sapopagëzuar. E pagëzova dhe këtë do thosh.
Kështu fshatrat e pabanuar, të njohura VETËM përmes kujtesës dhe lidhjes reale që do ishte emri i vjetër, do ia dilnin t’i fshinin fare prej hartës.
Më keq do e kishin në vendbanimet me njerëz… unë i druhem asaj ndjenjës së turpit psh, që do ndjenin banorët aktualë, kur tu vihej në pikëpyetje përkatësia.
Lezhës një homoseksual i doli, dhe u ngritën në protestë… imagjinoni si do i tallnin banorët e Çorovodës, ata të Beratit, me pretekstin se të parët, na paskan më pak shqiptarllëk, edhe kështu u duhej ndërhyrje të shqiptarizoheshin më shumë.
Tjetër e keqe që do ndodhte, do humbnin njerëzit stigmat dhe karakteristikat, se, tjetër karakteristika do kish sarandioti me emër të vjetër, e të tjera ai me emër të ri! Kështu që do shpikeshin epitete të reja…. këlcyriotët psh, mund të mbiquheshin me emrin “satelitorë”, në vend të “kurabije” që i cilësojnë përmetarët. Kjo për shkak të antenave satelitore të shumta.
Skraparllinjtë, mund të mbiquheshin X5orë, apo xhiparë, apo thjesht “metistë”.
Elbasanasit nga ana tjetër, mund të përfitonin epitetin tejet cool, si “trash-metalorë”, për shkak të rrënojave tashmë të metalurgjikut.
Pogradecarët mund të quheshin saliqenër (sali + liqen), apo saliqenarë, saliqenorë.
etj etj etj…
Lindin edhe probleme serioze. Si t’ja vesh emrin Beratit? Si te themi ne pastaj per Ceken? Nje i njohuri im nga Skrapari me tregoi kete ndodhi qe i kishte ngjare ne Berat kur kishte shkuar me pune shteti. Dekumenti ne qafe me litar dhe ec perpara ne lokal. Kur u dha Cekja.
-Ta marr pak karrigen-me thote.
-Kush je ti-e pyes. Ai ve buzen ne gaz dhe me pergjigjet.
-Si nuk e ditke? Une jam Cekja i Beratit.
-Muuut- i pergjigjem une qe ta degjonin edhe te tjeret.
-Ti je Sejfulla Myftari nga Visoska e Skraparit dhe ke luajtur skecin e pare 17 vjec maje nje trau.
Ai mbeti ore qe the ti. Mbasandaja me shtrengoi doren dhe me tha: Ke te drejte.
Pastaj ky i njohuri kthehet nga une dhe me thote:
-Ta thashe kete qe te kuptosh se eshte pergjegjesi e madhe te jesh nga Skrapari se jo per gje po turperonesh oree. Te thone: U nxifsh qe e le ate botin te fliste ashtu. Tere ato zakone, e tere ai respekt per miqesine”.
Une me kete rast kuptova sa me zarar eshte t’i tregosh tjetrit nga je, por edhe te mohosh origjinen tende. Prandaj te quash sot skrapallinjte “metiste”, kur neser mund te rreshqase ne Metalare, duke nenkuptuar ne vend te pasuesve te muzikes, nje loje te felliqur politike qe ngre dyshime mbi higjenen e Metes eshte pune e rrezikshme. Aq me teper ne Skrapar, kur une prej kohesh kam nxjerre konkulzionin se edhe Cekja vete iku andej se nuk qeshte njeri.
Epo mire; meqe po u tregokan humore ne kete teme, po them edhe une se keto kohet e fundit jemi duke u tallur me ata te Gazetes Pink (Shekulli) sepse keta kane mesuar fjalen e re, Idiosinkrazi, dhe te lumtur si femije, e fusin ne cdo muhabet – keta idiosinkratike.
Nejse, u paskemi rene ne qafe kot se koti; kujtonim se vinte kjo gje prej budallikut te tyre, por paska qene shume me e thelle kjo pune – rrenjet i paska gjer te Rilindja – dhe s’paska faj as Berisha qe shkon e perdor fjale idiote si Kongjenital, duke bere qe te krijohen fjali karagjoze te tipit: Luli, ky kanakar kongjenital…
Ndersa per t’u lidhur sadopak me temen (por gjithmone me buzen ne gaz) them se gjeja me e rendesishme eshte qe per momentin te mos shihet si nje blasfemi nje nderrim i mundshem i emrave; sepse nuk i ka vendosur Allahi keto emra, dhe nuk jane te shkruara ne nje rrase guri.
Pastaj se sa masiv apo se sa selektiv mund te behet ky proces – futet ne teknikalitet e punes dhe qe te pakten per mua jane krejt te parendesishme, sepse nese pranohet nga kushdo qe keto emra mund te ndryshohen, atehere ndryshimi do ndodhi vete ne menyre natyrale; dhe do ndodhi aty dhe vetem aty ku do jete me e arsyeshme te ndodhi. Nuk do behet asgje e sforcuar sepse nuk mund ta besh nje gje te tille pa marre pelqimin e banoreve.
“Rilindësit patën sukses në këtë operacion; meqë i lanë shumë fjalë të huaja jashtë shqipes letrare, në një kohë që e pasuruan këtë me një numër neologjizmash, të cilët i përdorim edhe sot.”
Ndërsa nuk e di se si rilindasit ju përqasën atij procesi dhe patën gjithë atë sukses (jam i sigurt që nuk kanë përdorur as dhunën dhe as imponimin zyrtar), mua më habit fakti se si disa “bejtexhinj të modernizuar” arritën që të fusnin aq fjalë të reja në gjuhën shqipe… apo ndoshta ngaqë ishin gjuhëtarë që merreshin me fjalën dhe nuk rrinin të vrisnin dhe aq shumë mendjen me se ç’pasoja do kishte futja e fjalëve të reja apo ndryshimi i toponimeve të vjetra, pardon, fjalëve të vjetra..
Mua me duket se ketu jane kthyer permbys premisat.
Ne radhe te pare, premisa organike ose gjenetike, ne nje kohe qe dihet fare mire se gjuhet neolatine kane parapelqyer gjithnje te marrin e japin me njera-tjetren duke injoruar gjuhet gjermanike, ne radhe te pare gjermanishten.
Po ashtu dihet fare mire parapelqimi i shqipes mes turqizmave per fjalet indoeuropiane, persiane, ndaj altaikeve te turqishtes vete.
Ketij parimi te mirenjohur,se gjuha vepron si organizem, i eshte vene viza.
Se dyti, norma eshte luks i gjuheve te perpunuara, luks te cilin gjuhet e tjera e kane arritur pas shekujsh relativiteti, shpesh te papare, si puna e italishtes ose gjermanishtes. Ne kete luks e duam keshtu mbi dy kembe, e pazhvilluar siç eshte shqipja, norma vetem sa do e kthente ne gjuhe pedante dhe pertacesh.
Se treti, ç’vlen per Kosoven vlen edhe per Shqiperine e anasjelltas, sepse nuk ka asnje kuptim qe i njejti komb te sillet ndryshe ne hapesira te ndryshme gjeografike te vetat. Ketu parimi i bashkesise eshte transformuar ne parim te perçarjes dhe dyzimit. Sado te jene ndryshimet, eshte vete parimi i kombesise i cili vepron ne emer te sheshimit te diferencave te çfaredo natyre qofshin.
Para ca kohesh peshku solli nje ironi te Konices per shkelyerjen e shqipes nga ‘oksidentalistet’ e kohes se vet.
Ca po ndodh keto 20 vjet eshte e njejta dukuri qe ironizonte Konica.
Ne thelb kemi te bejme me pertace, arriviste, oportuniste, te cilet pa kurrfare nevoje te shqipes fusin huazime vend e pavend, qe te ngjajne me te mençur, me te kohes, me trendy e te mahnisin keshtu katundarine e elitat ksenofile te vendit.
