nga Edon Qesari
Para disa ditësh, Ardian Vehbiu nisi botimin e një shkrimi të gjatë mbi historishkrimin në Shqipëri dhe në përgjithësi për marrëdhënien midis historisë dhe pritshmërive të ushqyera nga publiku i gjerë për mënyrën sesi kjo duhet shkruar. Që Vehbiu mbetet shumë i aftë të ngacmojë disa tematika që nuk para rrihen – ose rrihen krejt përciptas, e as që e ngasin letargjinë intelektuale te ne – kjo është veçanërisht e vërtetë për mua.
Por sigurisht, as mospërfillja dhe as gjumi nuk mund ta anashkalojnë faktin se në Shqipëri, qoftë seriozisht qoftë virtualisht, historia (po ashtu si gjuhësia, mes të tjerash dije) mund të krekosen me të drejtë se edhe kur intelektualët heshtin, populli i do; interesohet rreth tyre, e sheh origjinën, identitetin, vetë shpresat mbi të ardhmen e vet, të lidhura pashmangshmërisht me disiplina si këto.
Krahas sporteve më të zakonshme të konsumit të gjerë mediatik (politika, gossip-i), njerëzve u pëlqen të dëgjojnë, të sodisin sherrnaja televizive, të hedhin pankarta, të brohorasin dhe të çajne rrethimin deri sa të hyjnë me përdhunë në fushë, kur hapen diskutime mbi ilirët, Skënderbeun dhe komunizmin – mes të tjerash dhe të tjerash akoma.
Dëgjimi, sidomos dëgjimi me vëmendje, nuk është sport i lehtë. Dihet. Dhe njerëzve nuk para i zë karrigia në një dialog/debat që parakupton dëgjimin e kujt e mendon ndryshe.
Kjo është një e vërtetë e cila i shkon më tepër rretheve të ngritura (akademike do të specifikonte dikush), para se të jetë e tillë për një publik më të përgjithshëm. Puna është se edhe aty ku e do puna që të debatohet, duke dëgjuar, në Shqipëri nuk debatohet fare.
Sepse e trishtueshmja në këtë mes – pavarësisht notave sarkastike që kam ndërmend të mos i kursej – e trishtueshmja po thosha, është se jeta intelektuale në Shqipëri është përgjithësisht e përbërë nga grupe të mbyllura, të cilët nuk takohen as për t’u përshëndetur; të cilët parapëlqejnë të rrijnë të veçuara njëri nga tjetri, e të kultivojnë, secili për hesap të vet, ato të vërteta që, përbrenda grupit, askush nuk i vë në diskutim.
Dhe një e vërtetë (e imja, e juaja etj.) që nuk vihet në diskutim, sa kohë do të dojë vallë që të kthehet në faltore? Kështu ndodh që publiku i gjerë, ai të cilin do ta quanim profan, që herët apo vonë do të qarkullojë në hapësirën e lënë bosh midis grupeve të veçuara, do të ketë prirjen që të shkojë t’i bashkohet atyre – kush njërit, kush tjetrit – dhe t’i ulet në gjunjë zbulesës që aksh grup ka vendosur mu në mesin e adeptëve të vet. Në gjunjë, literalisht.
Tani, në pjesën e parë të shkrimit të vet, Vehbiu ka marrë në shqyrtim sesi historia – jo dhe aq si lëndë shkollore (edhe ashtu xhanëm), por kryesisht si përpjekje për të rrëmuar në të shkuarën me qëllim për të ditur dhe sidomos kuptuar se çfarë ka ndodhur – pra historia merret dhe përvetësohet nga grupe të tilla. Janë këto që historinë e kthejnë në historiografi. Në shkrim të historisë.
Këtu lind problemi kryesor: në qasjen publike ndaj historisë, kjo e fundit dhe historiografia zakonisht trajtohen si të jenë njëjta gjë. Por nuk janë.
Dhe pos të qenit kryesor, ky është problem i madh.
