Një trupë e përzier aktorësh shqiptarë dhe amerikanë sjellin në skenë, në Teatrin Kombëtar, një shfaqje me titullin “Doruntina”, pas gjase të mbështetur në legjendën e njohur, ose në leximin modern të kësaj legjende nga Ismail Kadare.
Në një artikull të vetin në “Shekulli”, Ardian Klosi analizon jo aq shfaqjen sesa kultin ose mitin e besës në kulturën kombëtare shqiptare moderne, për të treguar tingëllimin anakronik të kultit në rrethanat e sotme sociale.
Siç mund të pritej, ky dekonstruktim i shpejtë i besës “shqiptare” u prit me rezerva të mëdha nga një pjesë e publikut, e cila edhe herë të tjera ka treguar alergji ndaj çdo lloj përpjekjeje, legjitime ose provokuese, për t’ia vënë në diskutim aksiomatikën kombëtariste.
Këtu nuk dua të diskutoj për temën e mitit, sepse e kemi rrahur gjetiu; por më tepër të tërheq vëmendjen për një çështje tjetër – që ka të bëjë me raportin e mitit me artin.
Kaq të vështirë e paskemi, vallë, që të shijojmë ose të analizojmë një vepër arti, pa e lidhur doemos me simbolikën, ikonografinë, ose totemistikën kombëtare dhe kombëtariste?
Vallë do të ishte më pak prekëse legjenda e Konstandinit dhe e Doruntinës sikur të ishte krijuar prej inkasve, laponëve, pashtunëve ose filipinove? A nuk synon arti të na afrojë me thelbin njerëzor të përjetimeve?
Me këtë dua të them se ta cilësosh kultin e besës (ose të fjalës së dhënë) si “shqiptar” nuk i shton asgjë potencialit estetik të një narrative e cila, në të vërtetë, qarkullon jo vetëm në popuj të tjerë në Ballkan, por edhe është pranuar tashmë në letërsinë dhe kulturën europiane, falë një vepre të njohur poetike në gjermanishte.
Diskutimi për origjinën e kësaj legjende, edhe pse jo pa interes në vetvete, nuk më duket se ngre peshë në kontekstin estetik; sepse një legjendë nuk ka nevojë të jetë “jona” për të na prekur e për të na rrëmbyer në botën e vet tragjike; madje, përkundrazi, bëhet sakaq “jona” në momentin që arrin të na rrëmbejë e të na tronditë, në skenë të teatrit, në faqe të romanit, ose në tingujt e këngës.
Do të më thonë që një legjendë “shqiptare” vetvetiu i përshtatet përjetimit të thellë nga ana e publikut shqiptar; dhe kjo është pa dyshim e vërtetë. Megjithatë, dhe pavarësisht nëse ka apo jo kuptim të quash shqiptare një legjendë të përhapur në krejt Ballkanin (pavarësisht nga origjina), duhet shtuar edhe se leitmotivi i kësaj legjende, ose besa e shumëpërfolur, nuk ngre ndonjë farë peshe në jetën sociale të sotme ndër shqiptarët si të tillë; as si institucion i Kanunit, as si parim etik i fjalës së dhënë.
Më duket pa kuptim që vepra arti, të vjetra e të reja, të interpretohen gjithnjë nga këndvështrimi antropologjik; thua se ky duhet pranuar vetvetiu, sa herë që është fjala për kultura të vogla si jona. Ky është këndvështrim në thelb ekzotizues dhe orientalist (prej tregtari qilimash), që bie ndesh me maninë e madhështisë nga e cila vuajnë, zakonisht interpretuesit.
Kam pershtypjen se Klosi ka bere se pari nje gabim thelbesor; i ka matur gjera te karaktereve te ndryshem me te njejten mase. Ka gjera qe maten me meter, ka te tjera qe peshohen. Nje pjese teatrale nuk eshte nje studim shkencor etnologjik. Nje veper artistike trajton, nepermjet ngjarjes, vlera emocionale etike, kulturore njerzore ne menyre te perforcuar emocionale me qellim qe publiku ti perjetoje ato sa me thelle. Vertetesia shkencore nuk eshte faktor i domosdoshem i nje vepre artistike, te pakten per sa kohe nuk eshte dokumentar.
