PËSHTYNI PËRTOKË

Autoritetet bashkiake në New York po shqyrtojnë mundësinë që ta ndalojnë duhanin në disa vende publike, si p.sh. në parqet e qytetit dhe në plazhe.

Meqë histeria anti-duhan i ka dalë duarsh arsyes prej kohësh, ka të ngjarë që edhe ky propozim të miratohet, së bashku me një rritje të re të çmimit të cigareve.

Kush shëtit trotuareve të midtown-it, në Manhattan, gjatë ditëve të javës, nuk mund të mos habitet me të gjithë ata qyqarë që thithin tym si të ndërkryer, para se të kthehen në foletë e tyre lart në pemët prej betoni (gli alberi di trenta piani, siç i quante një i lashtë).

Natyrisht, jo çdo trotuar mund të përdoret për këtë lloj dhunimi të etiketës: disa kompani nga më prestigjiozet nuk të lejojnë t’ua ndezësh cigaren afër hyrjeve kryesore të ndërtesës.

Duhanxhinjve një ditë prej ditësh do t’u mbeten vetëm kolonat e mbikalimeve rrugore, gërmadhat e godinave të shkrumbuara (ground zero), ndërtesat e braktisura, ose hapësirat e askujt, për ta ushtruar vesin e tyre në paqe.

Ironikisht, bash këto ditë lexoja rastësisht në një libër të shkruar në vitet 1980, ku autori ankohej se nuk duronte dot kur pacientët pinin duhan, në sallën e pritjes të një klinike ambulatore.

Sa përpara ka bërë njerëzimi që nga ajo kohë!

Një paketë cigaresh sot në New York kushton rreth 11 dollarë; me të ardhurat shtesë, bashkia e qytetit mund të paguajë një polici të rregullt duhani, e cila të financojë vetveten me gjoba të mëtejshme, madje t’i teprojnë pará edhe për të mbajtur ndonjë polici tjetër, p.sh. të kolesterolit, ose të pijeve të gazuara.

Paradoksalisht, vizitori naiv i qendrës së New York-ut (where the streets have no name) do të krijonte idenë se ky është qyteti ku pihet më shumë cigare në botë; për shkak të atyre dhjetëra mijëra duhanxhinjve të zbarkuar në trotuaret, shumica vajza dhe gra të cilave ende u merren mendtë prej ashensorëve të shpejtë.

Ka edhe më: në disa pallate banimi (billdingje, siç i quajnë shqiptarët e këtushëm), pronarët kanë vendosur tashmë ta ndalojnë duhanin në të gjitha apartamentet; me pretekstin se disa banorë janë ankuar se u hyn në shtëpi tymi i cigareve që pihen e shijohen në apartamente të tjera.

Këtu ka një të vërtetë: unë, bie fjala, gjithnjë mund të them me saktësi se çfarë po gatuan plaka në apartamentin ngjitur me timin, meqë kuzhinat tona komunikojnë nëpërmjet vrimave të ajrimit, si të ishim në ndonjë nëndetëse (ose pasagjerë në klasën e tretë të Titanikut).

Meqë flasim për mjete transporti, kam lexuar diku që cilësia e ajrit në avionët e pasagjerëve ka ardhur duke u ulur në mënyrë alarmante, qëkur u ndalua rreptësisht duhanpirja në kabinë; tani që ajri në avion nuk mban më erë tym, kompania ajrore mund të vendosë ta riciklojë më shpesh e më gjatë, për të kursyer energji, se ashtu shpëton edhe planetin.

Gjithsesi, ndalimi i duhanit në vende “publike” pajtohet për bukuri me medikalizimin e jetës sociale; askush nuk ka të drejtë të shkurtojë jetën e të tjerëve, duke u dërguar entropi drejt e në alveolat e mushkërive të tyre aerobike.

Sikurse askush nuk ka të drejtë të dëmtojë veten, së paku në sy të të tjerëve.

Vetëvrasja dënohet, madje edhe kur konsumohet me ngadalësi prej kërmilli.

Më anë tjetër, një nga gëzimet e jetës në qytetin e madh është liria kaotike e qendrës, e cila e ruan gjithnjë një element prej karnevali – të përforcuar edhe nga reklamat me ngjyra, artistët improvizues, të pastrehët gjithfarësh, turistët me gjithfarë hartash, daullexhinjtë, aktivistët, portretistët, predikuesit e marrë dhe të tjerë banorë të intersticeve.

Kohët e fundit, kësaj liste i janë shtuar edhe duhanxhinjtë korporativë, ose proletarët e epokës së kompjuterit, të cilët përndryshe e kalojnë jetën në kubikë prej kompensate, të rrjetëzuar së bashku në network.

Pse pikërisht trotuari? Sepse trotuari është e vetmja hapësirë e lirë që ka mbetur – në rrethanat kur rrugën e ka pushtuar makina, ndërsa baret dhe restorantet dhe kafetë dhe libraritë mbeten off-limits për një kategori qytetarësh të varësuar pas nikotinës.

Vëreni këtu përdorimin që po i bëhet hapësirës publike: jo më si vend takimi, shkëmbimi, komunikimi, proteste – por si vend për të konsumuar vesin ose inferioritetin ose sakatllëkun kulturor – diçka e ngjashme me një këmbë ure ose rrëzë muri ku mund të urinosh lirisht; ose një gropë e rastit, ku mund ta hedhësh më në fund pështymën e grumbulluar prej kohësh.