Të marrim një shembull. Rënia e Perandorisë Romake të Perëndimit, në vitin 476 të erës sone, trajtohet shpesh si ngjarja kyç e cila shënon kalimin nga lashtësia në mesjetë. (Këta dy të fundit janë përcaktorë kohorë konvencionalë, që ne i përdorim për t’u orientuar në kohë, për ta sistemuar atë në mënyrë që të specializojmë punën në hulumtimin e së saj. Janë kategori abstrakte që nuk kanë lidhje me përjetimin e njerëzve që kanë jetuar në lashtësi apo mesjetë. Madje, nga ato dëshmi që kemi, mesjetarët e ndritur as që e konsideronin veten njerëz të një kohe të mesme; ishin të bindur se jetonin në një kohë më të zhvilluar, moderne do të thoshim, krahasimisht me kohët që kishin lënë pas.) Po thoshim, ky kalim nga njëra epokë në tjetrën, nga një sistem makro-kohor në tjetrin, dekorohet nga ne nëpërmjet një ngjarjeje që sot e shohim si të rëndësisë madhore: renia e një perandorie, e një shteti si Roma e lashtë, të cilin e identifikojmë si tipikisht krijesë e lashtësisë klasike.
Një nga kontributet më thelbësore të veprës së shquar të Edward Gibbon-it, Decline and Fall of the Roman Empire, e që ka lënë gjurmë të pashlyeshme në mënyrën sesi u shkruajt, pas botimit të saj (1776), historia e lashtë dhe ajo mesjetare e Perëndimit, ishte pikërisht ky theks mbi vitin 476, si viti i përmbysjes së madhe. Kaq e madhe sa e llogarisim si ngjarje që i ndryshoi faqen historisë, duke e kaluar këtë nga lashtësia në mesjetë.
Në të vërtetë, më shumë se e rëndësishme për historinë, duket se rënia e Perandorisë Romake të Perëndimit ka qenë e rëndësishme për historiografinë; për doracakët shkollorë të historisë.
Miti i vitit 476 nis të vihet në diskutim, e për pasojë të trazohet shumë vonë, në gjysmën e dytë të shekullit XX. Një prej historianëve më të shquar të antikitetit, Arnaldo Momigliano, boton një shkrim ku rënien e Perandorisë Romake të Perëndimit e përkufizon si të “heshtur”[1]. Duke nisur nga viti i kësaj rënieje, e në kohët në vijim, vëren Momigliano, nuk kemi dëshmi tronditjesh të mëdha në jetën e njerëzve në lidhje me këtë ngjarje. Kriza e vërtetë e Perandorisë Romake kishte nisur prej shekujsh, e njerëzit ishin mësuar me plaçkitjet që barbarët i bënin kryeqendrës perandorake, Romës. Për më tepër, dokumentet na tregojnë edhe se pjesa dërrmuese e bashkëkohësve të kësaj ngjarjeje as që ishin të informuar mbi zhvillimet politike të këtij rangu. Kush kupton se diçka po ndodh në Romë – e cila prej kohësh kishte humbur shkëlqimin kulturor dhe shtrirjen territoriale të një perandorie – është i mësuar tashmë me ngritje/zbritje perandorësh.
Me një fjalë, asgjë e jashtëzakonshme: as që bëhet fjalë që për bashkëkohësit viti 476 të përftohej si vit i ndryshimit të madh, i tillë që t’i ndërrojë faqen historisë.
Porse e dimë se viti 476 i ndërron faqen historiografisë. Shpeshherë ndërron dhe kapitull, në mos pjesë apo vëllime, duke mbyllur ata të lashtësisë dhe duke hapur ata të mesjetës. Nëpër libra.
Historia, përmes njerëzve që i jetojnë ngjarjet, nuk na shpreh ndonjë ndjeshmëri të madhe ndaj vitit 476. Historiografia, që jeton në tjetër kohë dhe që ka hallet e veta, të ndryshme nga ato të njerëzve të së shkurës së marrë në shqyrtim – historiografia, ka nevojë për vitin 476. I duhet që in primis të sistemojë lëndën (nga një faqe te tjera, nga një paragraf te tjetri). Por i duhet edhe për ca arsye si ato që do të përmendim në vijim.
Sepse shpeshherë – por ky nuk është ligj; druajuni atyre që pohojnë se historia ka ligje! – ndodh që ata që e jetojnë historinë, qofshin të shquar apo anonimë, dhe ata që e shkrujnë atë më vonë të kenë prioritete të ndryshme. Skënderbeu kishte prioritetet e veta në luftën ndaj osmanëve; Barleti kishte të vetat, atje në Venedik kur shkruante, në stil të mrekullueshëm thuqididian, për historinë dhe bëmat e Skënderbeut. Në thelb, ajo që thotë Vehbiu dhe që unë mendoj se ka të drejtë është se, nëse do ta gjykojmë historinë e Skënderbeut veç duke u bazuar në historishkimin e Barletit, rrezikojmë që historiografinë ta ngatërrojmë me historinë. Të bëjmë një mishmash.
