nga Arben Dedja

*

Isha në klasë të tetë.

Gjyshi një gjë kish neveri: piramidën burokratike. I duhej të zgjidhte një problem: i kapërcente të gjitha hallkat e ndërmjetme e fill e te ministri përkatës. Nganjëherë, kur çështja i dukej e një rëndësie të veçantë, i shkonte në zyrë Kryeministrit. Pozita e tij shoqërore ia lejonte.

Kështu, kur shkrova vargjet e para dhe në familje u kuptua që kjo nuk ish modë kalimtare, gjyshi ma rrëmbeu fletorkën dhe vajti t’ia tregojë – jo Kryeministrit, natyrisht, por – Kryetarit të Lidhjes.

“Do t’i them t’i botojë” tha.

U la një takim, që Kryetari i Lidhjes t’i jepte një mendim mbi poezitë autorit vetë, domethënë mua. Kështu vajta te zyra e Dritëroit.

Se ç’më tha Dritëroi nuk e mbaj mend. Mbaj mend vetëm që gjërat që më thosh i lexonte në ca fije letre me format të vogël, por të forta si karton. Pra, kishte mbajtur shënime për poezitë e mia, çunakut. Në fund fare tha:

“Poezia më e bukur është ajo që titullohet “Nëna e dëshmorit”. Do ta botojmë”

Pastaj u kthye nga gjyshi:

“Hajde pimë një kafe tani”

I grisi katërsh letrat me shënime dhe i flaku në kosh. Jo të gjitha copat ranë brenda.

Ky ishte takimi im i parë (dhe i fundit) me Dritëroin.

Pas disa javësh poezia “Nëna e dëshmorit” doli te gazeta “Drita” dhe ishte zhgënjimi im më i madh. Mbi të, në vend të emrit tim qe shkruar: Vasil S. Dede (14 vjeç). Nuk u mor vesh kurrë (ndonëse supozimi që u bë mbështetej në themele solide) nga kish buthtuar emri i ri: mbiemër i toskëzuar, emër kodra mbas bregut dhe, e vetmja gjë e saktë – e shtuar si me magji – gërma e parë e emrit të tim eti (njiheshin, se kishin studiuar bashkë në Leningrad, ndonëse në fusha të ndryshme). Mosha: edhe ajo e saktë.

Kështu ma mohuan autorësinë e një prej poezive më të shëmtuara të letërsisë shqipe.

*

Si nxënës të dalluar, unë me një shoqe merrnim pjesë në mbledhjen e radhës të Këshillit Pedagogjik të shkollës “Jeronim De Rada” (“demokratizimi” i shkollës). Ishte hera e parë dhe e fundit. Mbledhja zgjati pa fund: në një pikë të saj filloi të diskutohej për një vjedhje; një mësuese i kish vjedhur rrogën koleges, por nuk kish prova, u arrit në këtë konkluzion me deduksion; ama, ajo nuk pranonte; kish edhe një të deleguar nga Komiteti i Partisë; fajtorja ish me shpatulla për muri, por duhej ende kohë për ta zbardhur rastin dhe për mua e për shoqen time nuk kujtohej kush.

Nga ora një e natës filluan të vijnë palë-palë bashkëshortët e mësueseve, të përgjumur; edhe im atë me të atin e shoqes time, jashtë, duke pirë duhan, gjersa fajtorja pranoi, i ktheu paratë në vend, me një akord të heshtur të mbyllej muhabeti me aq, le të themi, si punë gabimi i bërë në hutim e sipër dhe ne aty, të harruar, por, ama, për shkollën ruajtëm kujtimet më të vyera.

*

Si shef i kirurgjisë ushtarake tim eti i vinin herë pas here në repart, për stazhe të shkurtër, por edhe për specializim të plotë, kirurgë nga Kina, Vietnami, Kamboxhia… Ndonjë të diel na i sillte në shtëpi. Të paktën te mua ato drekëra seç hidhnin një brerore zymtësie. Këta kirurgë nga vende të largëta komuniste flisnin nga pak shqip. Përndryshe, kërciste rusishtja.

Ishte një kirurg kamboxhian që, mjerisht, tani nuk ia kujtoj emrin. Im atë e donte shumë:

“Është shumë i talentuar” thosh.

Kur Kmerët e Kuq morën pushtetin, i çuan lajm të kthehet, me sa duket, se u nis sakaq për në Kamboxhia. Njëherë dërgoi një kartolinë. Pastaj nuk dëgjuam më prej tij. Im atë e kujtonte herë pas here.

