Agron Tufa, i cili i prezantohet publikut si “poet, prozator, përkthyes, pedagog i Letërsisë së Huaj të Shekullit XX në Fakultetin Histori-Filologji, Universiteti i Tiranës” ka botuar një artikull të gjatë te “Shekulli”, me titull “E drejta e krijuesit në diskursin mbi gjuhën”, ku polemizon kryesisht me një specialiste të kulturës së gjuhës, Kristina Jorgaqin, për çështje të standardit dhe të gegërishtes. Artikulli prek shumë çështje dhe disa pikëpamje të autorit, sidomos për nevojën e studimit të monumenteve të gegërishtes letrare në shkolla, më duken të drejta dhe të mbështetura. Megjithatë, e veçanta e këtij shkrimi është se Tufa kërkon t’i qaset problemit të standardit nga këndvështrimi i shkrimtarit, jo i ekspertit; këndvështrim që është legjitim në vetvete, por që në rastin konkret më duket se abuzohet.

Kush i ka ndjekur sado pak debatet për standardin të këtyre 15 vjetëve të fundit, në Shqipëri dhe në Kosovë, do ta ketë vënë re se thelbi i tyre mund të përmblidhet si vijon: a duhet të ruhet standardi ekzistues, apo duhet rivështruar për t’i bërë vend gegërishtes? Unë për këtë kam shkruar gjërë e gjatë dhe nuk dua t’i kthehem këtu, por nuk mund të rri pa komentuar disa teza shumë të diskutueshme të Agron Tufës, të cilat më shërbejnë edhe si dëshmi të dështimit të debateve vetë.

Shkruan autori [theksimet janë të miat]:

Edhe në duel ka rregulla të qarta loje, të cilat, sipas etikës kalorsiake, i caktojnë sekundantët. Në debatet tona publike nuk ka rregull loje. Prandaj, rëndom, dëgjojmë vetëm njërën palë e, së këndejmi, betonojmë pozicionet e keqkuptuara. Gjuha është një organizëm i gjallë! – Një parrullë, sa e vërtetë, aq dhe e veleritur nga përsëritja e të kuptuarit gabim. Janë lënë të flasin gjithmonë vetëm punonjësit e gjuhësisë, por rrallë, ose asnjëherë nuk janë shprehur krijuesit – pikërisht ata që krijojnë gjuhën. Jo vetëm ata gjuhëtarë që janë thirrur nergut në vitin 1972 të kryejnë eutanazinë mbi gegnishten, por, në përgjithësi, kur gjuhëtarët përvetësojnë arbitrarisht të drejtën e diskutimit mbi gjuhën, më ngjallin përfytyrën e një grupi studentësh-praktikantë të mjekësisë, me bluza të bardha e bisturi në dorë, që bëjnë autopsinë e një kufome. […] Atëherë, kush është krijuesi i gjuhës? Shkrimtari apo gjuhëtari? Si mund t’i vihen kufij shkrimtarit se në çfarë norme do të shkruajë ai?

Këto pohime janë sa të ngutura, aq edhe të njëanshme. Së pari, “eutanazinë mbi gegërishten” në vitin 1972 nuk e kryen gjuhëtarët, por regjimi komunist; gjuhëtarët vetëm sa zbatuan, ca me hir e ca me pahir, urdhrat që u erdhën së larti. Së dyti, mes atyre që e sanksionuan standardin në Kongresin Drejtshkrimor të vitit 1972, kishte një numër të madh shkrimtarësh e krijuesish, të cilët njëlloj si gjuhëtarët iu bindën politikës gjuhësore totalitare. Së treti, nuk më duket se gjuhëtarët kanë përvetësuar arbitrarisht ndonjë të drejtë diskutimi për gjuhën, sepse dihet që në Shqipëri sot gjuhëtarët kanë hapset e kashtës. Gjuhëtarët, një pjesë e të cilëve vërtet shqetësohen për të ardhmen e standardit, kanë edhe ata gjëra për të thënë. Agron Tufa nuk arrin të kuptojë dallimin midis normës gjuhësore, e cila kristalizohet në përdorimin publik nga të gjithë ata që e përdorin gjuhën, duke përfshirë edhe shkrimtarët, dhe kodifikimit, të cilin e bëjnë doemos gjuhëtarët; sepse kodifikimi – i cili nuk është veçse sistematizim i normës – kërkon njohje të specializuar, ose ekspertizë, të cilën vetëm gjuhëtarët mund ta ofrojnë. Krijues të gjuhës nuk janë as shkrimtarët, as gjuhëtarët; të parët i qasen gjuhës me intuitë, të dytët me rrugë racionale. Të dy palët, gjithsesi, i duhen kulturës. Por pyetja e Tufës se “Si mund t’i vihen kufij shkrimtarit se në çfarë norme do të shkruajë ai?” më duket pa kuptim, në gjendjen e sotme të shqipes. Qëllimi i shkrimtarit, si rregull, nuk është të përpunojë gjuhën, por të komunikojë me lexuesin; prandaj shkrimtarët shkruajnë me një gjuhë të tillë e cila e ndihmon komunikimin, nuk e pengon. Nëse lexuesi i sotëm i Tufës lexon mirë standardin, atëherë Tufa është praktikisht i detyruar të shkruajë në standard, përndryshe librin nuk do t’ia lexojë njeri. Shtëpitë botuese, kur u kërkojnë shkrimtarëve të përdorin standardin, nisen nga ky kriter praktik, sepse edhe ato janë të interesuara që libri të shitet në mbarë Shqipërinë, jo vetëm në malësinë e Mbishkodrës.