Imagjinoni se ç’do të thotë ta shkruajmë sot historinë e Skënderbeut duke u mbështetur mbi shkrimin e asaj historie nga ana e traditës rilindase (nga Naim Frashëri te Fan Noli) të cilët e lexonin Barletin nga optika e tyre dhe që ky i fundit e lexonte Skënderbeun nga optika e vet. Po optika e Skënderbeut për kohën që jetoi? kesaj ku do t’ia gjejmë fillin?
Sigurisht është një shqetësim relativ; për aq kohë sa nuk na intereson drejtpërdrejtë Skënderbeu dhe koha e vet – pra historia – por shërbimi që Skënderbeu mund t’i ketë bërë kohës dhe rrethanave të Barletit apo kohës dhe rrethanave tona. Këtu pra hyn historiografia.
Sepse çdo historishkrim zhvillohet në rrethana të përveçme, të cilat i përgjigjen shpeshherë një dijeje të zyrtarizuar, në kuptimin që është një dije e vendosur dhe e stilosur nëpër zyra. Janë zyrat që vendosin se ç’duhet përfshirë në shkrim dhe ç’duhet përjashtuar. Janë zyrat që përcaktojnë, në këtë mënyrë, se çfarë duhet kujtuar dhe sidomos përkujtuar. (Mbi kujtesën dhe marrëdhënien e saj me historinë diskutimi ështe krejt tjetër; këtu do të mjaftohem me vërejtjen se nuk ka proces kujtese pa vënë në kandar the dark side of the moon, harresën. Harresë e mirëmenduar dhe e zyrtarizuar, natyrisht)
Optika e sotme e historishkrimit, e cila është prodhim i një grupi mbizotërues – për t’u kthyer te grupet që nuk bashkëbisedojnë apo ndeshen midis tyre – e një grupi të pajisur me mbështetje emotive dhe materiale, me popull dhe zyra, është një optikë e cila në qendrën e vet, në trajtën e një faltoreje, vendos referencat kulturore të kombit. Shtysa dhe nevoja për t’i dhënë identitetit kombëtar një histori, bën që ta hulumtojmë të shkuarën me qëllimin paraprak që kombit t’i gjejmë rrënjët dhe vazhdimësinë. Edhe atje ku objektivisht nuk ka përgjigje për këtë gjë. Duke gërmuar ama, edhe gjen. Nëse nuk e gjen ashtu siç do deshe, gjetjen e përshtat.
Njësoj edhe Barleti: nuk kishte të dhëna për një fjalim heroik të Skënderbeut, por diçka e tillë duhej pasi realiteti i një konflikti të shpërthyer midis Venedikut, ku jetonte Barleti, dhe Perandorisë Osmane, ishte më i rëndësishëm se objektiviteti i të shkuarës. Dhe që kjo t’i shërbente të tashmes në mënyrën më të mirë të mundshme, e shkura pra duhej veshur me panegjerikët e duhur. Fjalimi Skënderbeut, te Barleti, sajohet kësisoj.
Barleti kishte edhe një shembull pararendës të shquar, në këtë drejtim: fjalimin e mirënjohur para eshtrave të të rënëve nga ana Perikliut te Historia e luftës së Peloponezit (kap. II, 34-46) nga Thuqididi. Fjalim tërësisht i sajuar nga autori i vet, por i nevojshëm për kohën kur ky shkruante më shumë se fakti nëse Perikliu i kishte thënë ose jo ato fjalë, apo diçka të ngjashme[2].
Në këtë trajtë, Skënderbeu bëhet i rëndësishëm jo dhe aq për atë që bëri por për atë që frymëzoi; jo dhe aq për atë që mendonte, por për atë që pasardhësit mendojnë se ai mendonte. Historiografi nuk është naiv, ai e di fare mirë se ekziston një fill i hollë, shumë i hollë, ndarës dhe dallues midis gjërave sesi ishin në shekullin XV dhe gjërave që shkruhen mbi shekullin XV në libra të shkruar në shekullin XX. Dhe këto të fundit janë më të rëndësishme për historiografinë; sepse çdo historiografi, në të vërtetë, është një lloj autobiografie e publikut të cilit ajo i drejtohet, në vargje.