“Aha, do ta kenë vrarë” thosh.

Një ditë të bukur nuk iu durua dhe vajti enkas të pyesë në Ministri (të Mbrojtjes) a kishin ndonjë lajm. Erdhi i mërzitur.

“Do ta kenë vrarë” përsëriti. “Ju kujtohet që mbante syze. Ato ia kanë marrë kokën!”

Ngrita supet.

*

Thashë që me mësues Skënderin (Gjylhasanin) – mësuesin tim privat të italishtes – ngaqë kish zakon të divagonte, një leksion mund të zgjaste katër-pesë orë të mira. Por nuk bëhej aspak i mërzitshëm. Ndodhnin gjithmonë çudira. Një herë e zhvilloi leksionin me mua në italisht paralel me një nxënës (ishte burrë) që kish ardhur për të bërë një kalim të shpejtë të gramatikës turke, meqë do ta mbronte si provim pasuniversitar. Dy gjuhë krejt të ndryshme në paralel, me një fjalë. Na nxiste të dyve të thelloheshim te gjuha e tjetrit. Ndiqnin shpjegime të hollësishme për gramatikën e secilës gjuhë, thënë për nxënësin tjetër. Pra, unë i merrja shpjegimet për turqishten. Leksion i habitshëm dhe i pafund.

Një herë tjetër e gjeta që kishte hipur mbi çati.

“Ka pikuar gjithë natën” më tha. “Me sa duket era e fortë e javës së kaluar ka lëvizur tjegullat. Më duhet mua ta bëj, se jam më i lehti.”

Dhe në fakt, mësuesi ishte operuar me një rezeksion stomaku dhe vinte shumë i dobët.

Iu desh të renditë nga e para krejt tjegullat e çatisë.

Unë rrija te shkallët e drunjta të mbështetura për muri. Pozicion aspak komod. Ai, nga lart, më pyeste foljet e parregullta.

“Pa më zgjedho pak foljen porre. Në tranzitiv. Hajde! Forma e vjetër?”

“Hm! Ponere.”

“Ëhë!” Me një tjegull në dorë: “Indikativi prezent? Jepi!”

“Io pongo, tu poni, egli (ella) pone; noi poniamo, voi ponete, essi pongono.”

Frynte një erë që m’i degdiste fjalët larg. Përgjigjesha duke ulëritur. Se, ndër të tjera, mësuesi im ishte ca i rënë nga veshët (jo më kot, gjatë Luftës Nacionalçlirimtare pseudonimi i tij ishte “Shurdhi”). Ulëriste:

“Imperfetto? Më mjafton vetëm veta e parë njëjës, se e kemi thënë që në italisht e pakryera është gjithmonë në trajtë të rregullt. Hë! Ma imposto pak!”

“Io ponevo…”

“Bravo! Vazhdo me passato remoto tani!”

Njerëz që kalonin në rrugën “Siri Kodra” kthenin kokën. Më vinte turp. Kështu hipa edhe vetë në çati (që të ulja zërin). Lart në majë e vazhduam atë ditë leksionin.

*

Premisa e parë. Unë dhe im atë nuk mund të kishim shije më të ndryshme muzikore: ai adhuronte operën italiane dhe baletet e Çajkovskit; unë Deep Purple dhe Pink Floyd. Por, mbi të gjitha, im atë dashuronte këngët e Shqipërisë së Mesme. Kur shkonte në Elbasan të takonte shokët e dikurshëm (i quante “mëhallalinj”), jo rrallë ata thërrisnin vëllezërit Zena dhe ia merrnin, ashtu butë, në raki e sipër, me këngë Elbasani e Tirane. Natyrisht, më llogarisnin edhe mua për burrë dhe kam qenë disa herë i pranishëm, por problemi ishte se atë lloj muzike e urreja.