Vendin e turqizmave e zune oksidentalizmat, kemi te njejten dukuri e te njejten majmuneri.
Rilindasit, ndaj ngadhnjimit te pritshem te kesaj majmunerie, sapo vendi te shkeputej nga Turqia, punuan fuqishem qe te ofronin nje alternative, nje alternative qe do te thote ruajtje dhe zhvillim i ç’eshte shqiptare, dmth asaj pjese qe perben natyren dhe autenticitetin tone.
Te mbeshtetesh mbajtjen e toponimeve te huaja do te thote te mbeshtetesh barishtet e keqija sepse bash si barishte te keqija kane hyre dhe po ashtu jane sjelle.
Toponimet ilire jane tonat po aq sa jane ato latine te neolatineve, prandaj ta leme menjane pseudo-shkencen dhe qellimet retorike.
Me theollogosa, turq e J. mund te kihet sukses se jane alienuar vete, po me shqiptare dok s’ka shanse te perdoret pseudo-shkenca me sukses.
Nese do te perdorim metrin qe perdorte Konica per te tjeret, si dashamires te figures se tij, me siguri nuk do e linim kurrsesi te merrej me veten se do e tallte aq sa do ndryshonte dhe emrin pastaj. Dhe ketu nuk eshte ceshtje identiteti, por aftesie per te ngritur dyshime; ka qene ai dyshues si nje Tosk, por edhe pakez oriental ne karakter. Ndaj edhe nuk i shkonte arsyetimi se nxehej shpejt.
Se dyti e perdor shpesh kete krekosjen qe ti je i fundmi dhe te tjeret jane shprishur rruges. Te genjen mendja. Duke folur per veten time, une ne kete blog nuk shkruaj per te bere politike, as per ti sherbyer qellimeve te caktuara, por per te diskutuar. Ky blog me sa di nuk ka ndonje peshe ne vendimmarrjen e gjerave ne Shqiperi edhe pse mundet te kete ndikim ne lexues qe e vizitojne. Dhe natyrisht ketu raporti eshte i ndare qarte dhe kjo deshmohet mes kuotimit te komenteve dhe shkrimeve. Eshte e dukshme se shkrimet jane shume me te vleresuara, ndoshta kjo edhe per shkak te nje lloj identifikimi dhe sterotipizimi te komentuesve qe paraqiten me pseudonime. Ndaj t’i mveshesh nje komentuesi prapavije per qendrimet e veta deshmon nje lloj emotiviteti qe te pengon ty vete ne debat. Por si pasues dhe idhtar i genetikes, jam i bindur se neser dej ti vete do me dalesh ne mbrojtje. Dhe sa per dijeni ai individ qe ka besim, perkufizim dhe palce te identitetit te vet mund ti lejoje vetes problematizimin e cdo ceshtjeje, pse nuk ka se cfare ti druhet. Rrjepacuket, opingaret, brekengushtet e sapogdhire dhe qylafxhinjte qe kundermojne era hirre, ata ulerasin sa kane ne koke, se jo per gje po keshtu edhe jane mesuar; tu bertasin. Ata edhe shqiptarine e kane mesuar ne pazarin e gjese se gjalle qe behej te djelave. Dhe ketu sinqerisht nuk e kam per ty, me gjithe mend. Une nuk mbeshtes toponimine e fjaleve te huaja- ti kete nuk kupton-sepse nuk po themelojme vende te reja dhe po u veme emra lokalesh- por toponimine qe tashme eshte e jona pavaresisht etimologjise. Dhe mos eja ketu te na tregosh se kjo eshte vene me vendim te dikujt ne Beograd dhe Sofje, por qe nuk ka kaluar nje dite kete, se jo per gje po je versioni sllav i historise vetem se me gjuhen shqipe. Ku e ke ti shkencen qe ta shohim? Ti variante te disktutuar me pare ke ofruar, jo tjeter, te cilat shpjegojne ne menyre te pjesshme. Po si ka mundesi xhanem qe ne momentin e pare shqiptaret sakrifikuan me shume ndersa tani po i bejne topin? Ja te them une nje arsye; sepse ata qe llapin jane si ty kerkojne ngahera armiq dhe nuk dine cfare te ofrojne tjeter.
Hyllin:
Hyllin, nuk di ç’të bëri të mendosh se unë ndjek premisën e gjuhës si organizëm. Është premisë e nderuar, por në gjuhësinë e sotme ka të njëjtin status me atë të flogistonit, në kiminë e shekullit XIX.
Nuk di as ku e ke gjetur këtë, që shqipja ka parapëlqyer persizmat, mes orientalizmave. Nëse ajo puna e flogistonit edhe mund të përtypet, kjo e dyta është misticizëm flagrant (e përdor misticizëm si eufemizëm për një fjalë tjetër).
Persizmat kanë hyrë në shqipe si orientalizma, d.m.th. të ripërtypura nga osmanishtja, ku ishin futur nëpërmjet arabishtes letrare (poetike). Gjithsesi, numri i tyre ka qenë i pakët.
Shqipja nuk e ka pasur shumë problem të huazojë emra nga osmanishtja – pavarësisht nga origjina e tyre. Përkundrazi, folja ka qenë praktikisht e pamundur të huazohet, dhe në fakt folje nga osmanishtja (turqishtja) kanë hyrë shumë pak.
Edhe këtu, kriteri për t’u përdorur është ai funksional, s’ka të bëjë me origjinën, as me diakroninë. Nëse ti mëson pak turqisht, do ta kuptosh pse folja nga ajo gjuhë nuk huazohet dot nga shqipja (ne ato pak që kemi marrë, i kemi marrë nga forma e aoristit).
Gjithsesi, mbetem kurioz të marr vesh nëse atë të persizmave të parapëlqyera nga shqipja e ke nga ndonjë burim, apo e nxore nga xhepi.
Po kjo nder shqiptare eshte ‘luogo comune’ tashme, biles edhe ti vete e ke permendur ne shkrime te hershme. Nese ke ndryshuar mendje, argumentoje, po çdo shqiptar i interesuar ne turqizmat e ka hasur kete teorine e parapelqimit.
Persa i perket parimit te gjuhes si organizem, kjo sado te hidhet poshte nga sinkronistet, mbeshtetet fuqishem ne hallet e pamasa qe has nje fjale e huaj, per t’iu pershtatur fonetikes e gramatikes, kur gjuha levrohet nga katundaret e jo nga gjuhetaret.
Sot ti do e sillje fjalen Belgrad po njesoj, ndersa katundaret e kthyen ne Berat. Ti do e sillje Gorice po katundaret e bene Korçe.
Nuk eshte prone e semiotikes gjuha xha xha, gjuha e folur eshte organizem e kaluar organizmit.
E pse u dashka mesuar turqishtja per te kuptuar, ne fakt sistemi foljor eshte me i ruajturi i shqipes edhe ndaj huazimeve te llojeve te tjera, ndaj turqishtes me i ruajtur meqe ka specifikat qe i dine ata qe njohin turqishten, qe ma ha mendja si pasoje e natyres altaike te turqishtes.
Strukturalizmi dhe fuknsionalizmi jane bere shume te bezdishem, s’kane dhene asnje pergjigje ndaj problemeve madhore dhe prape mendja perpjete.
Sidomos ne gjuhesine shqiptare, ne kerkojme pergjigje historike na dalin para ahistorike te na shpjegojne historine, epo kjo pike e zeze.
Po ti pse kërkon përgjigje historike? Mos je gjë historian dhe akademik i përkushtuar? Jo – ti kërkon përgjigje historike, për të përligjur veprimet e tua politike në sinkroni. Dhe kjo është e gabuar, të thotë funksionalizmi. Funksionalizmi nuk të pengon të merresh me histori – qejf të kesh dhe oreks; por vetëm të vë kufirin tek thana, kur kërkon të shpjegosh funksionin me origjinën.