Dhe jo më kot, Skënderbeu më i njohur deri më sot, ai i Naim Frashërit, është në vargje: i shkruar enkas për publikun e kohës së Naimit.
(c) 2024 Edon Qesari. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me AI.
[1] Momigliano, Arnaldo. “La caduta senza rumore di un impero nel 476 D. C.” Annali Della Scuola Normale Superiore Di Pisa. Classe Di Lettere e Filosofia 3, no. 2 (1973): 397–418.
[2] Fictional-izimi i fjalës së Perikliut nga ana e Thuqididit nuk vihet më në diskutim pothuajse askund, sot. Në lidhje me të, literatura kritike është e pafundme. Meqë unë kam pasur kënaqësinë ta lexoj rishtas, po i kaloj lexuesit (italianofon) sugjerimin si vijon: Luciano Canfora, Il mondo di Atene, Bari: Laterza, 2011, kap. III, f. 113-129. Mandej, që një historian i sotëm e ka shumë të vështirë t’i mirëbesojë një “kolegu” të lashtësisë, e madje ta bazojë historishkrimin e vet te libra si ai i Thuqididit, do të duhej të merrej për e mirëqenë. Të vlejë si shembull monografia e Donald Kagan-it, mbase klasicisti më i njohur i akademisë amerikane, me titull – as më shumë, as më pak – The Peloponnesian War, ku burimi thuqididian për konfliktin “botëror” mes Spartës dhe Athinës i shërben Kagan-it më shumë si premisë polemike me atë që pohojnë të moçmit se provë dokumentare për një ndodhi historike si ajo. Më tutje, marrëdhënien e tij të vështirë me Thuqididin, si historian dhe burim dokumentar, Kagan-i e ka shtjelluar në vëllimin Thucydides: The Reinvention of History. New York: Viking Press, 2009.
Lexoj librin Enigma të Robert D’Angely. Historia është shkruar me mendje të qartë. Gjuha shqipe vlerësohet me notat më të bukura. Fatkeqësia lind prej përkthyesit Xhevat Lloshi. E përkthen librin, e redakton, por e lë mangut, nuk sjell në shqip Gramatikën e Gjuhës shqipe hartuar prej tij. Honorarin z. Llosh e merr. Me mungesën minimale të ndjenjës profesionale i mohon mendimet e D’Angely, ndoshta nuk e ka kuptuar veprën për të cilën është paguar. Me këto qëndrime apo kulturë profesionale sa do të arrihet të shkruhet histoia e gjuhës shqipe?
Si moderator i kësaj faqeje, do t’ju lutesha që të mos përgojoni portofolin e tjetrit – sa kohë që atë honorar nuk e keni paguar ju vetë.
Interesant reagimi. E njoh shkencën dhe vlerësoj të parën kulturën profesionale, kulturën nderkolegesh, kulturën qytetare dhe në fund honorarin. Çdo gjuhëtarë duhet të shtronje pyetjen dhe ti jao drejtim, pse Gramatika e D’Angely nuk u botua, cila është referenca për të, cila është Lidhja e saj me atë të Cipos dhe cilat janë ndryshimet e saj me zyrtarë? Pra, pse specialisti e fsheh një vepër?
Kaq e veshtire per ta kuptuar? Sepse libri i perkthyer eshte per publikun e gjere, gramatika per specialistet . Gramatika, nese do kish ndonje vlere, mund te ishte botim me vete, por pa ndonje perfitim sepse specialistet e studjojne ne origjinal.
Z.Lloshi , perndryshe duhet kritikuar pse ka perkthyer nje veper koti, pa asnje vlere shkencore, vec ushqim per turboalbanologet.
Studiuesi Robert D᾿Angely te Enigma shkruan vlerësimin e tij për gjuhën shqipe: “Dhe kjo forcë e vetëruajtjes, e cila e ka ndihur për t’u mbajtur e për t’u trashëguar pothuaj e paprekur përmes shekujve dhe mijëvjeçarëve, kjo gjuhë e mrekullueshme nga të gjitha pikëpamjet, ndonëse primitive, ka mundur ta nxjerrë këtë forcë nga burimi i vet, …”. Vetëm një mediokër apo shpirtlig shkruan komente pa lexuar një punim.