Premisa e dytë. Viti 1994 ishte i ndërlikuar për mua. Bëja vitin e fundit të specializimit në kirurgji të përgjithshme (me gjashtë deri tetë roje në muaj, shpesh në sallë të operacionit edhe të nesërmen). Ndërkohë u martova, botova librin tim të parë (me poezi), mësuesi im i dashur i italishtes, mentori jetës time, vdiq. Ishte 22 prill. Klesti, djali, lindi më 25. Në maj, halla e vetme që më kish mbetur, burrëvdekur dhe e pafëmijë, pësoi hemoragji cerebrale. Ishte rëndë. Ngeli e gozhduar në shtrat, nevojat personale nuk qe në gjendje t’i kryente, nuk hante dot vetë. Net të tjera larg shtëpisë, duke i ndejtur pranë. Por me të nuk mund të këmbeje dot asnjë fjalë, kish vështirësi të madhe: ajo për të folur, ne për ta kuptuar. Dilja në korridorin e katit të fundit të repartit të neurologjisë dhe vërtitesha, i pagjumë. Infermieret zemërmira nuk vunë paciente tjetër në dhomë; flija keq e tukeq, me gjithë rroba.

Pastaj, në dhomën ngjitur, prunë Hafsa Zyberin. Nuk paraqiste probleme të dukshme neurologjike; vetëm se vinte pas një frakture të femurit. Nuk qe në gjendje të lëvizte. Dhe kështu, ditëve në vazhdim (më mirë të them, netëve në vazhdim), u miqësova me zonjën Hafsa. Ajo më thërriste gjithmonë “doktor”, unë i drejtohesha gjithmonë me “ju”, por u vendos midis nesh një raport i ngushtë, një kimi i çuditshme. Nuk do të rrëfej këtu ç’më thoshte, bisedat tona mbeten sekrete, se janë, në fund të fundit, ato mes një mjeku dhe pacientit; kish patur një ekzistencë të vështirë, që ia vështirësonte edhe më ndjeshmëria e lartë. Pak vizita i vinin. Kur i priste (asnjë shoqe, asnjë koleg, ndonjë familjar) krihte flokët e bardhë dhe vinte një tis të hollë të kuqi buzësh.

“Mezi presin t’vdes, që të më marrin shpinë” më tha njëherë dhe më kërkoi një cigare. U vumë të dy të tymosnim, në heshtje.

“E kam humbë zanin, doktor!” më tha një natë. Kishte ndodhur në fund të viteve tetëdhjetë, kur Ansambli i Këngëve dhe Valleve Popullore shkonte për një shfaqje në Kukës. Autobuzi kish pësuar defekt rrugës dhe kishte mbetur i bllokuar në mes të dëborës orë të tëra.

Pastaj hallën e nxorrën nga spitali dhe, kur vajta ta përshëndes zonjën Hafsa, m’u duk (them se vetëm m’u duk) një lot i shkau. Halla ime vdiq në korrik. Hafsa Zyberi, e dëgjova te lajmet, në mos gaboj janarin pasardhës.

Ato takime të shkurtra, plot dhembje e shpresë njerëzore, ku për muzikën nuk u fol kurrë, çuditërisht më bënë të hyj, si ai fëmija fajtor, njëherë e përgjithmonë në botën magjepsëse të muzikës shqiptare.

Edhe shpirti
s’po m’qetsohet, ije,
prej idhnimit qi m’ka gjet;
nji kjo vjeshta, ije,
e s’po m’harrohet, ije,
për kujtimin tat
nishon kan me met.

(Cakja)

*

Im gjysh, që kish studiuar në Padovë, ka qenë, në mesin e viteve pesëdhjetë, Ministër i Shëndetësisë; kurse im atë, që kish studiuar në Leningrad, ka qenë, për mbi njëzet vite kryekirurgu i Ushtrisë Shqiptare. Megjithëse të vdekur, herë pas here përmenden akoma, rrugë mbajnë emrin e tyre.

Pastaj Kartagjena ra: unë studiova në Tiranë. Me t’u bërë mjek, desha t’u ngjaj në gjithçka dhe, bile, po të përdorim një term futbollistik ndërkallur me një metaforë frojdiane, t’i mund në fushën e tyre. Nuk po dija mirë ç’të bëj kur, me t’u kthyer nga një specializim njëvjeçar në Leuven, vendosa të vë një vath floriri në veshin tim të majtë, duke u bërë kështu, ishte viti 1996, mund ta them me njëfarë sigurie, kirurgu i parë shqiptar, për të mos thënë edhe absolutisht mjeku i parë shqiptar me vath në vesh. Me pak fjalë, dua të arrij në atë që t’i vënë emrin tim një rruge dhe kjo sjellje ekscentrike me siguri aty të çon.

Vathin e mbajta nja tre vjet, pastaj e hoqa. Besoj mjafton. Para do kohësh, njëzet e pesë vjet kishin kaluar, bëra një provë me vrimën. Ishte ende e hapur.