Pra qe nuk ka llogjike qe nje veper e tille artistike te komentohet ne kete forme, duhet ta dinte me siguri edhe Klosi. Une kam peshtypjen se ai e injoron kete fakt vetem se ka deshite te shfaqe mllefin e tij ndaj interpretimit ne pergjithesi te „beses“ nga Shqiptaret.
Fatkeqesisht ai e shikon ceshtjen edhe nga ana „shkencore“ ne menyre siperfaqesore dhe te pa drejte.
Klosi shkruan: ….Gjithë harlisjet e kohëve moderne për besën si një institucion besnikërie karakteristik për shqiptarët, për shqiptarët si njerëz që japin edhe jetën për të mbajtur fjalën etj. etj. janë thjesht krijime të fantazisë dhe nacionalizma.
Konkluzioni eshte ne fakt pa lidhje.
Ne qofte se Shqiptaret mendojne se besa si institucion besnikerie eshte nje cilesi karakteristike per ta, NUK do te thote se kombe te tjera jane te pa bese ose me te pa moralshem se ta.
Klosi vazhdon : Në gjuhë të tjera ky përforcim nuk ekziston sepse mesa duket ka qenë i panevojshëm, kështu anglezi thotë “to give his word”, ………….. dhe kjo u mjafton.
Por jo se kane qene me te beses se Shqipetaret, por se mardheniet e tyre te RENDESISHME shoqerore i kane rregulluar ne menyre zyrtare, pra nepermjet shtetit dhe rregullave te tij. Meqe Shqipetaret nuk kishin nje rregullim te tille, e plotesonin kete boshllek me ane te beses dhe per kete arsye u be kjo menyra karakteristike e mardhenieve midis tyre. Pra jo se te Shqipetaret kishte me shume pabesi se te popujt e tjere (si duket Klosi ka harruar qe pabesine e kane trajtuar edhe te tjere si ne tragjedite e Homerit ose Troja ose te Hamleti etj), por se ne Shqiperi besa kishte nje rrol dhe peshe me te rendesishme ne rregullimin e jetes se ne ato vende. Per kete shkak si dhe per faktin se ne fshatra ose qytete te vogla qe ka patur Shqiperia, nuk ka patur anonimitet si ne nje qytetet te madh sot, luante nderi nje rrol shume te madh pra edhe fjala e dhene kishte peshe shume te madhe.
Prandaj duket qe Klosi interpreton gabim edhe argumentet e mesiperme qe sjell vete.
Nga ana tjeter eshte thjesht llogjike qe besa dhe pabesia nuk mund te egzistojne pa njera-tjetren dhe se si nje nga karakteristikat themelore e mardhenieve njerzore egziston pa perjashtim ne te gjitha shoqerite ku interesat personale jane kontradiktore.
Xhaxha, ne fakt po mendoja qe argumenti i Klosit eshte aq provokator, sa qe nuk kemi te bejme me me nje origjine puro-shqiptare te beses, por me nje origjine puro-shqiptare te “tjerrjes false te fjales se dhene”. Faktikisht, nga komentet tek peshku vura re qe ky lloj provokimi funksiononte si tip reverse psychology. Keshtu kur Klosi thote se koncepti i Beses eshte puro-shqiptar vetem per faktin se pabesia eshte puro-shqiptare, ka nje avalansh komentesh qe hidhen e thone se as Besa, dhe as pabesia nuk jane tipike shqiptare, por veti universale te njeriut ne cdo marredhenie me tjetrin. Jam i bindur qe Klosi e njeh shume mire antagonizmin qe arrin te provokoje ne njerez, dhe ndoshta edhe e perdor si metode te shprehuri per te nxitur reagime te shendetshme, sidoqofte, diskursi i tij ne kete artikull mbetet ne te njejtat vlera absolute si dhe diskursi i atyre qe e shijojne Doruntinen per shkak se Besa eshte atribut kryekeput shqiptar, pasi duket sikur komenton se e vetmja menyre per te shijuar kete pjese, eshte sikur pabesia te jete nje atribut kryekeput shqiptar. Plumb per plumb?
