Intervistë me autorin për librin “Shqipja Totalitare”
(Intervistoi: Elsa Demo, botuar te “Shekulli”, 5-6 janar 2010).

1. Titulli “Shqipja totalitare” sugjeron një vepër që ka objekt studimi një shqipe “tjetër”. A mund të thuhet se kjo është shqipja kur pushteti politik ndërhynte në gjuhë për ta shndërruar atë paralel me aspektet bazë të jetës shqiptare?

Më mirë të themi se shqipja totalitare është një tërësi rregullsish, rregullash dhe formash gjuhësore, përdorimi publik i të cilave nga folësit shërbente si kusht për riprodhimin e pushtetit totalitar, duke siguruar pjesëmarrjen e ligjëruesit në riprodhimin e pushtetit. Më tepër sesa ndërhyrje e pushtetit politik në gjuhë, kjo përftohej si reflektim ose mishërim i pushtetit politik në gjuhë dhe në ligjërim, duke u realizuar nëpërmjet një tërësie tiparesh që preknin sidomos rrafshet më të larta të gjuhës: sintaksën, leksikun, pragmatikën dhe retorikën; por pa lënë jashtë të gjitha ato kushte që bëjnë të mundur komunikimin publik dhe që, në vetvete, nuk janë doemos gjuhësore për nga natyra.

2. Jeni shprehur shpesh se ndërhyrja në shqipe dhe gjurmët e këtij procesi nuk analizohen dot me “rrugë ideologjike”. Përse, fat të keq, kjo rrugë ndiqet sot si nga ata që flasin pro politikave zyrtare të komunizmit, edhe nga ata që gjatë diskutimit kritik mbajnë në duar flamur gegërishten?

Ideologjia gërmon llogore dhe llogoret nuk i vlejnë as dijes, as dialogut. Një gjë është të përshkruash se çfarë ka ndodhur me shqipen publike gjatë viteve të komunizmit, një gjë tjetër është të nxjerrësh komunizmin para gjyqit. Kur flas për ideologji, kam parasysh, në kontekstin specifik, edhe epërsinë morale të cilën kritikët ideologjikë e marrin për të mirëqenë, por që në thelb rrezikon ta shndërrojë diskursin kritik në retorikë; edhe pse nga tribuna ose podiumi i oratorit nuk është lehtë të reflektosh rreth dukurive të tilla, të cilat janë edhe sot të gjalla dhe ndikuese në jetën publike. Vetë pozicionimi etik nga palët, ashtu siç vërehet sot në debatet publike, është mbijetojë e së djeshmes totalitare, ose e konceptit të debatit si një konflikt ku njëra palë synon ta shfarosë tjetrën krejt.

3. Cilat janë arsyet që totalitarizmi dëmtoi më rëndë përdorimin publik të shqipes?

Që totalitarizmi, si ideologji dhe praktikë, e përqendroi vëmendjen në shqipen publike për ta standardizuar, ose për t’ia njësuar urgjentisht trajtat. Tani, nevoja për standardizim, në vetvete, nuk ka të bëjë me totalitarizmin, sepse ndeshet në çdo shoqëri dhe kulturë të qendërzuar; prandaj duhet vërejtur se totalitare ishte metoda ose rruga që u ndoq për standardizimin; dhe jo vetëm të gjuhës, por edhe të gjitha formave të tjera të komunikimit publik – deri te dasmat dhe mbrëmjet e vallëzimit. Regjimi synonte që t’i impononte shqipes publike forma të tilla të njësuara, ose rregullsi të tilla njësuese, që vetë shqipja publike të shndërrohej sa më parë, siç u shndërrua, në vegël të propagandës totalitare dhe mjedis për riprodhimin e marrëdhënieve të pushtetit totalitar.

4. A është shqipja e njësuar kurora e totalitarishtes? Të parën ju e quani një instrument që u përdor për disiplinimin e mendimit, kurse tjetrën një gjuhë e drunjtë.