*

Ishte viti 1997. Me t’u kthyer nga Brno (Çeki), ku kishim qenë të ftuar në një  Konferencë mbi Poezinë të organizuar nga Departamenti i Gjuhës Angleze të Universitetit Masaryk, sponzorizuar nga British Council, si unë si Genci Muçollari iu futëm me kokë punës për përkthimin e poetëve që kishim takuar. Siç mund ta keni kuptuar ndopak nga bibliografia ime, unë u përqendrova te Miroslav Holub-i. Genci u mor me përkthimin e një cikli poetik nga Richard Caddel (bile ishte saje Caddel-it, në mos gabohem, që ftesa për konferencë kish mbërritur te tryeza e revistës “Aleph”). Holub-i është një poet-qelibar. Caddel-i është një poet tejet i ndërlikuar, modernist, shpesh i errët. U vendos që të dy ciklet të dilnin në numrin e ri të revistës.

“Çuna, kontrolloni mirë bocat, ju lutem” na tha Gent Çoçoli, kryeredaktori i revistës.

Si përtac, nuk ia kisha ngenë.

“A është i besueshëm redaktori?” e pyeta Çoçolin.

“Kam gjetur një vajzë shumë të kujdesshme” më tha Çoçoli.

E lashë me aq. Dhe, në fakt, poezitë e Holub-it dolën të radhitura për bukuri e pa gabime. Mirëpo Genci nuk ndihej i qetë dhe filloi të kontrollojë me imtësi bocat.

“Ca gabime të vogla i gjeta, Beno” më tha. “Kryesisht shenja pikësimi.”

Kur revista doli nga shtypi, e gjetëm Gencin me duart në kokë.

“Bo! Bo! Bo!”

Nuk po merrnin vesh ç’kish ndodhur.

“Bo! Bo! Bo!”

“Shpjegohu, Genco”

“Anës fletëve të bocave kisha shkruar vërejtjet e mia. Ju thashë që kishim më shumë të bënim me gabime pikësimi. Edhe unë i hiqja një vijë përsipër dhe shkruaja: ‘delete’. A më thatë që ka mbaruar për anglisht ajo goca? ‘Delete’ Çoçol, çfarë kupton ti me fjalën ‘delete’?”

“Fshije” përktheu mekanikisht Çoçoli duke e parandier katastrofën.

“Fshije! Po: fshije. Kurse ajo ka kujtuar se i thosha që duhet të shtoja fjalën: delet.”

“Edhe?”

“Edhe të gjitha poezitë e Caddel-it përshkohen nga delet, që dalin krejt papritur e kullosin nëpër vargje.”

Ia krisa gazit. Genci më pa vëngër.

“Propozoj t’i marrim të pesëqind kopjet e revistës dhe t’u ngjisim një më një shirita letrash të bardha të gjitha fjalëve ‘dele’ që dalin te poezia e Caddel-it” tha Idlir Azizi dhe ky i tiji ishte propozimi më racional. Si përtac (dhe fatalist), nuk ia kisha ngenë. Plus që kopeja e deleve ishte vërtet e madhe.

Ja një fragment i njërës nga poezitë (Aleph, nr. 3, mars 1998, fq. 68) ku, përveç deleve, nga redaktorja është ndërkallur, do të thosha në mënyrë tejet inovative, edhe “te”-ja, pas copëtimit të fjalës “delete” në “dele + te”:

Skelë

ndërtesat shpërbëhen & dhe rriten
në diell
rrezet harkohen
vezullojnë pllakëzat
e lëvores ngjyrëndryshku
& gjethet e qytetit
si një karvan
bien lehtë mbi kalldrëm
futem dele te bar

sytë vështrojnë duart
kur shkuma e birrës
lëpin gotën.

[…]

(etj., etj.)

Bukur, apo jo?

*

Genti (gjithnjë Çoçoli), miku im, atëbotë drejtor i drejtorisë së librit në Ministrinë e Kulturës, më merr në telefon në Itali.

“Ben, përkthimi yt i ‘Këngëve të pafajësisë dhe të përvojës’ të William Blake-ut ka hyrë në shortlist të çmimit të Ministrisë për përkthimin më të mirë të vitit”.

E njihja cilësinë e punës time.

“E fitova!” thashë me vete.