Zotni, meqe po beni edhe moralistin, ju bej me dije se para D’Angely ka qene Naimi qe shkruante “Se gjuh’ e Shqipërisë,është e Perëndisë”. Kjo e para. E dyta – para se te beni ideologun e politikave gjuhesore(sic) duhet te mesoni mire shqipen se nuk shkruhet ‘Çdo gjuhëtarë’ por ‘gjuhetar’. E treta- kur une lexoja libra gjuhesie , ndonjeri i binte maces me luge. Kot nuk thone ruaju nga ai qe ka lexuar vetem nje liber. E qe te mos harroj, ky eshte ai Anxheluja qe thote se edhe ne Atlandide flitej shqip(=me pelazgjisht sipas teje) ?
Që debatoj në këtë faqe konsideroj se trajton seriozisht probleme të gjuhësisë, pa futur qen e mace, apo pa fluturuar qoftë edhe me aeroplan. Respektoj çdo të huaj që thotë fjalë të mira për gjuhën shqipe, krahas kombit shqiptar, pa i përgojuar, edukata gjirokastrite nuk na i këshillon. Në këtë kuptim më duket qëndrim antiprofesional përgojimi nga z. Llosh në “Rreth Alfabetit të shqipes”, 2008. Prishtinë, i Hahnit, Xhuvanit, Budës, Uçit, për më tepër kur ata nuk janë në jetë ti përgjigjen. Një qëndrim i tillë i Llosh ndaj tyre është qëndrim i “një njeriut të vogël”. Tjetër, problemet e gjuhës shqipe duhet ti diskutojmë, të dëgjojmë dhe debatojmë midis nesh, është gjuha jonë, prona jonë. Bien në sy dy vlerësime të kundërta për vjetërsinë e gjuhës shqipe. I pari qëndrim rrjedh prej përpunimit të të dhënave sipas metodikës së zgjedhur prej 33 studiuesve të gjuhëve indoevropiane. Ata deklarojnë se shqipja është gjuha më e vjetër në përdorim, 7000vjeçare. Nuk e kam fuqinë ti kundërshtoj veçse ti miratoj, janë përpunime matematikore. Dhe nuk jam me qëndrimin tjetër, kundërshtues të studiuesve botërorë se kam dhe argumente, të Akademik Memushaj i cili thotë se shqipja fillon prej shekullit 6-të, të Prof. Lloshi i cili thotë se shqipja ka filluar të shkruhet nga shek. 17-të, si dhe të Prof. Mancaku që thotë se shqipja nisi me Perandorinë Romake. Çfarë mund të thuhet kur tre personalitete të gjuhësisë nuk kanë argumente ti mbushin mendjen njeri tjetrit dhe dalin me tre thënie të ndryshme?
Këto që shkruani për Lloshin, Mansakun, Memushajn nuk janë të sakta, dhe as duket t’i keni kuptuar mirë. Debate që i kemi bërë, nuk po u kthehem më. Studimi i revistës “Shkencë” flet për diçka tjetër, dhe kam frikë se as atë nuk e keni kuptuar mirë. Por as këtij debati nuk po i kthehem këtu – do të kemi rastin së shpejti. Vetëm do t’ju lutesha që, nëse doni të citoni ndonjëherë ndonjë gjë nga Lloshi, Mansaku, Memushaj dhe të tjerë studiues të shqipes, bëjeni këtë me seriozitet dhe përmendni burimin.
Nuk ka vështirësi në të kuptuar, vështirësia është në të perceptim. Ky i fundit mund të jetë në drejtim të shkencës së gjuhësisë, këtu përpiqem, si dhe të politikës gjuhësore. Nëse debatoj për këtë të dytën do të thosha “peticionistët janë frikacakët e shkencës”.
Ka nje shprehje te cilen ia atribuojne Napolen Bonapartit :”History is a set of lies agreed upon”.Ndoshta duhet harritur nje kompromis e ta botojme historine ne dy variante :historia si deshirojme ne te kishte ndodhur per ti bere qejfin vetes e per te mbajtur vete respektin tone kombetar lart dhe historia si ka ndodhur ne te vertete e cila mund te permbaje fakte qe nuk na vijne pas midese tone kombetare , nje tip raporti secret i kongresit XX if you will.