Në të vërtetë, asgjë totalitare nuk ka në shqipen e njësuar, në vetvete ose si sistem gjuhësor. Kjo është gjuhë artificiale, si çdo gjuhë tjetër e njësuar, që mësohet në shkollat anembanë republikës dhe duhet përdorur, pak a shumë me detyrim, në komunikimin publik, veçanërisht të shkruar. Përpjekjet për njësimin e shqipes i gjen që me Buzukun; meqë nuk mund ta shkruash gjuhën pa ia imponuar disa rregulla specifike të cilat ta disiplinojnë të folurin. Në rrafshin gjuhësor, krejt Rilindja ishte përpjekje e madhe njësuese dhe homogjenizuese; meqë shtetit të ardhshëm shqiptar dhe shkollës shqipe do t’i duhej patjetër një shqipe e njësuar, ose një skelet rregullash për ndërtimin e thënieve dhe teksteve të destinuara për komunikim kombëtar. E theksoj – nuk duhet ngatërruar shqipja totalitare me shqipen standard; janë objekte të ndryshme në vetvete, të cilat afrohen mes tyre vetëm kur marrim në vështrim mënyrën si u standardizua shqipja pas vitit 1945 dhe dhunën burokratike që u ushtrua ndaj formave alternative ose varianteve, veçanërisht gegërishtes së shkruar. Po ashtu, totalitar ishte nxitimi me të cilin u krye homogjenizimi i shqipes publike në vitet 1950-1970, në një shoqëri dhe një kulturë që ende nuk e kishin arritur atë nivel intensiv komunikimi, që ta përligjte ngutjen. Kjo ndodhi paralelisht me të tjera dukuri që kanë të bëjnë jo me homogjenizimin e gjuhës, por me homogjenizimin e kulturës, të tilla si, për shembull, rritja marramendëse e peshës specifike të teksteve me natyrë politike dhe propagandistike, në ligjërimin publik; ose literaturës politike – si veprave të E. Hoxhës, të cilat botoheshin me tirazhe të mëdha, studioheshin dhe komentoheshin në grupe dhe pranoheshin sakaq në kodin “gjenetik” të komunikimit publik totalitar. Përkundrazi, shqipja “e drunjtë” përfaqëson një efekt, si të thuash, anësor të totalizimit; meqë shqipja totalitare, për nga natyra, mbështetej në riprodhimin e modeleve dhe të klisheve, ose në përdorimin ornamental të fjalës; në mënyrë të tillë që çdo tekst i prodhuar rishtas t’u referohej, me forcë të madhe, teksteve të mëparshme, për të theksuar vijueshmërinë dhe shabllonizimin jo vetëm të ligjërimit, por edhe të mendimit.

5. Vend të veçantë në analizën tuaj zë ligjërimi në gjyqin popullor. A ka prej tij elementë që trashëgohen në ligjërimin e sotëm? Nëse po, çfarë tregon kjo?

Që ligjërimi publik mbështetet në teatrin e procesit gjyqësor, këtë e kanë vërejtur me kohë dhe e kanë analizuar në kontekste jototalitare. Çka ndodhi me shqipen gjatë viteve 1945-1990 ishte se ligjërimi publik që u përpunua gjatë kësaj kohe nuk kishte traditë të vetën të konsoliduar; meqë shqipja publike deri në vitin 1939 ishte ende, si të thuash, në shpërgënj. Kemi disa shembuj të paktë, si fjalimet e Nolit ose artikuj të shtypit të mbretërisë, por përndryshe ligjërimi publik ende mbetej i kushtëzuar nga letërsia dhe retorika; u drejtohej emocioneve të publikut, jo arsyes; kërkonte ta edukonte lexuesin, jo ta tërhiqte në pjesëmarrje aktive. Ndërkohë, pas 1945-ës, ligjërimi publik u kthye në formën sunduese të komunikimit publik të një shoqërie që mbështetej dhe riprodhohej në luftën e klasave; prandaj përftesa të tilla si denoncimi, çjerrja e maskës, vënia me shpatulla pas muri, dënimi etj. do të zinin vend të madh në tekstet; edhe pse kulturës shqiptare ende i mungonte një traditë juridike moderne, duke përfshirë këtu edhe kulturën e dialogut dhe të logjikës në komunikim. Çfarë mbetej për t’u marrë si model, ishte farsa e gjyqit partizan ose gjyqi ‘fshatçe’; të cilat në vetvete nuk shërbenin për të ndriçuar fajin dhe për të gjetur fajtorin, por ishin veç prelud i ndëshkimit të fajtorëve të paradeklaruar. Shumë faqe të ligjërimit publik influencial gjatë viteve të regjimit komunist duket sikur i kanë shkruar prokurorët komunistë, duke i ngjyer penat në pështymën e indinjatës morale. Kjo duket në retorikë, në ton, në etos, në pragmatikën e komunikimit me platenë; e përshkon ligjërimin publik fund e krye. Vetë modeli i ka rrënjët thellë, në nënvetëdijen kolektive, ose në mendësinë e turmës, së cilës masakra ose linçimi i duhen për t’u përftuar si e tillë, si turmë. Prandaj i ka mbijetuar për bukuri ndërrimit të epokave, dhe gjëllin sot e kësaj dite në ligjërimin publik të një shoqërie cilësisht tjetër, si e sotmja në Shqipëri, e cila nuk mbështetet në luftën e klasave për t’u riprodhuar, as ka nevojë për praninë e armikut, që të përftojë vetveten dita-ditës. Çfarë ndodh, bie fjala, me mënyrën si po përbaltet kreu i opozitës Rama nga kryeministri shqiptar Berisha dhe makina propagandistike e qeverisë dhe e PD-së është thellësisht anakronike; i përket një mendësie tjetër, të vjetruar, të shkatërrimit moral të kundërshtarit, të linçimit – i cili i shërben homogjenizimit të palës linçuese. Dua të them se retorika e përçmimit dhe e asgjësimit të tjetrit përbën, vetvetiu, përftesë për riprodhimin dhe forcimin e pushtetit të ligjëruesit mbi turmën e publikut duartrokitës; pa lënë mënjanë këtu edhe faktin që, për shumë shqiptarë, e kaluara totalitare shpesh është edhe e kaluar personale, e mbarsur në kujtime dhe shprehi private.