Shkruan më tej Agron Tufa:

Brezat që dolën nga komunizmi, qoftë të plakur, qoftë mesoburra, qoftë edhe “generation pepsi-cola” i pasnëntëdhjetës, patën etje ta projektonin veten të lirë, para së gjithash, tek gjuha. Prandaj ne themi se liria krijuese i tejkalon mediokritetet e stërvonuara të administratës shtetërore dhe konferencat e mykura akademike të ish-shkencëtarëve me bisturi në dorë. Ne themi ka patur gjuhë të Hëlderlinit, Novalisit, Hajnes, por jo gjuhë të Humboldtit apo Shlajermaherit. Themi ka patur gjuhë të Pasternakut, Mandelshtamit, Ahmatovës, por jo gjuhë të Potebnjas apo Vinogradovit. Themi ka patur gjuhë të Lasgushit, Mitrushit, Koliqit, por jo gjuhë të Xhuvanit, Çabejt, Rizës apo Justin Rrotës.

Vërtet, shkrimtarët e mëdhenj identifikohen edhe nga gjuha – por Tufa nuk mund të mos e dijë se Pasternaku, Mandelshtami dhe Ahmatova nuk ndiqnin rregulla fonetike e gramatikore të ndryshme nga ato të rusishtes të kodifikuar nga gjuhëtarë si Potebnja dhe Vinogradovi. Nëse rusishtja u bë gjuhë e një letërsie të madhe, kjo erdhi edhe ngaqë u njësua herët dhe shkrimtarët mund të lexoheshin nga të gjithë rusët e shkolluar, anembanë Rusisë. Vetëm një gjuhë e njësuar mund t’i lejojë shkrimtarët të arrijnë lartësi të shprehjes duke përdorur një nivel të tretë të nyjëtimit gjuhësor (konotacionin). E kam fjalën që me shprehjen “gjuhë” e Pasternakut kihet zakonisht parasysh një sistem mjetesh shprehëse karakteristike për atë autor, jo ngaqë e ndërton pjesoren me mbaresa të ndryshme nga, ta zëmë, ato që përdor Fadejevi ose e Jevtushenkoja!

Thotë Tufa:

[…] Unë them se miti i standardit do të fillojë të shembet. Në bisedat e shpenguara të përditshme, madje në debatet televizive, sheh jugorë që e përdorin shlirshëm infinitivin e privuar nga standardja. Bisturia e kujt mund t’i presë këta përrenj ligjërimi të gjallë? […] Ku mbërritëm ne si gjuhë me letrarishten pa paskajore? Në një varfërim të tejskajshëm të shprehjes së të vërtetave shpirtërore, metafizike e ontologjike! Nga të gjitha gjuhët europiane e jo europiane, vetëm shqipja standarde dhe greqishtja (e re) janë të privuara prej infinitivit. Por infinitivi është e vetmja kategori gramatikore e nginjur me kuptime abstrakte, e domosdoshme për të kryer operacione të holla të mendimit, semantikës, filozofisë, ndërkaq që folja e zgjedhuar në vetën e parë, numri njëjës, shenjon kategori gramatikore krejt tjetër! Pa këtë kategori gramatikore, edhe dilema shekspiriane më madhe e njerëzimit “to be or not to be” degjeneron në”të rrosh a të mos rrosh – (banosh, gjallosh, jesh, etj.), kjo është çështja” – në vend të: “Me qenë a mos me qenë…!”