Une dua te verteten e shqiptareve, nuk e shoh te nevojshme te jem historian e akademik i perkushtuar per te mesuar te verteten e kombit tim.
Ja sot psh kerkova dhe gjeta nje te vertete alternative
Therefore, Slavic today is merely a sort of Balticized Albanian.
http://www.lituanus.org/1991_4/91_4_08.htm me gjeresisht shkrimet e ketij tipit ne
http://www.lituanus.org/main.php?id=search-articles-linguistics
Zoti theollogos, ti mbeshtet gjera qe kane po aq vlere shkencore sa ky siper, se edhe ky nja 2 argumente te natyres fonetike i ka.
Ty nuk të pengon funksionalizmi, as strukturalizmi, që ta kërkosh të vërtetën në histori – por ajo do të jetë e vërtetë historike vetëm. E keqja është se ti dëshiron ta përdorësh të vërtetën historike për të mbështetur doktrina në thelb politike (edhe pse dylekëshe). Interesi yt për historinë nuk është gjenuin; ti vetëm dëshiron ta përdorësh historinë për qëllime që nuk janë historike. Ti e ndyn historinë, kështu.
Kurse ti Hyllin mbeshtet vetem veten. Kaq. Sado te shitesh si patriot, apo me keq si Don Kishot i se vertetes, ky popull per momentin mbetet Sanco Pance, ndaj aleanca e patriotizmit te llojit tend eshte e destinuar te perqeshet. Meqe ra fjala, historine mendoj une se e kupton me mire po te nisesh nga premisat e Sancos sesa nga ato te Don Kishotit. Ndaj ky eshte vetem personazh qe merret seriozisht ne letersi. Si tha ai qe e mori me te qeshur; ka dale kjo fjala e re; Idiosinkratike.
Shoh 2 probleme ketu, e para sepse historine e kam pasur pasion qe kur nuk e dija ç’ishte politika, e dyta sepse kur njeriu rritet, sikunder e ka shpjeguar shume mire Croce, jane interesa te momentit ato qe e nxisin te lexoje histori.
Sipas shpjegimit te Croce-s, ka gjithnje nje interes te se tashmes qe e shtyn njeriun te merret me nje çeshtje te caktuar historike, biles te perzgjedhe edhe leximin, autorin.
Nderkaq mund te them se nuk jam une ç’mitizuesi ne kete mes, nuk jam une qe kerkoj lloj-lloj spekullimesh, sepse shkenca e historise na qenkesh e genjeshtert si pasoje e nacionalizmit. Kush ishte ai qe i tha Xhufit, ti je profesor i kohes se komunizmit prandaj thua genjeshtra.
Pergjigja e tij lapidare, u bera profesor me 1992.
Historia nuk është shkencë, por dije. Ata që duan ta bëjnë historinë shkencë, e katandisin në përrallë, kur nuk e katandisin në drogë.
Unë vetë kam shumë kuriozitet dhe interes për historinë; por i përkas asaj shkolle ose rryme që sinkroninë e trajton veç diakronisë. Kjo nuk më pengon të merrem edhe me njërën edhe me tjetrën.
Xhufi është historian i mirë, më i miri i brezit të vet, më i përgatituri dhe më seriozi, edhe pse nacionalizmi e ka dëmtuar – si historian dhe si figurë publike. Më duket qesharake kur lexoj në gazeta: “historiani i njohur… Pëllumb Xhufi… u shpreh për bustin e Aristotel Gumës…” Po pse, kjo është puna e historianit, të merret me buste në kisha fshatrash? Ja, këtë të bën nacionalizmi.
Më falni Xhaxha, por nuk më duket se është faji i Xhufit që gazetarët shkojnë dhe e intervistojnë dhe ai jep mendimin e tij, jo prej historiani, por prej qytetari të thjeshtë. Se gazetari, për t’i dhënë më shumë peshë “artikullit” të tij, nuk ngurron që të shtojë dhe titujt e Xhufit, kjo s’do të thotë se Xhufi ka folur si historian.
O Hyllin, lëri llafet, gjej një zonë, edhe na thuaj, si do ua ndryshoje emrat? Ti idenë e ndryshimit e ke… kam qejf të ta shikoj idenë në veprim.
Ja këtu ke hartën: http://wikimapia.org/#lat=41.3300334&lon=19.8200226&z=13&l=0&m=b
përvishju…
Ore ju ka shkuar ndonjëherë në mendje ju, se këto harta psh, që ndodhen të riprodhuara në mijëra vende, sikur vetëm internetin të marrësh… do të duhej normalisht të riemërtoheshin kudo?
E vetmja mënyrë për tu arritur kjo, do të ishte një KONSENSUS, gjithëpërfshirës. Sepse ka ik koha e emërtimeve dhe vendimeve arbitrare… Tirana mund të jetë emërtuar e tillë, nga një çoban që kalonte aty pari e zëmë… ç’është kjo e pyeti nipi? Ë? kjo është “Tiranë”. Po sot nuk është MË e mundur një gjë e tillë, sepse jetojmë në kohë të tjera. Cilido që mënyrën demokratike të vendimarrjes e shikon si pengesë, do duhet ta dijë, se është arkaik, i prapambetur.
Po ashtu, nipi e pyeti çobanin se “ç’jemi ne o gjysh?”, “ne jemi shqiptarë”, i tha gjyshi dhe nipi as që e vrau mendjen dy herë nëse e gjithë bota na njeh si albanesë (me përjashtim të turkut që na njeh si arrnautë dhe theollogosit si allvanikoj :P)
Rusi, pse perdor gjuhen nga fundi si pune e femijes qe do ti blesh ndonje gje? Sa here lexoj ty, e nis nga animacionet per ta shtyre deri te frazat e fillimit.
Pse te njoh si allvaniko une mo? Mendoj se shqipen e njoh po aq mire sa ty-Te them me ze te larte qe “je Shqiptar”, edhe pse kam frike se sa te kthej shpinen do nxjerresh gjuhen serish ti.
Po të ishim në vertikal, dmth ballpërballë, vështirë se do të mund të ma shtrembëroje emrin dhe të më flisje kështu.
Sa për emoticonin, ai i drejtohej atij që i replikoja tek komenti (dhe atij mund t’ja lejoj vehtes që t’i drejtohem edhe ashtu, sepse njihemi), ndërsa ty nuk kam nevojë të të nxjerr gjuhën, aq më tepër pas shpine… sepse, nëse kam ndonjë gjë për të të thënë apo për të ta bërë, ta siguroj që e bëj vetëm ballpërballë.
P.s: Nuk e di se përse provon kënaqësi të më thërrasësh Rusi… kur mbiemri im është Rustemi… apo të kujton ndonjë tjetër ky mbiemër dhe nuk të bën goja që ta përmendësh (dhe bën mirë që të mos ta përmendësh)?
Meqe ti reagimin me te forte ndaj meje, e perqendron tek ideja se pas kundershtimit te ndryshimit te emrave te vendeve qendron nje prapavije antishqiptare, qe medemek synon konservimin e nje gjendjeje historike ku nuk qemtohet prani shqiptare-toponimia- atehere une shume mire, ne te njejten pozite shtroj nje pyetje:
Sa e kompromenton shqiptarine tende, si bindje, perkushtim ndaj vendit apo edhe dashuri per trashegimine, mbiemri yt, Rustemi? Po te pyes meqe e solle vete ketu. Por me te njejten meter arsyetimi dhe per ta adresuar diskutimin tek ata qe jane bere protagoniste:
Sa implikon mbiemri Spahiu shqiptarine e kreut te KLD-se, meqenese sipas tij toponimia sllave e fshtarave kompromenton shumecka ne trashegimine shqiptare te tyre? Mu pergjigj te lutem, meqenese nje dite te bukur me kete mendje mund te kerkojne edhe ndryshimin e mbiemrave qe jane jane shenje e nje pjese te historise sone?