Lulian, në fakt edhe unë besoj se nuk ka asnjë vlerë të gjykohet për besën, duke analizuar gjendjen e sotme të shoqërisë shqiptare; meqë besa, si mekanizëm i ligjit zakonor (customary law), shërbente për të riprodhuar një lloj rendi social të cilin ne as mund ta përfytyrojmë dot sot; madje ndoshta ngaqë nuk e përfytyrojmë dot shoqërinë që e kërkonte dhe e përftonte besën, fillojmë dhe e ekzoticizojmë, si diçka që na dallokësh prej të tjerëve (lexo: të Tjerëve). Por Klosi kam frikë se kushtëzohet nga mjedisi që ka përreth; ose jo vetëm kushtëzohet, por edhe egërsohet; shkrimi i tij ndoshta do parë si vijim i një dialogu të filluar tjetërkund.
… apo si rasti i arte, shfrytezuar me mjeshteri prej tij, per te ndermjetesuar ne situaten e pakendeshme te se majtes shqiptare.
Xhaxha, me fal, por edhe ky shkrim nuk beri asnje recension te pjeses se vene ne skene per te na treguar se si e percolli mesazhin trupa e aktoreve, se si ishte skenografia, a ishte ne funksion te pjeses muzika, a solli ndonje risi ne kete perpjekje regjisori, etj?
Perseri mbetem tek koncepti i beses dhe as tek artikulli i Klosit as tek ky nuk morem vesh ne ia vlente te shkojme ta shohim apo jo? M’u duk sikur titulli eshte pak misleading, sepse shpresoja te flitej vertet per vepren e vene ne skene dhe pershtypjet e dikujt qe e pa ate.
Edhe nje here, me fal, por kjo ishte pershtypja ime.
Ish-sekretari amerikan i Mbrojtjes, Donald Rumsfeld, pat thënë një herë: “ti shkon në luftë me ushtrinë që ke, jo me ushtrinë që mund të dëshirosh të kesh dikur…”
Me këtë dua të them se nuk gjykohet shkrimi për çfarë nuk ka thënë, por për çfarë ka thënë.
Unë në shkrimin më lart nuk merrem as me pjesën teatrale në vetvete, as me artikullin e Klosit.
Çështja që ngre unë është nëse mund të flasim për veprën e artit jashtë konteksteve dhe dekodimeve kombëtariste.
Tani, edhe unë do të dëshiroja që ta kisha parë atë pjesë, ose edhe ta kisha vënë unë vetë në skenë; ose më mirë akoma, që të kisha mundësi dhe t’i dekurajoja shfaqjet teatrale në gjuhë të huaj, meqë e deformojnë vetë natyrën e artit të teatrit, duke e katandisur në pantomimë…
Mirëpo unë shfaqjen nuk e kam parë; prandaj nuk shkruaj për shfaqjen, por për diçka tjetër.
Ti, i nderuar koleg, kam frikë se ngatërron shembullin me temën e shkrimit…
Xhaxha, faleminderit per pergjigjen.
Sic e thashe edhe tek komenti, titulli me jep te besoj se ky problem – i te folurit per vepren e artit jashte dekodimeve dhe konteksteve kombetariste – do te behej ne lidhje me vepren ne fjale, me menyren se si ishte konceptuar ajo nga trupa e njerezve qe e beri te mundur te vihej dhe interpretohej ne skene.
Pas pergjigjes tende, e lexova edhe nje here shkrimin. Me fal, ke te drejte, ky i yti ishte thjesht nje diskutim per nje dukuri te tille pa e ilustruar me shembuj konkrete, une mendova se u nise ta diskutoje nisur nga shikimi i pjeses. Kendveshtrimi im ishte me i prirur drejt vepres ne fjale sesa dukurise.
Faleminderit edhe nje here per pergjigjen
Kam nje reagim te ngjashem me Klosin, per cirkun teatral te beses, sa here qe e shoh ate te ekspozuar nen vijen kuratoriale “myslimanet qe shpetuan hebrenjt.” Ky mitizim qe i eshte bere beses, per te ndertuar nje narrative qe kryesisht funksionon per te bindur boten qe dy fete mund te bashkpunojne, po merr permasa groteske (pervec ekspozitave fotografike lart e poshte, ka plane dhe per nje film te Stan Dragotit). Pyes veten: A do te ndryshonte gje ne sjelljen e shqiptareve ndaj hebrenjve nese besa nuk do te ishte kaq prezente ne vetedijen kolektive? Kam mendimin se qendrimi yne do te mbetej i njejte dhe se roli i beses eshte fryre per te na perkedhelur egon kombtariste.