Por nuk duhet te jemi shume te ashper me veten pasi te gjithe kombet genjejne vecanerisht ne versionet e tyre zyrtare te historise perfshi edhe kombet e zhvilluara te cilat kane me se te mburren me harritjet e sotme dhe per ta historia normalisht duhet te jete vetem kuriozitet.Psh amerikanet(nje pjese e konsiderueshme e tyre) behen shume defensive e mund te konfliktohesh keq e te benesh hasha me ta nese u thua se” the founding fathers “ishin nje tufe pronaresh te bardhe sklleverish te cilet nuk donin ti paguanin taksa mbretit te Anglise e jo se po vuanin ne tiranine e mbretit George ushtria e te cilit i mbronte nga sulmet e indianeve tokat e te cileve ata kishin vjedhur.Mitet i bejne popujt te ndihen mire per veten e mileti pavaresisht se ankohet se e genjejne e verteta eshte se ia ka enda te genjehet.
Konstrukt paksa i cuditshem sintaksor i kesaj teze: “Që Vehbiu mbetet shumë i aftë të ngacmojë disa tematika që nuk para rrihen – ose rrihen krejt përciptas, e as që e ngasin letargjinë intelektuale te ne – kjo është veçanërisht e vërtetë për mua.”
Po te kapemi me thelbin e saj. Historishkrimi eshte cekur edhe me pare. Vetem ketu te Peizazhe jane shkruar me qindra, sikur te fillohej edhe nga diskutimet per librin e Skenderbeut te Schmidt (2007-8? me duket). Por edhe me pare. Te Peizazhe kane shkruar edhe Ergys Mertiri, Elidor Mehilli, Klosi ne mos gaboj, edhe Artan Hoxha per kete ceshtje. Nuk e di nese ka pasur ndonje nderhyrje nga ata qe japin metoda te kerkimit historik ne fakultetin e filologjise se Universitetit te Tiranes. Ndoshta kane qene me nofka. Por eseja nuk mu duk se shtjellonte ndonje gje te re.
“Peizazhet” dhe autori kryesor i revistës, në mendimin tim, janë për t’u vlerësuar pikërisht sepse në përgjithësi kanë pasur shqetësim për rrahje tematikash të cilave nuk para u kushtohet një vëmendje e thelluar në tregun mediatik shqiptar. Si Vehbiu ashtu dhe autorët që ju përmendni, është e vërtetë, janë shprehur që herët për çështjen që trajtohet këtu – jam përpjekur edhe unë madje, në ndonjë duzinë shkrimesh.
Për sa i përket së resë, që ju nuk e shihni më sipër, ju jap të drejtë me shumë kënaqësi. Çka shkrova, sigurisht nuk synonte të hapte një horizont të ri; më shumë të rimerrte një problematikë të vjetër (e deklarova që në fillim se shkrimi im nisej nga vërejtjet e Vehbiut në një artikull më të hershëm). Ndoshta, për ju, shkrimet duhet të paraqesin gjithmonë diçka të re, të padëgjuar ndonjëherë. Ndërsa për mua, të paktën në këtë rast, ishte e nevojshme e vjetra – problemi i vjetër prej disa dekadash në lidhje me historiografinë – për t’i dhënë një vështrim timin. Ndonjëherë rimarrja e një teme është më e rëndësishme, gjykoj, se shtrimi i një tjetre të parrahur më parë. Se sa e meritoj leximin për tjetër herë nga ana juaj, mund ta shihni në këtë shkrim; në mënyrë që mos të lodheni më me të njëjtat gjëra. Ju falënderoj.
Mandej, që një historian i sotëm e ka shumë të vështirë t’i mirëbesojë një “kolegu” të lashtësisë, e madje ta bazojë historishkrimin e vet te libra si ai i Thuqididit, do të duhej të merrej për e mirëqenë.
Një pozicionim shumë i guximshmëm, pothuajse i pa matur mirë. Vepra e Thuqididit mbetet burimi kryesor për Luftën e Peloponezit. Thuqididi është vetë një kategori më vete si historian, pa kundërshtar, e dinte edhe vetë që edhe lufta që prshkruante ishte diçka e re, edhe qasja që i bëri do ngelej κτήμα ες αεί (një posedim për të gjitha kohërat). Prandaj nëse një historian sot e ka të vështirë t’i mirëbesojë Thuqididit në veçanti është pa mëdyshje një historian i keq.