PS: Sa i perket replikes tende.
Ti pse perhere deformon ato qe them une? Kur fola per allvanikoj mund te me thuash? Permende pseudonimin tim, ate qe kam thene une duke aluduar ironikisht, tu pergjigja me nje shkurtim te PSEUDONIMIT tend me te cilin prezantohesh ketu. Dakord zoteri? Dhe per te qene korrekt me ty, por jo vetem, sot kur klikova pashe qe shkruan nga profili personal ne Facebook. Pra sot mora vesh emrin dhe mbiemrin dhe faktin qe ketu per te shkruar perdor nje kompozite te tyre. Sa per ato balle per balle e ku di une, thjesht…ti e kupton vete.
Mu pergjigj te lutem per ato qe te pyeta, meqe ti e ke shume te lehte te akuzosh te tjeret per antishqiptari!
Gjëja e parë që më vjen ndërmend të them, në rastet e komenteve si ky i yti, është që: “Hiqi syzet (e paragjykimit) dhe lexo dhe një herë”, por ty do të duhet të të këshilloj që, të ndërrosh numrin e syzeve dhe të provosh e të lexosh edhe njëherë komentet e mija…
KU DREQIN E PE, apo e ndjeve sadolarg,, që unë qënkam partizan apo përndjekës i çështjes së ndryshimit të toponimeve në përgjithësi dhe të AKZ në veçanti?!
Ku dreqin e pe, apo lexove gjëkundi që të përdorja ndonjë cilësor/mbiemër, aq më tepër si armiqsor/antishqiptar ndaj kundërshtuesve të ndryshimit?!
Në komentin e mëparshëm më thoje (me zë të lartë!!!): “Je shqiptar” (dhe këtu do të të doja të të kisha ballpërballë për të dëgjuar, jo lartësinë e zërit, se nuk më bën përshtypje ai, por intonacionin me të cilin do guxoje të ma thoje)… dhe, vërtet, si shqiptar as më bije ndërmend që të ndërroj asgjë, edhe sikur ndonjë vend të quhej Ksen Çin Huan dhe ta kishte atë emër prej qindra vjetësh, sepse nuk është se ndërrimi i emrit do të sjellë rrjedhimisht edhe ndryshimin e kushediseçfarë… dhe… s’jam si ata lëngaraqët “grekë” që bëhen Jorgo… por në këtë rast, ndryshimi është shenjë emancipimi dhe besimi, ndryshim që duhet pranuar dhe përkrahur (sipas tipash si ti), apo jo?
P.s: Antishqiptaria jote apo e kujtdoqoftë, bën pjesë në të drejtën e besimit, tënden apo të kujtdo, dhe mua, përsa ngelet vetëm në stadin e të shprehurit, nuk më prek aspak.
Fillojnë e më ngrihen qimet e kokës përpjetë, jo vetëm kur këto antishqiptarizma do të kalonin nga e thëna në të bërë, por edhe kur këto antishqiptarizma kërkojnë të venë në lojë shqiptarizmin tim.
Para 70 e ca vjetësh, të dy gjyshërit e mij (dhe kishin nga 50 burra nga pas) në qylafët e tyre kishin nganjë shqiponjë… pamvarsisht se njëri e kishte me yll dhe tjetri kishte zhgabë.Mund të ishin mbrujtur me ideollogji të ndryshme, por kur ishte puna për të vlerësuar atë çka është burrëria dhe shqiptaria, pa parë që njëri ishte komunist i ’42 dhe tjetri kulak (deri sa vdiq në ’81) ata dijtën të lidhin dhe të forcojnë miqësinë pa përfillur as rrezikun komunist të luftës së klasave, kur lidhën krushqi në vitet ’60,
Nejse, kushdo e ndjen shqiptarinë ashtu siç është mbrujtur…
”’Po pse, kjo është puna e historianit, të merret me buste në kisha fshatrash? Ja, këtë të bën nacionalizmi.”’
Sikunder e tha Edrusi, perveç historian eshte edhe qytetar dhe perderisa Shqiperia eshte polis-i i tij, eshte detyra e tij, ia kerkon qytetaria te merret me nje bust provokator. Si historian ai eshte me i afte te ndergjegjesohet per natyren demprurese te atij busti ne ate zone te nxehte te polis-it te tij.
Fakti qe ty s’te intereson, apo tjetrit e tjetrit, tregon moskokeçarje fajtore ndaj ngjarjeve dhe natyrisht nje nivel te ulet qytetarie, nese me qytetari nenkuptojme edhe detyrat ndaj polis-it.
Imperativi i ndergjegjesimit te shqiptareve se kane pergjegjesi dhe detyrime ndaj polis-it te tyre, jo vetem ndaj menderes se tyre, kalon edhe nga kontestimi i provokacioneve ndaj polis-it.
Zoti theollogos, ne ka ndonje gje per te qeshur, ai eshte nje shqiptar myslyman qe ben si grek, ky eshte kulmi i karagjozllekut.
Dhe ka me dhjetra mijera ne mos qindra mijera te tille, qe bejne karagjozin diten me diell.
Sikur te mos isha shqiptar do tallja leshte gjithe diten me kete ‘race’ njerezish dylekesh.
J. e ke gabim, une jam per menyren demokratike, keshtu qe kete ketu ia ke ngjeshur xha xhait, se ai e sheh si pengese:
-Cilido që mënyrën demokratike të vendimarrjes e shikon si pengesë, do duhet ta dijë, se është arkaik, i prapambetur.
Nuk te jap dot emra ndryshimesh, per faktin e thjeshte se emri i ri per mua duhet te jete ne doren e banorit.
Fshatrat kane nje te mire, qe dine edhe te mblidhen fshatçe, keshtu qe u takon atyre te hedhin ide per emrat dhe te votojne ate qe u pelqen.
E rendesishme per mua eshte ndergjegjesimi i tyre se emrat e fshatrave nuk korrespondojne me kulturen kombetare dhe se ata si shqiptare, pra zhvillues’ e perçues’ te kultures kombetare kane detyre te unifikojne toponimet me kulturen. Pra jane ata qe duhet te ndergjegjesohen se kane nje detyre kulturore per te kryer.
Kush eshte ky shqiptar mysliman qe ben si grek?
Kur delirit të ndonjë çorovodasi për të shkulur përkujtimoren e LNÇ dhe për të ndryshuar emrat e shesheve dhe rrugëve i përgjigjeshim me “nje si lloj moratorie te ketij delirit”, shumë prej atyre që janë tani kundër ndërrimit të emrave, çuditërisht, atëhere, ishin partizanë të fushatës për ndryshim…
”’Dhe ky nuk perben sigurisht asnje problem, por se nga te vjen ty optimizmi per te thene qe ne te dy, po e quajtem Corovoden Uje i Zi, do fillojme te luajme ndryshe, vetem nje Zot e di.”’
Uje i zi nese Corovode eshte perkthim i nje toponimi te hershem shqiptar, nderkaq rasti i Albulenes qe u kthye ne Ujebardhe, ne shqipe moderne, na tregon qe nuk mund te kete qene absolutisht ne formen Uje i zi.
Nga me vjen optimizmi qe do luajme ndryshe ?
Fare e thjeshte, shqiptaret ne trojet e tyre, kane qene pothuaj gjithnje te diskrimininuar nga ana gjuhesore dhe kulturore, shqipja para shtetit te Shqiperise s’ka qene asnjehere gjuhe zyrtare, gjuhe e administrates, gjuhe e kultures , perkundrazi ka qene perhere e diskriminuar dhe kete e deshmon perveç historise edhe prania e huazimeve.
Gjuhet dhe kulturat e zhvilluara, jane pasoje e privilegjimit politik nje gjuhe.