“Por nuk do ta fitosh” më hodhi kovën me ujë me ftohtë miku im. “Do ta marrë Guljelm Deda me përkthimin e “Orlandit të çmendun” të Ariostos. Ka punuar shtatëmbëdhjetë vjet në burg për ta përkthyer, Ben, dhe është i vdekur”.

Argumenti i fundit më bindi.

*

Kthehemi me tren nga Roma. Ime shoqe ka shkuar për një mbledhje, unë me vajzën për turizëm. E shoh të kalojë në korridorin mes ndenjëseve të vagonit:

“Giovanni!”

Është Senator i Republikës Italiane, i zgjedhur me Movimento 5 Stelle. Miq të vjetër: vajza e tij dhe im bir kanë qenë në një klasë. Lë vendin e tij në vagonin e klasit të parë dhe ulet me ne.

“Nuk më pëlqen të rri në klas të parë, po ç’t’i bësh, protokolli…” thotë.

Vite pa u parë. Kujtojmë kohërat e kaluara, bëjmë një bilanc të jetës. Muhabet i shtruar, veçse e shqetësojnë vazhdimisht me mesazhe whatsapp.

“Hë, do ta bëni akordin me PD-në?” e pyes.

Ç’kënaqësi të takosh një njeri me një farë pushteti dhe t’i flasësh çlirët, ta pyesësh troç dhe, sidomos, të mos kesh asnjë nder për t’i kërkuar.

*

Në vitin 2022 mora një çmim letrar nga Bashkia e Lezhës, për vëllimin poetik “The Italian Job”, botuar nga “Onufri”. Nuk pata mundësi të shkoj në ceremoninë e çmimit. Po shkruaja, me këtë rast, një tekst të shkurtër falenderimi kur i bëra vetjes pyetjen e çuditshme.

Në Lezhë kam ndaluar vetëm një herë, për të bërë një xhiro të gjatë kur, në fund të vitit të tretë gjimnaz, na dërguan në aksion njëmujor për ndërtimin e hekurudhës Lezhë-Shkodër. Pyetja ishte: kush ishte lezhiani (apo lezhiania) që njihja më mirë? Natyrisht njihja shkrimtarë nga Lezha, ndonjë bashkëstudent mjekësie nga Lezha, por më mirë, më shumë nga të gjithë, vallë, kë kam njohur? U kujtova.

Të mësoje lëndën e Anatomisë Normale duke përdorur “kadavrat” (se emri që ne i jepnim ishte tërësisht mjekësor, pra latin) ishte një hap i rëndësishëm për studentët e vitit të parë Mjekësi. Kam shkruar një tregim të tërë për këtë, por tani do të cek (se kështu i kam konceptuar këto kujtime) pak, fare pak – një lëbyrje, një dritë e fortë, siç thamë – çfarë ndodhi realisht.

Katedra e anatomisë normale na i vuri në dispozicion në dhjetor (tre muajt e parë ishim marrë me kockat). Gjithkush priste me padurim kadavrën që do t’i caktonin grupit të tij dhe ishte kureshtar për ato të të tjerëve. Për shembull, grupi 3 kish një djalë të ri e të gjatë, me fizik të fortë, që vështirë mos të të shkonte mendja që do ta kishin vrarë në kufi. Unë isha në grupin 7. Dhe, për habinë tonë të madhe, kadavra jonë ishte një grua… zezake. Deri atëbotë zezak kisha parë vetëm në filma. Mosha e saj ishte e vështirë të përcaktohej, ndoshta te të shtatëdhjetat; me kaçurrela të veckëla, të thinjura, të përsosura, siç i ka gjindja me origjinë afrikane; nuk kish një pikë dhjami të tepërt. Natyrisht, lajmi u përhap edhe te grupet e tjera. Vinin ta shikonin në klasën tonë; në qoftë se grupi ynë nuk kishte mësim ia zbulonin vetë çarçafin me të cilin ishte mbuluar. Kur një student nga Lezha i një grupi tjetër (Angjelin Shtjefni, më duket), e njohu:

“Ou! Po e njoh unë këtë! Ka qenë lypëse në Lezhë” tha. “Po nuk ia mbaj mend emrin.”

“Po si kështu? Ç’ne?”

“E ardhur që në kohë të Zogut.”

E pra, mund ta them me gojën plot, që kjo zonjë ka qenë qytetarja lezhiane që kam njohur më mirë, më thellë: tërë atë vit shkollor (plus semestrin e parë të vitit shkollor pasardhës): duke e diseksionuar në orën të anatomisë.

(c) 2024 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me Ideogram.