6. Një tipar interesant i gjuhës totalitare del nga karakteri i saj abstrakt. Në ç’masë shqipja që flasim u bë opium për popullin?

Kjo lidhet, besoj unë, me aspektin performativ të ligjërimit publik; i cili, në kushtet sociale të komunikimit në Shqipërinë e djeshme përthyhej në dukurinë e ligjëruesit që nuk e fliste aq shqipen, sesa flitej prej saj; ose ligjërimin publik si një mjedis që ndërmjetësonte kalimin e ligjëruesve në hipnozë ose trans; dhe shndërrimin e vetë komunikimit publik në ritual riprodhues dhe fuqizues të marrëdhënieve të pushtetit. Si realizohej kjo? Rrugët janë të shumta dhe unë jam përpjekur t’i përshkruaj në libër; për shembull, nëpërmjet përsëritjes së formulave gjuhësore, e cila shkon diçka më tej se përdorimi i klisheve. E thashë më lart se totalitarishtja imponohej si model ligjërimor i shumëfishtë, me të cilin çdo ligjërues publik duhej të konformohej. Simbolikisht, është fjala për zhargonin e një pushteti total, që duhej përvetësuar nga folësit gjatë procesit të socializimit jo vetëm politik; nuk është rastësi që format më të sinqerta të këtij hipnotizimi ose drogimi gjuhësor i ndesh në hartimet e fëmijëve, si shenja të indoktrinimit.