Te marrim Ballkanin, sllavet pasi asimiluan eliten e tyre turko-bullgare, e bene sllavishten gjuhen e fese, te administrates e te kultures dhe persa kohe ekzistoi shteti bullgar sllavishtja ishte gjuha e privilegjuar, ajo qe i jepte tonin shtetit, kultures, fese dhe kjo qysh ne shek 9.
Ta leme menjane Bizantin, qe privilegjoi greqishten ne menyre te paskrupullt, aq sa gjuhet e Azise se vogel, pothuajse te gjitha kane si date vdekjeje shek 6-7, por te marrim Serbine qe e kemi afer.
Kjo ne shek 13 u privilegjua ne fe, administrate, kulture, aq sa toponimet bullgare te Serbise se sotme (asokohe serbet ishin kryesisht ne Bosnje) moren forma serbe, gjithçka bullgare por edhe vllahe e arberore u serbizua, nepermjet privilegjimit te gjuhes serbet moren fytyre kombetare, aq sa rajonin me te ri te pushtuar, Kosoven po e quajne Serbia e vjeter, ne nje kohe qe Serbia realisht e vjeter eshte ne Bosnje.
Pse Kosova mori kete status, pikerisht sepse ne kohen e pushtimit te Kosoves, serben privilegjuan gjuhen e tyre, ne fe, administrate e kulture, pra aty nis Serbia ‘e re’.
Ne kete gje, qe bullgare e serbe e kane bere qe perkatesisht, ne shek 9 e 13, e kemi bere pas 1912, pra te privilegjojme me ne fund shqipen, ti japim statusin e gjuhes se administrates te kultures dhe persa i perket te pakten ortodoksise edhe te fese.
Shqiperia ‘e re’ nis plot 7 shekuj pas Serbise ‘se re’, pra jemi 7 shekuj prapa serbeve.
Ndersa kemi kaq shume per te bere, nepermjet privilegjimit te shqipes, ne jo vetem qe s’bejme hap perpara, por po bejme hapa prapa.
Sala thote ti japim anglishtes ne administrate privilegjet e shqipes !
Po ka me gomarllek se ky , kjo eshte turkoshakeri moderne.
Shiko ne kulture si kane hyre italiniazmat e amerikanizmat, ne dem te shqipes.
Shiko Kishen Ortodokse qe po greqizohet dita-dites dhe Kisha Ortodokse ka nje veçori ndaj kulteve te tjera ne Shqiperi, sepse eshte e vetmja qe synon pastrimin e shqipes, ne baze te parimit, Zoti me besimtaret shqiptare flet shqip,sepse shqipja eshte krijuar prej Zotit per te folur me nje bashkesi njerezish (kur u krijuan gjuhet pas renies se kulles se Babilonit).
Nje ortodoks i mire, sidomos nje prift ortodoks, ka detyre parimore, te pastroje shqipen dhe te krijoje fjale ne shqip, sepse vetem nepermjet shqipes arrin te kuptoje te verteten e Zotit.
Llogarite sa i paafte eshte Janullatosi te permbushe misionin qe i ka dhene Zoti, dmth te jete edhe udheheqes gjuhesor e ti afroje shqiptaret ortodokse me Zotin, nepermjet shqipes.
Kupton ti moj zonje, se kemi ngelur ‘anadollake’ kulturore, pikerisht sepse nuk po bejme asgje per te privilegjuar shqipen dhe kulturen kombetare.
Shqiperia ‘e re’ perveçse se eshte 7 shekuj pas Serbise ‘se re’, rrezikon te zhduket. Anadollakeri kulturore ketu ka kuptimin e prapambetjes kulturore , te kultures shqiptare kuptohet, e kthim ne periudhat para Shqiperise se re, kur kultura ne trojet shqiptare, zhvillimi i saj nuk kalonte nga shqipja, por nga nje amalgame gjuhesh.
Privilegjim i shqipes do te thote edhe shqiptarizim i toponimeve, bullgaret e kane bere qysh ne shek 9, serbet qysh ne shek 13, ne jemi tmerresisht te vonuar, por me mire vone se kurre.
Ne jemi te prapambetur sepse nuk na eshte lejuar emancipimi gjuhesor prej te huajes, por edhe sepse nuk i kemi dhene mundesi vetes te privilegjojme ne menyre te paskrupullt shqipen.
Ata qe jane kunder nderrimit jane kunder emancipimit gjuhesor, kulturor, administrativ dhe perbehen nga 2 rryma, e para e atyre qe presin krahehapur asimilimin prandaj jane kunder emancipimit dhe e dyta e shqiptareve aq te pagdhendur saqe edhe po tu vesh nje kular mbi qafe do ta pranojne dhe kjo kategori e dyte eshte ajo qe duhet shpetuar se nuk do te emancipohet nga pagdhendja, kurse e para ka humbur me kohe, me vetedije e me vullnet te lire, e para ka marre rrugen pakthim te qoftelargut.
“””Privilegjim i shqipes do te thote edhe shqiptarizim i toponimeve, bullgaret e kane bere qysh ne shek 9, serbet qysh ne shek 13, ne jemi tmerresisht te vonuar, por me mire vone se kurre.”””
O Hyllin, të lexoj në këto që thua, dhe më hipën një frikë e madhe… Kam një frikë të tmerrshme, se nacionalizmi shqiptar, nënkuptohet vetëm si veprim reaksionar, dhe jo kreativ, dhe më keq akoma, imitues.
Nëse është kjo e vërtetë, atëherë kam frikë, se e vetmja gjë që mund të arrijnë kombëtaristët shqiptarë, është të imitojnë suksesshëm fqinjët. Duke qënë përgjithnjë në këtë mënyrë, një kopje e keqe e prapambetur.
Nuk e kuptoj sesi nuk ndjen dikush turp kur shprehet se shumë shekuj përpara nesh, e kanë bërë fqinjët, e tani duhet ta bëjmë dhe ne….
Jo vetëm të imitojnë fqinjët (se ta bënin për mirë, edhe mund të përtypej), por të imitojnë pikërisht budallallëqet që kanë bërë fqinjët.
Keto dite jam duke lexuar nje liber te Jon Ronson. Titulli i librit –“The Psychopath test”. Liber shume i thjesht per t’u pertypur, shume interesant per te hapur mendjen, dhe shume i frikshem per te menduar se te gjithe psikopatet gjenden midis nesh, dhe normalisht gjenden ne pozita udheqese; dhe qe mbase shume prej nesh kane symptoma te tilla. Une vete i kam dy diagnoza te kjarta, por jam i sigurte midis 374 diagnozave gjithkush nga ne e ka pervetesuar nje medoemos. Psh nese do ta vinin Berishen te mbushte “ Hare checklist for psychopath” jam i bindur qe do i thante 30 piket. Por edhe nacionalistet nuk bien me poshte.
””Nuk e kuptoj sesi nuk ndjen dikush turp kur shprehet se shumë shekuj përpara nesh, e kanë bërë fqinjët, e tani duhet ta bëjmë dhe ne….”’
Po ti nuk ke turp kur sjell fqinjet shembull ne gjera te tjera ?
Ca eshte kjo menyre te arsyetuari, mire qe ta rregulloi xha xhai.
Ku jetojme ne, nuk jetojme ne Ballkan, ç’duhet te bejme ne, te bejme gjasme se nuk jetojme ne Ballkan ?
Fqinjet i solla si shembull, sepse jane me afer dhe argumentimi krahasues behej me i forte sesa ta zeme po te sillja Kinen apo SHBA-ne.
Por kjo dukuri, pra ajo e privilegjimit te gjuhes eshte thelbesore ne mbare shtetet pergjate gjithe historise se njerezimit.
