Çështjes së vrasjes në Peshkopi i kam dhënë disa herë hapësirë në këtë blog, meqë më është dukur me rëndësi për të kuptuar konceptin e mediave dhe të publikut në Shqipëri për drejtësinë, ligjin dhe ndëshkimin e autorëve të veprave penale.

Natyrisht, aspektet juridike, kriminalistike, sociale dhe psikiatrike të vrasjes nuk duhen ngatërruar me shfrytëzimin e kësaj ngjarjeje nga mediat, e shkruara dhe televizive, për synimet e tyre që nuk janë gjithnjë të kulluara; as ka të bëjë vrasja e kryer me injorancën e frikshme të publikut kur është fjala për fytyrën sociale të sëmundjeve mendore.

Ndërkohë, reagimi emotiv i mediave dhe i publikut pas vrasjes ka risjellë në qendër të vëmendjes çështjen e rivendosjes së dënimit me vdekje, si një alternativë ndaj vetëgjygjësisë ose hakmarrjes të palëve të dëmtuara.

Sot arrita më në fund të ndjek programin televiziv “Top Story” të Top Channel, i cili i kushtohej pikërisht vrasjes dhe problematikave që lidhen me të. Drejtuesi i programit, Sokol Balla, kishte ftuar në studio juristin Kreshnik Spahiu, ish-drejtorin e policisë Mithat Havari, politikanin Murat Basha, drejtorin e burgjeve Saimir Shehri dhe publicistin Mentor Kikia.

Njëkohësisht, emisioni përmbante edhe disa intervista të regjistruara me familjarët e fëmijës së vrarë, shokët e tij të shkollës e dy mjekë psikiatër; si dhe një intervistë telefonike drejtpërdrejt me Kryetarin e Gjykatës në Peshkopi.

Nga të ftuarit, Kikia u orvat të bënte me faj sistemin e drejtësisë që e kish braktisur një të sëmurë si Shpëtim Ziza; ndërsa Spahiu u stërzgjat në argumente dhe shembuj që nuk ishin aq interesantë sa ç’i dukeshin atij vetë. Saimir Shehri – krejt inert e me mendjen tjetërkund – nuk kuptohej pse gjendej aty (thuase për të provuar që ishte gjallë, me gjithë linçimin që i ka bërë “Tema” ditët e fundit), ndërsa Murat Basha u përpoq menjëherë dhe haptazi të argumentonte nevojën për t’i dënuar me vdekje njerëzit si Ziza, me tone dhe gjeste jashtëzakonisht populiste.

Natyrisht emisioni dështoi, dhe nuk kish si të mos dështonte, sa kohë që mungonte, ndër të ftuarit, një mjek psikiatër ose me eksperiencë mjeko-ligjore për raste si ai i Shpëtim Zizës. Asnjë nga të pranishmit nuk e kishte të qartë se, në rrethanat kur një person deklarohet si i papërgjegjshëm nga një organizëm ekspertësh, asnjë vepër e kryer prej tij nuk mund të quhet krim; sepse krime kryejnë vetëm persona të përgjegjshëm.

Mjeku psikiatër me përvojë Anastas Suli, i cili dha disa sqarime teknike për sëmundjen që i ishte diagnostikuar Zizës (prapambetje mendore e ndërlikuar me epilepsi), m’u duk i painformuar për çështjen dhe krejtësisht i pasintonizuar me frymën e emisionit; pa përmendur pastaj ankthin që do t’u jetë shkaktuar me mijëra epileptikëve të mirëfilltë në Shqipëri, të cilët përpiqen të bashkëjetojnë me sëmundjen e tyre dhe e vuajnë si kushdo tjetër identifikimin vulgar që mund t’u bëhet tani me një vrasës e përdhunues fëmijësh.

Nga ana tjetër, autorët e teksteve që shoqëronin materialet filmike i kishin lejuar vetes gabime të rënda, në përshkrimet shkeleshko të sëmundjes që i ishte diagnostikuar Zizës; sikurse mediat që deri dje flisnin për “skizofreni”, edhe tani rastet si ai Peshkopisë iu faturuan njerëzve “me depresione të rënda”; edhe pse dihet që “depresion” përdoret rëndom si eufemizëm nga të gjithë ata që nuk duan të paraqiten si skizofrenë, psikotikë ose me çrregullime të tjera të rënda; në një kohë që depresioni, si çrregullim psikik, nuk ka ndonjë lidhje të veçantë me sjelljet e dhunshme, përveçse kur është fjala për vetëvrasjen.