7. Po kundërshtime të shoqërisë shqiptare ndaj totalitarizmit a ka pasur shqipja publike e atyre viteve?

Kam një kapitull në libër ku flas për ligjërimin subversiv, ose qëndresën ligjërimore, e cila kryesisht manifestohej në hapësirën e ligjërimit privat; duke përfshirë këtu edhe përdorimin e dialektit dhe të hapësirës bisedore të ligjërimit, për të treguar refuzim ndaj homogjenizimit totalitar. Pasi e kisha përfunduar librin tim, më ka rënë në dorë “Skënder Sallaku ose si qeshnim nën diktaturë” i P. Kullës, ku përshkruhet, nëpërmjet një vargu rrëfimesh, historia e sfidës që ia bënte humori subversiv regjimit totalitar, i cili për nga natyra ishte tepër serioz, nuk e përballonte dot humorin. Megjithatë, duhet të shtoj këtu se shqipja totalitare ishte sistem dyfish artificial; meqë konsistonte në një gjuhë të homogjenizuar jo vetëm nga pikëpamja e normës gjuhësore, por edhe sa u takon rregullsive ligjërimore (pragmatike, retorike); dhe një sistemi të tillë do t’i kundërvihej çdo akt krijues i mirëfilltë që vinte në diskutim homogjenizimin e sistemit. Këtu I. Kadareja ka të drejtë kur thotë se letërsia, si e tillë, i kundërvihej vetvetiu regjimit totalitar; sepse letërsia e mirëfilltë, në atë masë që arrin të shkëputet nga funksioni thjesht propagandistik, nuk e duron dot rregullsinë dhe disiplinën e homogjenizimit, madje e vë në diskutim, e merr në pyetje, e sfidon, i kërkon të çarat dhe luan me to, duke i dekonstruktuar. Ashtu mund të shpjegohet, deri diku, edhe magjia e ligjërimit te një novelë si “Viti i mbrapshtë”, e cila i kthente përmbys shumë klishe dhe norma ligjërimore të shqipes totalitare, duke e çliruar shqipen publike, si të thuash, nga këmisha e forcës. Përsëri, kjo nuk ka të bëjë me standardin gjuhësor, ose drejtshkrimor; por me përdorimin e gjuhës në rrafshe më të larta, ku efekti thjesht artistik arrihet nëpërmjet rikombinimit të rregullsive të vjetra, tashmë të sfiduara për vdekje.

8. Tek kapitulli “Thashethemet politike” ju i merrni shembujt nga gazetat shqiptare, nga rubrikat “Dossier” ku nëpërmjet dokumenteve, proces-verbaleve, evokohen skena të gjalla të teatrit të diktaturës. Riciklojnë mediat në këtë mënyrë një gjuhë totalitare?

Pa dyshim; madje jo vetëm riciklojnë, por edhe ia ofrojnë bujarisht një publiku adiktësh drogën e dikurshme. Duhmën e ligjërimit të djeshëm e gjen jo vetëm në dokumentet e ricikluara, por edhe në kujtimet e sotme të protagonistëve të djeshëm, të cilat sa herë që botohen në mediat i referohen një bote të perceptuar dhe të rindërtuar sipas optikës totalitare; ose kombinimit djallëzor të manikeizmit me impunitetin. Këtu nuk e kam aq fjalën në orvatjet për rehabilitim të heronjve të shkuar, as për rikthim të statujave në piedestalet; por në këmbënguljen për të mbajtur gjallë forma, rregullsi dhe modele ligjërimore të cilat i referohen një bote të organizuar sipas logjikës totalitare të fitimtarëve dhe humbësve, tanëve dhe armiqve, masave të mira dhe individëve të ligj, turmave dhe liderëve, e kështu me radhë. Teatri i diktaturës, siç e quani ju, dhe shqipja totalitare ishin dhe mbeten të lidhura, madje të kyçura në përqafim; sepse më një anë është teatri totalitar që përfton ligjërim totalitar, por më anë tjetër është edhe ligjërimi totalitar, i mbijetuar dhe i ripërdorur, në trajta të arnuara ose kinse të dezinfektuara, që riprodhon teatrin totalitar – dhe kjo e fundit është më shqetësuese; sa kohë që shoqëria shqiptare është ende e traumatizuar nga e shkuara, madje aq e traumatizuar, sa shprehitë dhe gjurmët e shqipes totalitare gjithnjë rrezikojnë të ndjellin demonët dhe demonizimet e së djeshmes.

9. Ndërsa në kapitullin “Shkërmoqja e autorit” ju prekni një çështje delikate, të trishtueshme dhe dramatike: Autorin që shihej jo si krijues i dijes, por si ndërmjetësues. A duken sot në mendimin dhe kulturën tonë pasojat e këtij procesi?