Do te flasim per romaket e latinishten, do te flasim sesi privilegjimi i latinishtes si gjuhe e administrates, fese e kultures, ka qene dukuri thelbesore, qe i ka dhene ngjyrat, tonin, shtetit romak por edhe shteteve mesjetare.
Do te flasim per greqishten e vjeter , meqe ajo bizantine te duket e diskutueshme ?
Do te flasim per Kinen e cila qekur nga kultura Qirjia para 4 mije vjetesh u fut perdorimi i kalit ne Kine, ka njohur nje hanizim ( kinezet vetequhen han) te vazhdueshem te gjithçkaje, toponimeve, njerez, kafshe, peshq etj.
Do te flasim per SHBA-ne, ku privilegjimi i anglishtes e ka mbushur Ameriken me toponime ne anglisht, pavaresisht se vetem 10% e amerikaneve jane me etni angleze dhe pothuaj te gjithe te perqendruar ne bregdetin lindor ?
Flasim pse jo, do te flasim per privilegjimin e spanjishtes, apo do te flasim per privilegjimin e frengjishtes ?
Ne jo vetem ne Ballkan,qe jo se jo, po nuk jetojme as ne toke, i vetmi vend ku jetojme ne eshte ne ajer.
Kaq e veshtire eshte ti kthesh shqiptaret me kembet ne toke, dreqi ta haje, eshte nje bote e tere qe ka vepruar, vepron e do te veproje ne baze te parimit gjuha e administrates, kultures dhe fese, ha gjuhet e tjera.
Ajo zhvillohet te tjerat tkurren, bllokohen ne zhvillim derisa demtohen ne menyre te pariparueshme e zhduken.
Ajo qe me ben habi nder te tjera eshte qe kur frengjishtfolesit kane frike nga anglishtja dhe marrin masa mbrojtese, del xha xhai shqipfoles, i armatosur me shqipen qe s’ka kurrfare frike, trim mbi trimat.
Hemo se do huazojme edhe nja 10 000 fjale s’u be qameti.
”’Te nderpresesh ne menyre arbitrare kete mori ndjesish do te thote ta alienosh njeriun nga ky substrat kulturor””
Po qyteti nuk eshte emri i qytetit, qe po u nderrua mori fund gjithçka, ta zeme nderrimi i Qytetit-Stalin ne Kuçove, nuk i ka alienuar banoret, po as kur Leningradi u riquajt Petersburg, nuk i beri miliona banoret te vuanin kaq thelle nga ky ndryshim.
Njerezit kane ndryshuar edhe mbiemrat deri edhe emrat e tyre, qe jane ku e ku me te rendesishme per njeriun sesa emri i vendbanimit.
Nje nga Suhareka qe njoha, nuk mu duk fare e trishtuar, perkundrazi Theranda i pelqente shume.
””Sa per priftin ortodoks, ky i fundit nuk ka per detyre te shpike fjale shqip por te perdore shqipen fetare, qe, nuk do ta besoja as une vete, por qe me duhet te pranoj qe qenkesh goxha e pasur dhe e levruar””
E ka per detyre, sepse njohja e Zotit kalon nga shqipja dhe njohja e Zotit nuk eshte pune e thjeshte, jo me kot ekziston seminari, shkolla teologjike, biles edhe doktoratura ne teologji.
Mirepo nje shqipe e dobet,e palevruar ndikon ne moskuptimin e Zotit, prandaj levrimi i shqipes dhe fjalet e reja jane detyra thelbesore per priftin ortodoks.
Fjalet quhen te reja, thjesht sepse zbulohen se fundmi, ne fakt ato jane,sepse gjuhen e ka krijuar Zoti dhe priftit nuk i ngelet veçse te zbuloje fjalet qe jane.
Aq me teper kryepeshkopi, ky duhet te jete nga me aktivet ne zbulimin e fjaleve, sepse nepermjet tyre ai afron besimtaret me Perendine dhe kupton te verteten e Perendise.
Kur ne nje stad gjuhe e kemi te veshtire te kuptojme te verteten e Zotit, kjo do te thote qe eshte studiuar shume pak ne zbulimin e fjaleve, sepse Zoti i krijoi gjuhet te persosura, te atilla qe te mos kishte kurrfare problemi ne kuptimin e se vertetes se Tij.
Janullatosi ka nivelin e nje 4-5 vjeçari ne njohjen e shqipes, si mund te afroje ky me nje shqipe te tille, besimtaret me Perendine ?
Kjo kuptohet qe eshte absurde. Ai mund te dije shume mire per nje qe e ka mesuar 70 vjeç dhe bravo i qofte por shqipja e tij eshte e pamjaftueshme per Kryepeshkopin e Shqiperise.
Pa nje shqipe te mire, jo Kryepeshkop i Shqiperise, po as prift fshati nuk te lejohet te behesh.
Asnje nga shembujt qe sjell nuk vlen si analogji per Shqiperine. Leningradi ka pas qene Peterburg me pare, ose Kucova ka qene me kete emer para se te behej Q. Stalin. Madje vete rikthimi i emrave te ngulitur deshmon se operacionet e kryera ne emer te nje qellimi te caktuar thjesht deshtuan. Ketu padyshim mund te beje perjashtim vetem nje qytet si Vollgogradi=Stalingrad, per arsye te memorizimit ne shkalle boterore te emerteses se dyte e qe per pasoje dikton ngulitjen e tij. Per me teper qe per njohjen globale beteja e personalizuar gati mes dyshes se diktatoreve e legjitimon me shume emrin Stalingrad, kuptohet ne planin historik. Por nje minus i madh i asaj qe thua eshte se ketu kemi te bejme me qendra urbane te medha, apo qytete, te cilat ne rastin e Shqiperise nuk ka nevoje te riemertohen. Jo vetem pse jane evoluime te emrave te vjeter, por edhe pse nuk ka ne qytetet tona komunitete historike ne to, te cilet si element konservues i nje historie te sulmuar dhe deformuar, te sherbejne sot si ferment per riemertimin. Ta zeme askush nuk e di si quhet Berati para se te kishte kete emer. Mund te ndryshoje emri i tij, natyrisht, por kurrkush nuk do te vihej ne zoterim te tij si shprehje e nje raporti natyral qytetar-qytet-Shqiperi-histori (kupton vetedije). Per te sjelle nje shembull pak banal; para disa ditesh nje prej televizoneve te Tiranes beri nje kronike per Apollonine, ne te cilen me c’duket shkojne dhe zhvillojne nje ritual fotografimi ciftet e reja te zones qe martohen. Ne fund, nisur nga frekuentimi i larte qe ky zakon, mbase i panjohur per apollonianet e vjeter, ka ne qytet, gazetarja sugjeronte qe ndoshta ne te ardhmen ky qytet shume mire mund te quhet edhe si Qyteti i Nuseve. (Une e mora si nje dredhi per Integrimin per te lene te kuptohet se qyteterimi shqiptar ka arritur maja te reja, perderisa edhe emertimin e ben te tille qe harron dhendrrin, pra simbolin e patriarkalizmit).
Po keshtu edhe rasti kosovar nuk vlen si analogji pasi sic edhe u tha ketu Kosova ka nga pas nje histori edhe kolonizimi, debimi dhe perpjekjeje per tjetersim identiteti, qe eshte ndertuar kryesisht mbi MOHIMIN e plote dhe te cilin normalisht qe do kerkoje ta asgjesoje. Edhe pse historia ne vetvete i perket dhe nuk duhet harruar.