Vetëm një mjek psikiatër do të mund të kishte sqaruar, për të pranishmit në studio dhe publikun, nëse një vepër e shëmtuar si ajo e Zizës mund të parandalohej apo jo, në bazë të diagnozës që i ishte dhënë atij prej mjekëve lokalë kur e kishin arrestuar më parë për shkelje të ndryshme; diagnozë që merrej me mend edhe duke ndjekur ato pak sekuenca filmike ku Ziza krejt i shpenguar i ngërdheshej kameras, qeshte me punonjësin e policisë që e ruante dhe kontrollonte flokët për morra ose papastërti të ndryshme; por që u përdorën nga autorët e emisionit për të përligjur cilësimin “monstra e Peshkopisë”.

Në mungesë të ekspertit, të gjithë të ftuarit folën, pa doganë, për çështje të cilat nuk i njihnin; me pretekstin se qëllimi i tyre ishte të mbronin publikun nga rreziku i të sëmurëve mendorë të lënë të lirë prej një drejtësie tepër liberale e dorëlëshuar.

Me atë rast, u diskutua edhe rreth mënyrës si mund të zgjidhen çështje të tilla në të ardhmen; ose mundësive konkrete për t’i izoluar të sëmurët mendorë me rrezikshmëri shoqërore. Saimir Shehri shpjegoi se strukturat për t’i mbajtur këta të sëmurë të izoluar ekzistojnë; edhe pse spitali i burgut, të cilit iu referuan hareshëm të gjithë, nuk besoj se është i destinuar për të trajtuar të sëmurë mendorë kronikë, as për të mbajtur të izoluar persona me dëmtime dhe prapambetje mendore.

Mithat Havari përmendi faktin që Spitali Psikiatrik i Elbasanit, i specializuar për trajtime të tilla, ishte mbyllur pas ngjarjeve të vitit 1997; ose për shkak të amortizimit total të infrastrukturës. Këtë fill askush nuk u mundua të ndjekë, edhe pse unë kam përshtypjen se mungesa në Shqipëri e strukturave të posaçme për trajtimin afatgjatë të të sëmurëve mendorë që kanë kryer vepra me rrezikshmëri shoqërore (vrasje, rrahje, përdhunime) është një nga shkaqet kryesore që çuan, ndër të tjera, edhe në ngjarjen e Peshkopisë.

Përndryshe, është pak qesharake të shpresosh se probleme që lidhen me praninë e të sëmurëve me rrezikshmëri shoqërore në komunitet mund të zgjidhen duke e mbushur spitalin e burgut me skizofrenë kronikë, psikotikë, të prapambetur mendërisht e të tjerë të sëmurë, për të mos i lënë të dhunojnë njerëzit që i rrethojnë, duke filluar nga familjarët e tyre.

E meta thelbësore e emisionit ishte se të ftuarit u munduan të trajtojnë nga pikëpamja juridike, me ngjyrime herë-herë politike e me tone populiste, një çështje e cila mbetet në thelb për t’u kthjelluar nga një psikiatër ekspert për trajtimin social dhe nga organet e drejtësisë të këtyre personave.

Përkundrazi, Sokol Balla e pa të udhës të nxirrte në ekran nënën e viktimës fëmijë, e cila kërkoi që vrasësi të varej në mes të qytetit; duke abuzuar në mënyrë të palejueshme me ndjenjat e publikut televiziv – edhe pse, sipas fjalëve të atij vetë, qëllimi i emisionit nuk ishte të bënte trysni për rivendosjen e dënimit me vdekje.

Siç e përmenda në krye, nga të gjithë të ftuarit, i vetmi që u përpoq ta inkuadronte problemin në një kontekst më të gjerë të drejtësisë, të drejtave qytetare dhe përgjegjësisë së organeve të rendit, ishte publicisti Kikia; ndërsa të tjerët m’u dukën të absorbuar në fushat përkatëse dhe, në përgjithësi, të veshur me autoritet të madh për të gjitha ato çështje të cilat, në të vërtetë, nuk i njihnin fare, përveçse si qytetarë (ose viktima potenciale).

Fryma në mbyllje të emisionit ishte se fajtorë të vërtetë për krimin janë organet e drejtësisë; dhe se të sëmurët si Shpëtim Ziza nuk duhen lënë të qarkullojnë të lirë. Edhe pse unë nuk dyshoj që disa të sëmurë mendorë duhen mbajtur pa tjetër të institucionalizuar, për të mbrojtur publikun nga veprat që ata mund të kryejnë, kam frikë se kjo duhet vendosur rast pas rasti, dhe gjithsesi në bashkëpunim të ngushtë me ekspertët mjeko-ligjorë. Fati i të sëmurëve të tillë varet nga diagnoza që u vihet, dhe diagnoza, megjithë dëshirën e mirë të mediave të Tiranës, nuk mund të vihet në mënyrë demokratike, as për të shuar epshet ose ngushëlluar frikërat e publikut.