Kultura shqiptare, në përgjithësi, ende nuk i ka normalizuar dot marrëdhëniet me autorët, duke mbetur peng e kontradiktës midis autorit si autoritet dhe autorit si dikush që kërkon “të duket” duke u veçuar nga masa. Kjo u shfrytëzua mirë, madje u amplifikua gjatë viteve të regjimit komunist, në trajtat e anti-intelektualizmit dhe anti-individualizmit nga njëra anë, dhe të kultit të individit nga ana tjetër; çka më ka shtyrë të pohoj, në libër, se E. Hoxha mund të mendohet edhe si i vetmi “autor” i shqipes totalitare. Në fakt, sistemi i ligjërimit publik ishte i tillë që ta përjashtonte autorësinë, sa kohë që kjo nënkupton risi ose sfidë ndaj formave ekzistuese dhe të pranuara; dhe E. Hoxha mund të funksiononte si autor sa kohë që qëndronte jashtë sistemit, në pozicionin e një sovrani ligjërimor. Anti-intelektualizmi është karakteristikë e kulturave fshatarake dhe ka të bëjë me kompleksin e inferioritetit; por në kushtet e regjimit komunist totalitar dhe policor, do të lidhej vetvetiu me gatishmërinë e turmës për t’i dhënë autorit atribute pothuajse hyjnore; thua se krijimi, duke përfshirë edhe krijimin gjuhësor, kërkonte autoritet të pazakonshëm ndaj vdekatarëve. Sot e kësaj dite, ne e kemi të vështirë të pranojmë lirisht autorët si të tillë; meqë priremi të ndjekim preceptin primitiv “një autor për fushë”: një shkrimtar të vetëm, një kritik, një politikan, një artist, një filozof, një historian e kështu me radhë. Ky paradoks, midis refuzimit që i bëhet individit si faktor aktiv në komunikim dhe gatishmërisë për t’i rënë në gjunjë një autoriteti të afirmuar është i trashëguar, besoj unë, edhe nga botëkuptimi totalitar dhe ligjërimi që e përftonte atë botëkuptim.

10. Enver Hoxhën e shihni si një koleksion shembujsh të shqipes totalitare, meqë veprat e tij për këtë çështje, bashkë me dy fjalorët e shqipes 1980 dhe 1984, dhe format gjuhësore të ngrira, shprehjet e parafabrikuara etj., janë përfaqësuese. Një kuriozitet: veprat e Hoxhës i keni lexuar me objekt studimin apo dikur jeni shtyrë nga arsye të tjera, si përdorues i asaj gjuhe?

Pozicioni i E. Hoxhës në raport me sistemin ka qenë unik; sepse lideri totalitar nuk ishte pjesë e sistemit, por kundërpeshë e tij; dhe vetëm ashtu sistemi mund të funksiononte, siç e ka treguar edhe historia e stalinizmit në BS dhe vetë fati i regjimit komunist në Shqipëri pas vdekjes së diktatorit. Ligjërimi i Hoxhës është ligjërim i një sundimtari ideolog dhe politikan, që merrte karakteristikat e ligjërimit totalitar në momentin që futej në qarkullim; dhe nga ky këndvështrim analiza e mënyrave si konsumoheshin tekstet e Hoxhës nga shoqëria shqiptare ka rëndësi të dorës së parë për të kuptuar si riprodhoheshin palët ose skajet e ligjërimit publik të asaj kohe. Vetë Hoxha, si autor, ka lënë pas një shumëllojshmëri tekstesh, të cilat një pjesë mund të jenë edhe produkt kolegjial; pa përmendur pastaj faktin që nuk mund të vësh menjëherë shenjën e barazisë midis një raporti në Kongres, një fjalimi me dyer të mbyllura në Plenum, një bisede me kooperativistët, një libri me kujtime dhe një vepre për t’u konsumuar nga proletariati botëror. Janë tekste të ndryshme, që kanë nevojë për qasje të ndryshme. Sa për pritjen dhe leximin e këtyre teksteve, unë i kam lexuar madje nënvizuar e konspektuar dikur, në kontekstet totalitare të edukimit komunist dhe të studimit në shkollë, sikurse i kam lexuar nga kurioziteti dhe dëshira; megjithatë, tekstet me natyrë politike dhe ideologjike trajtoheshin, në kohën time, si dokumente të shenjta të kulturës totalitare – të cilat të gjithë ishim të detyruar t’i lexonim, t’i riprodhonim, t’i komentonim, por jo t’i kritikonim. Mund të bëhet një analogji dhe të thuhet se tekstet e Hoxhës luanin për kulturën totalitare një rol të ngjashëm me atë të Biblës në kulturën e shoqërive të krishtera në Mesjetë ose të Kuranit në kulturën e shoqërive islamike tradicionale sot e kësaj dite; duke funksionuar si gramatikë totale e sjelljes publike, duke përfshirë këtu edhe ligjërimin.