Pyetjen e Xha Xhait po e riformuloj: Vallë do të ishte më pak prekëse legjenda e shpetimit te hebrenjve nga kthetrat Naziste sikur të ishte krijuar ne mungese te beses?
“Pyetjen e Xha Xhait po e riformuloj: Vallë do të ishte më pak prekëse legjenda e shpetimit te hebrenjve nga kthetrat Naziste sikur të ishte krijuar ne mungese te beses?”
Thjesht do te ishte e pamundur si legjende, qofte besa shqiptare, apo jo. Eshte me i sakte formulimi i pyetjes se Xhaxhait.
Nuk do te ishte me pak prekese legjenda e shpetimit te hebrenjve sikur te ishte krijuar nga inkasit, apo sikur kinezet te kishin bere Shindler’s List. Por kjo legjende do te ishte e pamundur pa konceptin e Beses, ashtu si dhe Shindler’s List e ka brenda konceptin e Beses.
Besa me shume te drejte duhet studiuar ne kontekstin historiko ligjor te beses se kanunit, sic keshillon Xhaxhai, por kjo nuk na pengon qe Besen te mos e studiojme ne kontekstin historik te L2B, njesoj si trajtohet edhe besa e kanunit. Klosi me te drejte e perkufizon nje forme te beses si armepushim. Let’s not lose the forest for the trees. Besa eshte koncept universal. Nuk mund te jete shfaqur vetem ne rendin social specifik vetem per malesoret shqiptare te Lek Dukagjinit. Aq me teper qe edhe ne kete kontekst universaliteti i Beses njihej, mbase jo ne menyre kaq eksplicite, por te pakten nepermjet dallimit te Beses se Madhe nga Besa e Vogel. Mbase e kam humbur fillin, por sado mitologjik te jete dicka si “konteksti universal i Beses”, mbetet ende dhe gjithmone mitologji e nevojshme. Ne mos, nuk do na mbetej vec te pranonim vlerat individuale Thatcheriste.
””sepse një legjendë nuk ka nevojë të jetë “jona” për të na prekur e për të na rrëmbyer në botën e vet tragjike””
Perfytyroj nje Eskil te helmatisur, sikur ti thuhej se pelqehej me shume ne Persi apo Egjipt sesa ne Greqi.
Nevojitet perhere lidhja kulturore me e vogel e mundshme, qe njeriut ti pelqeje dicka qe del nga shpirterorja e huaj.
Nuk eshte e thene te nderkulturizojme cdo gje qe na bie ndermend.
Besa ne vecanti eshte forma e kulluar e nje institucioni te mocem pagan, e cila fale chyjnizimit siperfaqesor, arriti ta perballoje krishterimin, biles aq sa arriti te jete edhe fjale e rendesishme per krishterimin, meqe formon konceptin filologjikisht paradoksal te ‘lidhjes se beses me Perendine’, them paradoksal meqe ‘bese’ pa perberesin hyjnor ska pasur kuptim; njesoj si te thuash qe ‘njeriu faqe Hyjnise u lidh me Hyjnine’.
Qe te lidhej ‘besa’ duhej ndjekur nje ritual i caktuar, me fjale te caktuara, me e renda (sic percjell kanuni) ishte beja mbi gur, kur pasi mbaronte rituali tek Guri i shenjte, besa quhej e vulosur, marreveshja tashme ishte hyjnore, e pazgjidhshme.
Atje ku u ruajten prej krishterimit, zanat e oret u ruajt edhe besa e shenjteruar, atje ku krishterimi beri kerdine u zgerlaq ngadale edhe besa. Normal qe ateizmi e asgjeson krejt konceptin e beses.
Besa nuk eshte laike, sepse asgje laike nuk mund ta detyroje njeriun te shkoje kunder interesit te vet, aq me pak te jete armepushim per ceshtje gjaku a ku di une c’idiolleqe te tjera mund te nxirren nga goja.