Sa i perket raportit prift-meshe-shqip, une besoj se ti e ekzagjeron dhe me vjen vertet cudi duke marre ne konsiderate se ke bote gjeometrike me rregulla strikte. (Mjafton qe te ruash gjeometrine sferike te kokes; kokcep nuk eshte gje e mire te jesh kam degjuar). A eshte ai nje problem? Po. Edhe une mendoj se eshte. Por a eshte ky realisht problemi i gjuhes shqipe sot? Une mendoj se jo, sidomos ne ceshtjet teologjike, pasi “rruget e Zotit jane te pafundme”. Ajo e Janullatosit eshte politike dhe me kot perpiqesh ta vendosesh edhe ne nje plan te ri qe lidhet me identitetin e shqiptarit. Pse Shqiperia pati nje Nol qe kishte pasion edhe letrat, nuk do te thote se edhe pasuesit duhet te jene te tille. Parimisht Kryepeshkopi eshte sherbetor i Zotit te Madh ne krye te Kishes se Shenjte, e cila vijon me kembengulje dhe vetemohim ne keto toka te veshtira misionin e saj. Pastaj nje pyetje dua te ta bej per kete detyrimin Kryepeshkop – neologjizem: Po ne rastin e Papes dhe te peshkopeve sllave dhe atyre greke qe nuk kane nevoje per neologjizma cfare ndodh, apo ata rrine kot? Me qe jemi ketu, kam lexuar se fjala qendrore e nomenklatures religjioze- Ameshim- nuk identifikohet ne origjinen e saj. Ne fund, sikurse vendet kane emrat e tyre, natyrisht qe kane nga pas edhe nje HISTORI EMERTIMI, e cila sot na sjell ne njohje te rruges ku ka kaluar vendi, i cili ne krye te ketij shekulli eshte teresisht nen zoterim shqiptar ne te gjitha kuptimet. Pra toponimia e huaj edhe pse deshmitare per shumecka, nuk ka penguar shqiptarine, qe sot eshte ne kulmin e vet, por qe per shkak te njerezve si ty nuk po ia del te qartesoje perspektiven.
Te pyeta me siper kush este shqiptari mysliman qe hiqet si grek, pasi kur ti vete ben perkufizime te ketilla, thjesht konfirmon se myslimanizmi, osmanizmi, por edhe turqizmat ne gjuhe jane jo vetem deshmi ngjarjesh qe kane ndodhur ketej pari, por edhe permase historike e shqiptarit, e pse jo pjesemarrese ne themelimin e shqiptarise. Ketu nuk kam fjalen per etnine, por kulturen, sepse ti teksa mburresh me genetiken qe na fakton te gjitha si do ti, problemin me te madh e ke serish te tjetersimi kulturor, i cili ne fakt eshte mjaft dinamik dhe qe nuk mundet te vihet ne krize argumetni dhe legjitimiteti me sasi te reja shqiptaresh qe vene e vine lart e poshte.
Po shikoje të gjithën atë që kam shkruar unë më lart… Xhaxhai shtoi çfarë kisha për të thënë. Unë po të them që nacionalizmi shqiptar, për mendimin tim (kjo është frika ime), është reaksionar. Jo burimor, jo frymëzues tek vetvetja. Por kopjues, imitues, majmunëzues.
Si puna e Anteut pra, ai e merrte forcën nga toka, nacionalizmi shqiptar, po na e merr nga llagëmet ideologjike të fqinjit.
Ne me fqinjët kemi shumë të përbashkëta, se dimë që ka të paktën 10 shekuj që jemi në marrëdhënie me ta – me këta që janë, apo njihen tani. Kemi një histori të përbashkët nën perandorinë otomane, kemi marrëdhënie të ngushta ekonomike, kulturore etj etj. Dakort këto.
Po jemi dhe të ndryshëm, për mendimin tim. Kemi një identitet të ndryshëm, me karakteristikat e veta. Nuk janë në gjendje nacionalistët të nxjerrin të dhëna burimore për karakteristikat e shqiptarit, dhe të formojnë me to një përqasje pozitive?
Nëse ti je në Ballkan, dhe bën si ballkanasit, dhe bën “si fqinji”, një gjë e vetme është e sigurt: se GJITHNJË… do jesh PAS fqinjit. Fqinji ndërkohë kap e bën gjë tjetër e ta 10 ty.
Ti psh që kritikon historianët kozmopolitë të fqinjëve, të dish se ata po i bëjnë shqiptarit, nderin më të madh: Po i heqin frikën se mund tia marrin kombin e vet. Njohja me mëkatet e së kaluarës, është një siguri për të paktën ruajtjen e kufijve shtetërorë kështu siç janë. Ndryshe do mbronin akoma një formulë historike shoviniste.
Ja marrim këtë që themi tani për gjuhën… ti e thua “provilegjimi”… nuk është privilegjim o shpirt, është LËVRIM. Grekët vetë thoshte dokumentari, i bëri shkolla. Ajo u ofroi ndërgjegjien nacionale. Në rast se duhet kuptuar ndonjë gjë nga kjo, është të mbështetet ARSIMI, dhe jo ndërrimi i toponimeve. Pra ti, si naconalist modern, duhet të mbështetje arsimin. Apo nuk të tërheq kjo gjë ty? Ti do të dalësh me pallë, në ballë, në luftë etj etj…
Arsimi pra, në çfarë gjendje e ke, çfarë u mësohet nxënësve në shkollë, si dalin prej saj, a kanë mendime më demokratike, a janë më të zhvilluar, më të aftë për të konkurruar në tregun botëror etj etj.
Hyllin:
Ah, po kjo është çështje krejt tjetër. Një gjë është të kundërshtosh purizmin, një gjë tjetër të mbrosh gjuhën që ke, nga huazimet e reja.
Jam i sigurt se edhe ti e kupton këtë.
Unë e gjej të pafrytshëm purizmin, sepse ai nuk arrin t’i shërbejë gjuhës, përkundrazi; krijon pështjellim dhe fut nivele të ndërmjetme në referencë (“ç’do të thotë përurim? Do të thotë inaugurim.”)
Por unë nuk jam për të huazuar fjalë me zor.
Përkundrazi; përpiqem të mendoj si mund të përballohet dyndja e huazimeve, duke studiuar aktin e huazimit në ligjërim, ose çfarë e bën dikë që të përdorë një fjalë të huaj, të re, të marrë taze nga një gjuhë tjetër.
Unë do të doja që refuzimi i fjalës së huaj të bëhet në nivelin e prodhimit të ligjërimit, jo në nivelin e redaktimit të tij, ose të shqyrtimit kritik.
Siç e kam shpjeguar tek tema e turqizmave, unë kam frikë se këtë lehtësi për të futur fjalë të huaja në gjuhë e kemi peshqesh nga dobësimi i normës leksikore, të cilin dobësim e ka shkaktuar… pikërisht purizmi; ose përpjekja për t’u mësuar njerëzve se duhet t’i marrin në pyetje fjalët që përdorin, për t’u mësuar origjinën.
Hipoteza ime: purizmi përgatit kushtet që gjuha të dyndet më pas me huazime të reja, duke ia shkatërruar sistemin imunitar. Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, sëmundjen “foshnjore” të purizmit e përjetuan gjuhë të mëdha si gjermanishtja dhe italishtja (për shkak të dalldisë nacionaliste të Mussolinit më parë, të Hitlerit më pas).
Sot janë pikërisht këto dy gjuhë ku anglicizmat futen më lehtë se gjetiu.
Përndryshe, nuk gjej dot argumentim më të mirë për dëmet e purizmit, sesa çfarë i ka ndodhur turqishtes moderne; Turku solli një artikull shumë instruktiv në një nga komentet, nga një studiues që e njeh turqishten me themel.
“”Po gjithe ky reagim qe beni ju cfare eshte? Se bie ere e gjitha kjo, duket sikur ju po i kunderviheni ndergjegjesimit te njerezve; sikur po beheni xheloz qe edhe ata e moren vesh sekretin qe vetem ju e dinit e qe ju bente kaq special.”””
Lërini budallëqet.
Ju çfarë bëtë gjithë këto kohë, pse i latë në bythë të viçit fshatarët e gjorë?
