Shqiptarë Shqipërie dhe shqiptarë të Kosovës: kjo është një nga ato tema që dikur s’të linin t’i diskutoje as në Internet.

Kam frikë se në dallimin midis dy grupeve luan rol një faktor psikologjik disi paradoksal.

Flas nga pozitat e perceptimit që një shqiptar i lindur dhe i rritur në Tiranë i bën një shqiptari të lindur dhe të rritur në Prishtinë.

Objektivisht, afërsitë duhej të ishin më të mëdha se dallimet. Por dallimet janë ato që bien në sy, sepse afërsitë merren për të mirëqena.

Kjo vëmendje parapëlqyese ndaj dallimeve ka të bëjë me psikologjinë njerëzore në përgjithësi. Notat e gegërishtes në të folmen e prishtinasit na bëjnë më shumë përshtypje sesa fakti që gjuha që ai flet është në thelb e njëjtë me tonën.

Do të ketë ndonjë mekanizëm në tru që na ndihmon të orientohemi në labirintin e ngjashmërive dhe dallimeve duke i polarizuar: ngjashmëritë duke i shndërruar në identitet, ndërsa dallimet në kontrast.

Që këtej lehtë mund të kalohet në logjikën ne dhe ata.

Disa dallime kulturore midis, të themi, tiranasve dhe prishtinasve kanë të bëjnë me perceptime të ndryshme të shqiptarisë dhe të joshqiptarisë. Për tiranasit, shqiptaria s’ka qenë kurrë problematike, sepse nuk ua ka sfiduar kush ndonjëherë.

Kohën e lirë, ne të Tiranës, donim ta kalonim duke dëgjuar muzikë pop italiane ose anglo-amerikane, duke parë filma të Hollywood-it në TV, duke lexuar romane perëndimore, duke mësuar gjuhë njëlloj perëndimore, duke shijuar RAI-n natën vonë pasi i mbaronte RTSH transmetimet, duke ndjekur futbollin italian dhe më gjerë evropian.

Një gazetar i huaj dikur e pat karakterizuar Tiranën si i vetmi kryeqytet në Evropë banorët e të cilët shpirtërisht jetonin në një vend tjetër – Itali.

Natyrisht, duke qenë të kolonizuar nga kultura pop perëndimore, ne nuk kujtonim se kjo po na e vinte shqiptarinë disi në dyshim. Përkundrazi, këtë kulturë e shihnim si një mënyrë për t’u distancuar nga kultura zyrtare kombëtariste e tirqeve, qelesheve, isove dhe fustanellave.

(Në vitet 70-80 kombëtarizmi zyrtarisht zëvendësoi internacionalizmin proletar të viteve 50-60. Si vit tranzicioni fatal do marrë viti 1968 dhe festimet e 500 vjetorit të vdekjes së Skënderbeut.)

Prishtinasi, përkundrazi, ishte i kolonizuar me kulturë të Tiranës. Edhe pse më në kontakt të drejtpërdrejtë me Perëndimin ose ndoshta pikërisht për këtë arsye, shqiptarët e Kosovës nuk më duket ta kenë adhuruar ndonjëherë si ne të Shqipërisë.

Ne kemi qenë dhe ndoshta jemi më kozmopolitë, sepse shqiptarinë s’e kemi pasur ndonjëherë të kërcënuar. Kosovarët përkundrazi. Reagimet tona përballë një rapsodi me çifteli do të kenë qenë praktikisht të kundërta.

Ky dallim ndihet menjëherë. Çdo afrim ose miqësi mbështetet në referenca kulturore të përbashkëta. Personalisht e kam më të lehtë të afrohem me dikë që luan në makinë albumin “Wish You Were Here” të Pink Floyd, sesa një koleksion me këngë të Fitnete Rexhës.

Po të më duhet të zgjedh midis Gëtes dhe Fishtës, parapëlqej të parin.

Shpesh më duket sikur jetën time më ndihmon ta kuptoj më mirë Kundera sesa Kadareja. E kështu me radhë. Vallë më bën kjo më pak shqiptar se dikush që bën be për Çajupin dhe Pjetër Zarishin?

Ne të Tiranës dhe të qyteteve të tjera të Shqipërisë jemi rritur duke përqafuar një snobizëm tjetërlloj nga ai i qyteteve të Kosovës. Ne kujtonim se rafinoheshim duke iu larguar modelit zyrtar kombëtarist; kosovarët duke iu afruar. Prandaj sot dallimet në kulturë i shohim me lente zmadhuese, të amplifikuara, të ekzagjeruara.

Kam përshtypjen se në një nivel më elementar ose “popullor”, kontakti Shqipëri-Kosovë nuk i përjeton fare këto probleme.

Bashkimin e Shqipërisë me Kosovën shumë shqiptarë duan ta bëjnë mbi baza emotive: të dashurisë reciproke, kujtimit të gjakut të të rënëve, Ismail Qemalit e Isa Buletinit, zhgabës me dy krena.

Kanë absolutisht të drejtë ata që thonë se ky bashkim do të sillte përfitime të mëdha ekonomike për trevat shqiptare. Ndoshta edhe propaganda për bashkim do të përfitonte sikur retorika shqiptariste të zëvendësohej me argumentin ekonomik.

Kush ndjek nga afër shkrirjet bashkuese të kompanive ose të korporatave, do ta ketë vënë re se pronarët përkatës qëllon të kenë neveri personale për njëri-tjetrin, por megjithatë bashkimi kryhet, sepse të dy palët përfitojnë.

Programi për bashkim më mirë të jetë minimal, racional dhe i çliruar nga ngashërimat atdhetare. Në gjeopolitikë martesat nuk bëhen me dashuri. [2005]