Sa me shume shkeputet njeriu nga hyjnorja aq me shume shkeputet nga besa. I pabese = i pafe.
E fundit, nese b ne shqip vjen nga ph, atehere be-besa vjen nga phe-phesa.
””Besa me shume te drejte duhet studiuar ne kontekstin historiko ligjor te beses se kanunit, sic keshillon Xhaxhai, ””
Konteksti historiko-ligjor eshte pasoje, tregon qe forca e instutucionit socio-fetar te beses ishte e atille saqe mund te sherbente si burim i se drejtes.
Pse besa sherbeu per shekuj si burim i se drejtes ?
Besa duhet kuptuar si marreveshje mes dy a me shume njerezve, e cila legjitimohej nga hyjnorja, duke qene se Zoti ka qene perhere (deri ne shek 19) burimi i cdo legjitimiteti, gjithcka behej ne emer e me vullnetin e hyjnores.
Cdo fjale tjeter e merrte era, vetem ajo qe jepej ne emer te Zotit nuk mund ‘te fluturonte’, pra vetem besa.
Fjala e dhene eshte vetem nje pjese e perkufizimit te beses ose me sakte perkufizim i cunguar nga koha e rrethanat.
Krishterimi si po thoja me lart e ka luftuar me te gjitha fuqite kuptimin zanafillor te beses, sepse legjitimiteti qe buron prej beses nuk eshte ai qe buron prej kishes, meqe besa jepet ne emer te Gurit, ne emer te Diellit e ne emer te Zotit .
Pra Guri, Dielli, Zoti jepnin te njejtin legjitimitet, Guri ne vecanti. Kuptohet qe per Kishen eshte blasfemi e papare qe Zoti/Krishti te jape te njejtin legjitimitet me nje gur germadhe gjekundi maje ndonje kodre.
Po sjell shembullin e marteses ne kohen e pare, qe te kuptohet me mire dallimi.
Kur jepej besa (edhe pse me kalimin e kohes humbi rituali i dhenies se beses ne ndonje vend te shenjte pagan) mes familjeve, per kishen kjo bese nuk kishte kurrfare rendesie hyjnore, pasi shenjterimi i marteses do vinte vetem para Krishtit, ne kishe. Vetem ne ate cast,’venien e kurores’, lidhja ne martese ishte e shenjte dhe e pazgjidhshme, biles prifti pyet ne ka njeri qe eshte kunder kesaj martese, te flase o te heshte pergjithmone.
Nderkaq per shqiptarin, s’kishte fare rendesi ne iterin martesor, nese kishte njeri qe ishte kunder apo jo, u dha fjala, u lidh besa per martese, mbaroi filmi, nusja do shkonte ne shtepine e burrit edhe nese ishte duke vdekur.
Do vleresohej nuse edhe nese nuk kishte lidhur kurore ne kishe, kjo vlente sidomos per rastet e marteses me rrembim.
Pra shenjterine e aktit martesor, sipas zakonit shqiptar e kemi ne castin e lidhjes se beses, ndersa sipas zakonit kristian ne castin e venies se kurorave.
Si te thuash, thirrja e hyjnores, behej ne castin e shtrengimit te duarve mes paleve, ndersa thirrja e te vecantit Krisht ne kishe ishte nje domosdoshmeri publike.
Ka ngelur ende sot, qe as pa shkuar ne kishe as pa shkuar ne bashki, martesa eshte legjitime per te gjithe, gje qe nuk ndodh ne perendim.
Eshte legjitime sepse e shenjteron deshira e paleve qe pandergjegjesisht eshte bere ne emrin e Zotit, e kaq mjafton per te gjithe. Edhe sikur cifti te mos regjistrohet kurre ne bashki apo te mos shkoje kurre ne kishe, per te gjithe martesa eshte e vlefshme.
E gjithe kjo vjen nga fuqia e beses, edhe pse eshte zbehur tejmase, perseri legjitimon si ne privat ashtu edhe ne publik.
Pastaj persa i perket lidhjeve te kishes me besen, nuk besoj se eshte ky vendi prandaj spo zgjatem.