11. Duke e vënë shqipen publike të asaj kohe pranë ligjërimit sovjetik dhe atij nazist, çfarë përfundimesh dalin?

Kur e kam konceptuar librin, më kanë shërbyer veçanërisht studimet që i janë bërë ligjërimit publik në Bashkimin Sovjetik, të periudhës staliniane dhe më pas. Megjithatë, rusishtja publike e shekullit XX u ndikua në masë të madhe nga dinamika unike e raporteve ligjërimore dhe autoriale midis Leninit të balsamosur në mauzolé dhe në kulturën sovjetike nga njëra anë dhe super-qehajait të tij Stalinit nga ana tjetër; çka nuk ka ndodhur me shqipen. Nga ana tjetër, shqipja totalitare bashkon në vetvete tipare të ligjërimit publik të kohës së Stalinit, me tipare të rusishtes publike të mëpasme, sidomos rusishtes së burokratizuar dhe të shabllonizuar të periudhës brezhnjeviane. Shtetet totalitare, duke përfshirë këtu edhe Gjermaninë naziste, i qasen njëlloj ligjërimit, me të njëjtën dëshirë për ta veshur gjuhën me uniformë policore dhe për ta nxjerrë në agorá ose në sheshin e komunikimit publik; por kjo nuk duhet të na bëjë të harrojmë se nazizmi, si ideologji, e ruante një përbërëse të fortë nacionaliste, raciste dhe tradicionale, të rrënjosur në të shkuarën sa historike aq edhe mitike të popujve gjermanikë; prandaj gjermanishtja naziste i ruajti gjithnjë të forta lidhjet me kulturën gjermane aq të pasur të shekujve të mëpasëm. Përkundrazi, regjimet totalitare komuniste, në Bashkimin Sovjetik dhe në Shqipëri, synonin një shkëputje totale nga e shkuara; duke e vështruar traditën me dyshim, aq më tepër kur kjo traditë manifestohej në tekste me natyrë subversive. Nga kjo pikëpamje, unë besoj se rusishtja u mbrojt disi më mirë nga homogjenizimi ideologjik, për shkak se traditën e një gjuhe dhe një kulture që ka nxjerrë, ndër të tjera, Pushkinin, Tolstoin dhe Dostojevskin, Lermontovin dhe Çehovin, Gogolin dhe Turgenjevin, nuk e çrrënjos dot me anë tekstesh propagandistike, madje as edhe vetëm nga rrafshi retorik i ligjërimit; ndërsa shqipja publike nuk e kishte imunitetin e duhur, as përpunimin e duhur tekstual dhe traditën për t’i bërë ballë tsunamit totalizues. Mjaft të krahasosh sasinë e teksteve të botuara gjatë viteve 1945-1990, me tekstet e botuara më parë; për të kuptuar se suksesi i totalizimit të shqipes ka të bëjë, drejtpërdrejt, me masën e përsëritjeve, ose të mallrave ligjërimore të hedhura në tregun e komunikimit nga ndërmarrjet prodhuese të konsumit të gjerë të propagandës komuniste.

12. Përse një studim i këtij lloji që ju e quani ese dhe jo studim akademik, nuk ka ardhur deri më sot nga rrethet shkencore shqiptare?

Nuk di të them pse. Kjo ka të bëjë me përparësitë studimore të institucioneve përkatëse dhe të studiuesve individualë. Në Shqipëri dhe gjetiu ka specialistë shumë të mirë të këtyre çështjeve, të cilët ndryshe nga unë, që përfaqësoj veç veten, mund të siguronin edhe financime publike për t’i vendosur kërkimet e tyre në baza akademike të mirëfillta. Studimi i shqipes totalitare do të përfitonte shumë nga hulumtimi i mjeteve shprehëse që përdorte propaganda komuniste për të komunikuar me publikun; grafika, pllakatet, artet figurative, fotografitë në gazetat dhe revistat e periudhës. Një mori çështjesh, të cilat në librin tim vetëm sa ceken, meritojnë shumë më tepër vëmendje – për shembull, format e ligjërimit në gazetën “Zëri i Popullit” ose në raportet e panumërta në arkivat, bie fjala, të komiteteve të Partisë ose të Rinisë anembanë vendit, të cilat i përmbajnë kodifikimet totalitare në trajta edhe më të kulluara sesa, për shembull, fjalimet e E. Hoxhës. Një libër si imi mund të shkruhet me iniciativë private; por studime të hapëta rreth të njëjtave tema dhe çështje kërkojnë para së gjithash ri-orientime strategjike të institucioneve përkatëse.