Problemet e fshatit, qytetit, Shqipërisë përgjithësisht, janë reale. Nuk zgjidhen në mënyrë metafizike. Zgjidhen duke u përballur me to realisht.
Po mire, nese ju nuk doni qe te ndryshohen emrat, le te mos ndryshohen. Nuk prishet asnje pune. Po deshen keshtu shqiptaret, atehere keshtu u befte.
Vetem se une dyshoj qe ju te jeni perfaqesues te gjendjes aktuale sot per sot ne Shqiperi. Mund t’ju duket vetja kushedi se çfare juve, por ne te vertete njerezit ju kane tejkaluar me kohe.
Te pakten une, gjate gjithe kesaj kohe kam perkrahur vetem te drejten qe çdo njeri e komunitet te vendosi vete dhe te beje çfare te doje me ate qe i perket, qofte ky edhe emri i vendbanimit – keshtu qe nuk mund te them ndryshe tani.
Por ama, nese njerezit e duan nje nderrim te emrit – sic e kane dashur dhe realizuar ne Kosove – atehere nuk keni edhe ju e çdokush tjeter asnje te drejte qe te nderhyni ne deshirat e njerezve.
Atehere perse gjithe kjo zhurme tani qe disa shprehen thjesht nje deshire? Mos doni gje te imponoheni mbi deshirat e njerezve ju? Nuk mjaftoheni dot ju vetem me shprehjen e deshirave tuaja – apo doni te gjykoni edhe ato te te tjereve?
E kam thene edhe nje here tjeter: deshirat e njerezve ju i respektoni vetem kur bie fjala per ato seksualet… ndersa kur keto deshira kane te bejne me krijimin e nje komuniteti te shendosh e qe ndihmon njeri tjetrin – atehere ju beni gati shkopin; arrini deri aty sa te spekulloni edhe per spastrime njerezish!
Sidoqofte, keto tema per mua jane te merzitshme, sepse asnjeri nuk ka gje ne dore. Edhe po thate ju qe jo, nuk do behet kjo pune – nuk ju pyet njeri. Edhe po thashe une apo te tjere qe po, le te behet – prape nuk na pyet njeri; sepse ekziston nje fryme a diçka e tille qe nuk di si ta quaj, qe percakton se si do shkojne keto gjera.
Ketu i vetmi diskutim qe ka kuptim eshte interpretimi i shenjave dhe gjetja e kahut te kesaj fryme.
p.sh. faktin qe fshataret kane thurur legjenda per te shpjeguar ne shqip emrin e tyre te pakuptimte, une e mora si shprehje te nje deshire per te patur nje emer shqiptar per vendlindjen e tyre, dhe nga kjo dola ne perfundimin qe njerezit ne te vertete e duan nje nderrim te emrave – pra nje gje e tille edhe mund te ndodhi. Por nga ana tjeter xha-xhai, te njejtin fakt e interpreton krejt ndryshe!
Atehere si i behet? Ka shume mundesi qe po te jete e vertete ajo qe thoni ju, Kosova do ngelet pa emra sllav – ndersa ne mbushur. Ata do kene per femijet e tyre emra shqiptare – ndersa ne emra qensh; tip Xhoni, Bobi, e Xhensila.
Ketu perfundon qe po i presim vetes kembe e duar; po gjymtohemi dhe po behemi te paafte pergjithmone – kjo eshte ajo qe po predikoni ju. Pse keni ndonje dyshim ju se kush do jete me i avantazhuar ne te ardhmen, shqiptari me emrin Bobi apo ai me emrin Valdrin… apo ajo me emrin Vesa.
CZ, bëje mirë debatin.
Dhe ja pse ta them këtë: Kreshnik Spahiu vetë kërkoi që kjo çështje e emrave të diskutohet – dhe ne këtë po bëjmë pikërisht: një debat ku një palë mbrojnë idenë se disa emra vendesh është mirë të ndërrohen, ndërsa një palë tjetër idenë se ky ndërrim, i iniciuar “nga lart”, është i gabuar dhe i dëmshëm.
Krejt papritur, ti kalove tani në një meta-debat: duke vënë në diskutim jo nëse duhen ndërruar toponimet e huaja apo jo, por vetë faktin që disa po (guxojnë ta) diskutojnë këtë ide. Po kush i ha këto?
Thua:
E ke gabim. Unë dhe kushdo tjetër kemi çdo të drejtë që të shprehemi në publik dhe t’i themi personit ose komunitetit në fjalë se po bën diçka që nuk shkon. Jo ta trembim me polic, por t’ia shpjegojmë si e mendojmë ne.
Ti s’e ke për gjë të pranosh që të ngrihet një i AKZ-së dhe të hedhë idenë e ndërrimit të emrave – se unë nuk kam parë gjëkundi që në Shqipëri kjo të ketë ardhur nga komunitetet vetë; pra, s’e ke për gjë që një personazh gjysmë-politik ta kërkojë këtë, duke e mbrojtur me argumente “patriotike”. Atëherë pse të mos pranosh edhe që të ngrihet një i dytë dhe t’i thotë të parit se këtë nuk e mban dheu?
Ti flet shpesh për demokraci (pak si tepër shpesh; gjynah mos paça, por kështu kam dëgjuar të flasin vetëm nostalgjikët e ombrellës me arna të Enverit), madje duket sikur e kupton demokracinë në nivelin referendar vetëm; puna jote. Por demokracia kërkon që qytetarët, ose “populli” siç e quani ju, të jenë të informuar, para se të vendosin. Unë s’pretendoj dot, as kam pretenduar ndonjëherë, që qytetarët të informohen vetëm nëpërmjet meje. Përkundrazi. Informimi më i mirë bëhet nëpërmjet debatit të hapur, publik, si ky që kemi ngritur në PTF.
Po si qenka kjo pune keshtu; te nderrosh fene… mundesh. Dhe nuk qenka hiç diçka qe s’shkon – madje shkoka shume mire perderisa e ke bere edhe vete e tani nuk je me mysliman, siç edhe thua, apo siç edhe te takonte te ishe si pasardhes i atyre qe fene e nderruan dhe moren ate te turkut – por nga ana tjeter ama, i bie qe po deshe te nderrosh emrat e toponimet e turkut, serbit e kudiune, nuk e mbaka dheu nje gje te tille; je madje nazist e maskara.
Ti po thua qe shqiptaret te nderrojne fene, siç edhe vete bere, e te mos mbajne me ate te turkut, por ama toponimet e turkut mos t’i luajne nga vendi se nuk shkon!!!
Ndersa une them qe perderisa njerezit e gezojne kete te drejte, te nderrojne si emrin ashtu edhe fene po deshen, e çdo gje tjeter qe ligji e bashkesia ua njeh. T’i bejne, dhe askush nuk ka te drejte t’u thote nje gjysem llafi – siç edhe nuk te tha njeri ty nje gjysem llafi kur nderrove fene e s’mbajte ate historiken.
Dhe jo, nuk ke asnje te drejte te shprehesh rreth nje te drejte qe ligji ia njeh njeriut apo komunitetit. Nje njeri me mend, pasi e rreh mire e mire nje çeshtje dhe del ne perfundimin se nje aksh deshire e ndokujt apo qofte kjo deshire edhe e nje komuniteti te tere, s’eshte e mire, madje kercenon ne menyre te rrezikshme jeten dhe te drejten e tij, atehere nuk mjaftohet vetem duke shprehur ne nje faqe interneti kundershtine e tij, por shkon e merr hurin dhe pushken – ose ben gati ligjin – per ta ndaluar me se s’ben ate aksh deshire. Por nese kjo deshire, pas nje sterhollje te gjate, ka dale e pademshme per komunitetin dhe prandaj i eshte dhene edhe legjitimitet, atehere nuk ke asnje te drejte ti e kushdo tjeter qe te thoni gjysem llafi. Ajo eshte nje e drejte e fituar dhe prandaj mbylle.