Gjithsesi mbartja e heshtur e nje hyjnoreje abstrakte qe nuk eshte eshte as Krishti e as Allahu e legjitimimi permes beses qe kjo hyjnore e heshtur i ka bere te drejtes zakonore shqiptare, eshte dicka shume e vecante.
“Pra shenjterine e aktit martesor, sipas zakonit shqiptar e kemi ne castin e lidhjes se beses, ndersa sipas zakonit kristian ne castin e venies se kurorave.
Si te thuash, thirrja e hyjnores, behej ne castin e shtrengimit te duarve mes paleve, ndersa thirrja e te vecantit Krisht ne kishe ishte nje domosdoshmeri publike.”
Kur lidh nje miqesi, pyet se me ke po lidh miqesi. Kjo eshte praktike shume normale. Pas lidhjes se miqesise, bota te heshte se me bese te mikut nuk lejohet te flitet keq per mikun. Praktika nuk ndryshon. Ajo qe ndryshon eshte ceremonia, kurore/shtrengim duarsh. Njera ne Gur te Beses, si ke qef t’a quash, tjetra ne Gur te Altarit.
“Ka ngelur ende sot, qe as pa shkuar ne kishe as pa shkuar ne bashki, martesa eshte legjitime per te gjithe, gje qe nuk ndodh ne perendim.”
Ky eshte dizinformim i llahtarshem. E para punes, pa shkuar ne bashki, ku do qe te jesh ne Shqiperi, martesa nuk eshte legjitime perpara organeve ligjore, dhe e dyta punes, pervecse perpara organeve ligjore martesa pa shkuar ne kishe dhe pa shkuar ne bashki eshte legjitime kudo ne perendim.
””’Praktika nuk ndryshon. Ajo qe ndryshon eshte ceremonia, kurore/shtrengim duarsh. Njera ne Gur te Beses, si ke qef t’a quash, tjetra ne Gur te Altarit.””’
Pikerisht kete dallim doja te pahnxirrja, casti i legjitimit eshte i ndryshem.
””ky eshte dizinformim i llahtarshem. E para punes, pa shkuar ne bashki, ku do qe te jesh ne Shqiperi, martesa nuk eshte legjitime perpara organeve ligjore, dhe e dyta punes, pervecse perpara organeve ligjore martesa pa shkuar ne kishe dhe pa shkuar ne bashki eshte legjitime kudo ne perendim. ””’
E ke gabim. Kultura e rrenjosur kristiane dhe se fundmi shteterore, ben qe njerezit te vene ne dyshim nje martese qe nuk ploteson te pakten nje nga kriteret.
Nuk mjafton vetem dreka apo darka, apo aq me pak rrembimi.
Nuk po flisja te shtetin por per legjitimitetin qe i japin njerezit, mosvenia ne dyshim e lidhjes martesore.
Qe ta kuptosh me mire ti, marrim martesen me rrembim, qe ka qene ( e ndonjehere vlen edhe sot) nje nga llojet e marteses. Zakonisht kjo ishte martese me dashuri, bandilli e rremben tek ajo mbush uje ne krua apo ne ndonje ugar dhe e con ne shtepi.
Per kishen kjo eshte blasfemi, pra kurrsesi prifti nuk te ve kurore dhe nuk ka pasur kurrfare legjitimiteti ne kulturen perendimore, pra njerezia nuk e njihte kete martese.
Sot qe rrembimet ndodhin edhe ne perendim, duhet me patjeter legalizimi ne bashki, qe njerezit ti njohin si te martuar e jo si njerez qe bashkejtojne.
Shteti ne perendim eshte vene ne situate aq te keqe, saqe i njeh bashkejetesat si martesa de facto dhe i trajton ciftet si familjare, ndryshe nga njerezia qe nuk i njeh si familjare, sepse u nevojitet te dine se ku eshte bere legalizimi.
Dallimi eshte i holle, por domethenes dhe vjen pikerisht nga natyra e dyfishte joshteterore e legjitimimit ne Shqiperine e djeshme dhe natyres pervecmerisht kristiane.
Dallimi eshte po aq i holle, sa c’eshte dallimi midis legjitimitetit dhe legalitetit.