13. Ju shpresoni në përpunimin e një ligjërimi të ri publik?

Sot për sot, unë dalloj së paku dy forma të ligjërimit publik – njëra që ka mbetur peng e së shkuarës dhe orvatet të bindë nëpërmjet totalizimit ose pozicionimit ideologjik-etik; tjetra, më dinake, që përpiqet ta derdhë ligjërimin modern të integrimit europian, të demokracisë dhe të drejtave të njeriut, të ekonomisë së tregut, etj., në format e vjetra totalitare; duke zëvendësuar, si të thuash, vetëm autoritetin ose burimin e ligjërimit. Në rrafshin politik, këto dy forma gjejnë shprehje në kundërvënien midis kombëtarizmit dhe integrizmit; në rrafshin social, midis populizmit dhe elitizmit, e kështu me radhë. Çfarë shpesh mungon, është kultura pluraliste e mirëfilltë, ose të kuptuarit e dialogut jo si betejë për ‘demaskimin’ dhe asgjësimin e palës tjetër, por si proces për t’iu qasur së vërtetës ose marrëveshjes praktike. Edhe për kontrollin e ligjërimit publik ka keqkuptime të mëdha, të cilat manifestohen si luhatje, marramendëse, midis censurës brenda grupit dhe lënies së hapësirave publike në mëshirë të vulgut. Unë uroj që ligjërimi publik të përtërihet e të zhvillohet para së gjithash nëpërmjet forcimit të pavarësisë së mediave dhe shkëputjes së tyre nga interesat e ngushta të Partive; meqë sa kohë që mediat përdoren si kobure, prirjet totalizuese nuk i neutralizon dot. Më anë tjetër, me kohë do të kristalizohet bindja se hapësira publike e komunikimit i përket publikut, nuk është hapësirë shtetërore as pronë e shtetit e aq më pak e pushtetit. Institucionet pushtetore, në këtë rast, kanë për detyrë ta ruajnë hapësirën publike nga instrumentalizimi; njëlloj si kopshtari që e pastron kopshtin nga barnat e këqija, por pa ëndërruar se një ditë do t’i japë dërrmën për të ndërtuar atje një pallat, një bunker ose një katedrale.

14. Dhe së fundi: e keni shkruar këtë libër në kujtim të të gjithë atyre që ditën dhe mundën të heshtin. Do të thotë, të atyre që i shpëtuan “përçudnimit të komunikimit kombëtar”?

Do të thoja, më mirë, në kujtim të atyre që u munduan t’i qëndronin larg, të kthenin kokën nga ana tjetër, të vetëdijshëm se çdo pjesëmarrje sillte me vete rrezikun e bashkëfajësisë. Për shkak të mënyrës si artikulohej ligjërimi publik në institucione të asaj kohe të tilla si shkolla ose qendra e punës, nuk ka mbetur qytetar i Shqipërisë socialiste pa shërbyer si vegël për riprodhimin e ligjërimit totalitar; por shpesh një pjesëmarrje e tillë si, bie fjala, hapja e një studimi me një citat të Enver Hoxhës ose duartrokitja në fund të leximit të një letre drejtuar KQ të PPSh, duhen marrë më tepër si koncesione ose kompromise të vogla me veten, në emër të mbijetesës. Përndryshe, kush e ka jetuar të shkuarën komuniste, do ta mbajë mend, me mua, si kakofonia e totalitarishtes, në mjedise publike, në radio, në televizion, në gazetat, në libraritë, në mbledhjet e kolektivit, në mitingjet, në sallat e kinemasë, në parullat dhe pankartat dhe banderolat ngrihej e tëra mbi një sfond të heshtjes; sikurse do ta mbajë mend, përsëri me mua, se regjimi i frikësohej heshtjes edhe më shumë se ç’i frikësohej sfidës, kundërshtimit ballazi, refuzimit publik dhe rebelimit. Kishte gjithnjë diçka sublime në mënyrën si thoshte “Jo” heshtja; diçka përballë së cilës regjimi totalitar nuk u gjend dot kurrë i përgatitur, me gjithë infektimin që i bëri gjuhës shqipe, ligjërimit publik dhe krejt hapësirës sociale të komunikimit publik.