Për fat të keq, Agron Tufa, si poet prozator e përkthyes, nuk duket se e ka ekspertizën për t’u marrë me një çështje të tillë teknike si paskajorja. Me pohimet e tij të mësipërme, ai vetëm sa vërteton se debatit për gjuhën i duhen gjuhëtarët, për të mos e lënë të katandiset në muhabet kafenesh. Dhe ja pse: të thuash se standardit i mungon paskajorja, është njëlloj sikurse të thuash se qefullit i mungojnë vetullat, ose qenit sqepi. A ka kuptim të thuash se qenit i mungon sqepi? Mua më duket se jo. E drejtë do të ishte të thuhej se standardi nuk e ka paskajoren e gegërishtes. Kjo nuk përbën kurrfarë handikapi, përveçse për ata që nuk arrijnë ta zotërojnë standardin, për arsye të ndryshme. Edhe rusishtes i “mungon” nyja shquese, por kjo nuk e ka penguar të bëhet gjuhë madhore, ose formë shprehëse e një prej letërsive moderne më të rafinuara. Më duhet ta them, haptazi, se argumentin e mungesës së paskajores e sjellin vetëm amatorët. Natyrisht nuk ka asgjë të keqe e të mangët e joeuropiane te përkthimi fanolian “të rrosh e të mos rrosh” i dilemës së njohur hamletiane. Degjenerim, e quan këtë Tufa, me pasion përçmues provincial që nuk i ka hije. Po a nuk është kjo provë që shkrimtarët duhet t’ua lënë këto punë gjuhëtarëve, ose të paktën t’i dëgjojnë? Funksionet e paskajores, ose “infinitivit” siç e quan europianisht Tufa, standardi ia beson vetës së dytë njëjës të lidhores. Edhe studenti i vitit të parë të gjuhësisë, që lexon sado pak nga, të themi, Saussure-i, e merr vesh që funksionet gramatikore shprehen nëpërmjet diferencave, jo lëndës gjuhësore. Kush ka luajtur ndonjëherë shah do ta kuptojë këtë primat të diferencës edhe më mirë: meqë kur takëmit të shahut i ka humbur një gur, p.sh. mbretëresha e bardhë, lojëtarët mund ta zëvendësojnë menjëherë me një kopsë, ose një tapë shisheje, ose një monedhë.

Por ka edhe më. Tufa ka vajtur ka gjetur një citat nga përkthyesi i madh e i nderuar Gjon Shllaku, në mbështetjeje të tezës së vet, amatoreske, se gegërishtja letrare paska epërsi të vetvetishme ndaj toskërishtes letrare:

Gjon Shllaku, përkthyes i madh, helenist e latinist, thotë se “gegnishtja i ka kultivue të gjitha gjinitë letrare. Ka romanin më të parë, epikën ma të hershme, etj. Si kohë, Naimi vjen pas Fishtës, por tetërrokëshi i tij as që ka të krahasueme me të. “Luftëtarëtë lëftuan”, thotë Naimi. Pse, tetërrokësh asht ky? Kurse Fishta të batërdis me një tetërrokësh: “Kush e din sa ujë e dhê/ Mue prej teje ka me m’da!” (“Fjala” 7. 02. 2002).

Ky krahasim është i turpshëm. Unë nuk di nëse Fishta ka qenë apo jo poet më i mirë se Naimi, por di që edhe njëri edhe tjetri kanë shkruar kryevepra, sikurse kanë shkruar edhe bërrllok, vargje pa vlerë, mbushje astari të poemave të tyre epike. “Historia e Skënderbeut” dhe “Qerbelaja” kanë me mijëra vargje të tilla të dobëta; sikurse edhe “Lahuta” e Fishtës. Quandoque bonus dormitat Homerus, thoshin latinët: ndonjëherë edhe Homerin e mirë e zinte gjumi. Por të marrësh një varg të shëmtuar të një poeti e ta krahasosh me një varg normal të një poeti tjetër nuk më duket gjest i denjë për një përkthyes të madh si Shllaku, as i reklamueshëm nga një pedagog i letërsisë së huaj si Tufa… aq më tepër që tetërrokëshi i Naimit ka strukturë të ndryshme nga ai i Fishtës – meqë i dyti ndjek modelet folklorike, ndërsa i pari jo.