Krahasimi me koshin e plehrave imponohet vetvetiu; sepse, ndryshe nga ç’mund të mendohet, koshi i plehrave i ka të gjitha karakteristikat moderne të hapësirës publike: nuk ankohet, nuk tutelohet, nuk disiplinohet nga askush. Si emërues i përbashkët është kaq tolerant, sa pranon edhe zeron.

Kush e kalon verën i kapur rob në ndonjë metropol si New York-u, do të ma qajë hallin. Ti rri pret trenin në një stacion të nëndheshëm metroje që gulçon si gjyryk, së bashku me qindra bashkëvuajtës të tjerë; në stacion duhani është rigorozisht i ndaluar, por përndryshe atmosfera i ngjan më tepër rrathëve të ferrit të Dantes, në mos për nga larmia e miletit, të paktën për nga temperatura.

Pas pak mbërrin treni ngeshëm; hap dyert dhe lëshon, për një çast, dritë të bardhë verbuese, të freskët si qumështi i skremuar; së bashku me ajër ujë të akullt, që brenda vagonave; por kjo zgjat vetëm një grimë, meqë pastaj e mbyt duhma e nxehtë prej kondicionerëve, që vjellin në hapësirën e stacionit krejt nxehtësinë prej së brendshmi, së bashku me djersët, gromësimat dhe parfumet e vjetruara të udhëtarëve.

Lart, në mexaninë, deri edhe kabinat e shërbimit e vjellin ajrin e nxehtë në hapësirën “tënde”.

Edhe më lart akoma, në trotuar, avulli përvëlues derdhet prej rrokaqiejve si për të të gatuar; gjithë freskia private të shfaqet ty, kalimtarit, si përvëlim. Autobusat dhe veturat që kalojnë me zallahi të madhe, të hedhin zheg të padurueshëm fytyrës, teksa e mbajnë mjedisin brenda pothuajse frigoriferik; pa zënë në gojë pisllëkun akustik. Shto më në fund ventilatorët e gjellëtoreve që flakin në rrugë aroma dhe kutërbime, herë të mira e herë të pamira, peshq të fërguar, petulla, sallo derri, kocka të përzhitura, kafe të zezë të lëtyrshme; që tjetër gjë s’janë, veçse plehra olfaktive.

Guxo pastaj të ecësh rrugëve tërthore, atyre me numra, qoftë edhe në zemër të midtown-it, në mbrëmje ose natën vonë; i rrethuar nga pirgjet kutërbuese me thasë të zinj plehrash, mbushur me kufoma anonime të ditës që sapo kaloi, viktima të ndonjë epidemie tashmë rutinë.

Askund nuk kam përjetuar kontrast të tillë si ai në Herald Square; ku mjerimi urban, glasat e pëllumbave, karrocat e të pastrehëve, koshat gufmues me gota prej letre dhe shishe plastike, asfalti i spërkatur me miliona njolla çamsakëzi të nxira katran gjëllijnë krah për krah me mjediset kristaline të Macy’s-it e të Manhattan Mall-it, ku edhe spontaneiteti është i studiuar në çdo detaj.

Shpesh më qëllon të shoh ndonjë nga shitësit e Macy’s-it (salesperson), të veshmbathur me uniformë rigoroze, që tymos me ngut të pashembullt cigaren e radhës duke shtrënguar me njërin grusht çakmakun ngjyrë trëndafili, me tjetrin celularin (gjithashtu ngjyrë trëndafili); në kapërcyellin midis dy hapësirave, ose në trotuarin varur pezull midis parfumeve dhe neonit brenda, pisllëkut dhe ngordhësirës përjashta; dhe më duhet ta pranoj se imazhi që më vjen në mendje, është ai i një majmuni të stërvitur mirë.

E nisa këtë shkrim me duhanin; por ky nuk është shkrim për duhanin. Unë duhanin nuk e pi, e kam lënë prej kohësh; por kur shoh si një qytetërim i tërë, i dehur në hipokrizi, i përdor duhanxhinjtë për të konfirmuar virtytin e vet urban, ose përkushtimin ndaj pastërtisë dhe shëndetit, më vjen ta nis duhanin përsëri.

Mënyra si po trajtohet duhanxhiu i sotëm më jehon brenda kokës si këmbanë alarmi; sepse sinjalizon një dëshirë, në vetvete fashiste, për të kontrolluar dhe disiplinuar hapësirën publike; ose, në pamundësi për ta arritur këtë kontroll, për ta shtyrë hapësirën publike në skajet, në periferitë e vetëdijes urbane, në një zonë të rrezikshme, ku mungesa e disiplinës rimon me mungesën e rendit publik.

Me sa duket, për administratorët e metropoleve të sotme, hapësira mirëfilli publike ose vendi gjeometrik i ushtrimit të lirive qytetare, është katandisur tanimë në kosh plehrash: vërtet të dobishëm, por përndryshe për t’u shmangur.

Për ekuilibrin midis rendit publik dhe lirisë së individit nuk pyet më kush (tek e fundit, do të vijë dita kur duhan do të mund të pihet në Facebook vetëm).

Se ç’pasoja sjell kjo për komunitetin, jetën politike, komunikimin dhe eksperiencën metropolitane, këtë po ia lë, hë për hë, përfytyrimit të lexuesit.