Vazhdon Tufa:

“Me shkrue a mos me shkrue”, – ja pyetja që i bën sot vetes krijuesi i ri shqiptar, të cilit i ra për hise me lindë në viset e gegnisë. E nëse shkrimtari është kipc i Demiurgut, kjo varet kryekëput nga gjuha. Se cilat janë epërsitë e strukturës gramatikore e fonetike, të njërës apo të tjetrës – ky është një problem delikat e i diskutueshëm. Por nuk është aspak argument pozitiv “thjeshtësia”. Gramatikisht, i bie që thjeshtësia qëndroka tek mungesa e paskajores?! Prandaj nuk mund të përkthejmë dot gjithë traditën e mendimit dhe filozofisë botërore, sepse nocionet abstrakte që ka infinitivi, pa hyrë në zgjedhim, nuk përkthehen në shqipen standarde! Si mund të përktheheshin në letrarishte, për shembull, foljet në infitiv [sic] që përbëjnë nocionet filozofike të Hajdegerit lidhur me Dasein? Të zgjedhuara në vetë të parë njëjës? Ku qëndron thjeshtësia fonetike, nëse dalim në ligjërimin e thukët të gjuhës së poezisë? Të thuash “menjëherë” apo “saora”? Të thuash “vazhdimisht/gjithënjë/gjithmonë” apo “prore”? Të mos flasim për pjesoret dhe përcjelloret, të cilat instinktit dhe vetëdijes krijuese të poetit, i cili e ka marrë instinktin e gjuhës bashkë me pikën e tamlit të nënës – të gjitha mbaresat e panevojshme me “uër” [sic], “yer”, “uar”, i shembëllejnë me korin e famshëm të Aristofanit nga “Brektkosat”: “kuak-kuak-kuak, verekekeks-kekeks, koaks-koaks”.

Unë nuk di nga ta nis me këtë katrahurë. Një gjë duket qartë: që Tufës toskërishtja nuk i pëlqen. Por toskërishtja ka gramatikën e vet, ku mbaresat -uar dhe -yer kryejnë funksione të caktuara, prandaj nuk ka arsye t’i quash këto mbaresa “të panevojshme”, as ta krahasosh fonetikën e toskërishtes me korin e bretkosave të Aristofanit. Si mund të flasësh me kaq përbuzje provinciale për të mos thënë fshatarake, dhe njëkohësisht të pretendosh se po kontribuon në debatin për standardin dhe gegërishten nga pozitat e “shkrimtarit”? Si mund ta quash veten “poet, prozator, përkthyes, pedagog” e të pretendosh pastaj se prore tingëlloka më bukur se gjithmonë? Sa për pamundësinë e standardit për të përkthyer “traditën e mendimit dhe të filozofisë botërore”, unë do të thoja se kjo është pamundësi e atyre që nuk e kanë zotëruar dot standardin. Mjafton përkthimi i shkëlqyer i Kapitalit të Marksit në shqipe për ta përgënjeshtruar Tufën, dhe tufën e provincialëve dhe revanshistëve që kultivojnë tani argumente të tilla të ndyta. Nëse shqipja ka ende vështirësi për t’u ballafaquar me gjuhët madhore të perëndimit, kjo nuk ka të bëjë me “mungesën” e paskajores në standard, as me faktin që standardi i ka themelet në toskërishte; por me lëvrimin e paktë të shqipes së shkruar, në nivel të lartë ose abstrakt.

Çfarë ndodhi me gegërishten dhe kulturën e gegëve katolike nën komunizëm ishte tragjedi për kulturën kombëtare, për gegët dhe toskët, myslimanët dhe të krishterët në Shqipëri. Sanksionimi i standardit gjuhësor si shqipe zyrtare në vitin 1972 ishte produkt i të njëjtave politika totalitare, por njësimi i shqipes dhe genocidi kulturor ndaj katolikëve në Shqipëri janë dy gjëra të ndryshme, që nuk duhen ngatërruar. Sot për sot, kultura shqiptare duhet të gjejë mënyrën për ta rekuperuar pasurinë kulturore gege e për ta integruar në trashëgiminë kulturore kombëtare, çka mund të bëhet vetëm nëpërmjet shkollës. Përkundrazi, rishikimi i standardit ka nevojë të mbështetet në një platformë studimesh sociolinguistike për të rilevuar pikat kritike të standardit ekzistues dhe prirjet tashmë të shfaqura për përcaktimin e tyre. Pa u kryer këto studime, muhabetet për nevojën e rishikimit radikal të kodit e kanë vendin vetëm kafeneve. Agron Tufa, me pasionin e vet kundër standardit dhe rrënjëve të tij në toskërishten, vetvetiu e ka përjashtuar veten nga ky dialog; sepse shqipja është e të gjithëve dhe nuk mund të kultivohet, as të selitet nëpërmjet urrejtjes dhe përbuzjes.