Barleti kishte edhe një shembull pararendës të shquar, në këtë drejtim: fjalimin e mirënjohur para eshtrave të të rënëve nga ana Perikliut te Historia e luftës së Peloponezit (kap. II, 34-46) nga Thuqididi. Fjalim tërësisht i sajuar nga autori i vet, por i nevojshëm për kohën kur ky shkruante më shumë se fakti nëse Perikliu i kishte thënë ose jo ato fjalë, apo diçka të ngjashme
Këtë nëse nuk gabohem, i pari që e tha ishte Fan Noli. Pra që Barleti e koncepton historinë si pjesë të retorikës ashtu si Thuqididi duke e mbushur rrëfimin me fjalime e beteja. Por krahasimi është krejt i gabuar. Barleti ka shkruar një roman historik kalorsiak, për një publik të etur për beteja me anadollin e mistershëm, plot komplote e duele, tradhëti dhe dashuri. Një Walter Scott i shek. XIV. Thuqididi nga ana tjetër është gjakftohtë në ekstrem, pothuajse shkruan me apati, me të dhëna që i ka kërkuar vetë, me intervista njerëzish që ishin prezentë në ngjarjet, me verifikime, data, por më e rendësishmja kërkon shkaqet, analizon pasojat. Vetë përshkrimi i epidemisë që ra në Athinë ka qenë kaq i hollësishëm saqë historianët e sotëm mendojnë se mund të ketë patur edhe formim prej mjeku.
Çështja e fjalimit është ende e hapur (unë si referencë përdor veprën e S. Hornblower, A Commentary on Thucydides) dhe nuk jam kaq i prerë, por nuk gjej ndonjë argument të bindshëm për të mos qenë i vërtetë. Por kur thua se ka qenë i nevojshëm fjalimi, dua të di për kë?
Tannhäuser, të falënderoj për komentin. Më jep mundësinë për disa sqarime dhe shqyrtime të mëtejshme.
Qëllimi i shkrimit nuk është që të merret posaçërisht me Thuqididin, e akoma më pak me tërësinë e polemikave që prekin veprën e tij. Megjithatë, nisur dhe nga ajo që ti thekson, të qenit të këtij autori pjesë e një “kategorie më vete” – që e bën atë edhe më të vyer se pararendësi i tij i shquar, Herodoti, prej të cilit merr cilësinë e të qenit “kureshtar” të dhënash, dhe e çon më tej duke i “përpunuar” ato – është e kuptueshme se kemi të bëjme me një shembull të skajshëm që i volit thelbit të ketij shkrimi. Në pjesën në të cilën më citon, natyrisht, nuk pretendoj të mos ketë kundërshtime; porse mendoj se – ashtu siç bën Th. Mommsen-i me Tit Livin – cilido autor i lashtësisë duhet të merret me dorashka. Që të jem i saktë, do të duhet të merret si burim i dorës së parë: me gjithë skrupujt që lypin burimet e dorës së parë, siç do t’i diktonte Bloch-u – dhe jo si një historian në kuptimin që sot i japim termit.
Thuqididi është pjesëmarrës i ngjarjeve që përshkruan, gjë që e afron me ndodhitë të cilat ai përshkruan; e njëjta gjë e largon prej objektivitetit të trajtimit të tyre, duke qenë ai pjesë e një këndvështrimi, duke pasur ai një Weltanschauung të caktuar. (Mos harrojmë se Thuqididi ka një rol ushtarak të rëndësisë primare në konflikt, në një prej fazave të para të këtij.) Historia e tij është një mrekulli e kohës së vet, por vështirë se do të shihej nga historiani i sotëm si pjesë e një dialogu – e një dhënie-marrjeje – me një “koleg” të lashtësisë. Si të them, vlen si dokument po, por jo si një monografi. Ndaj termat e përdorur nga ana ime kërkojnë qëllimisht t’i shmangen kategorive absolute: pohoj se një historian e ka shumë të vështirë t’i mirëbesojë një kolegu të lashtësisë, nuk shprehem i bindur se duhet ta bëjë ose jo. E mbase në këtë pikë, jam më i prirur për të qenë një “historian i keq”, siç thua ti.
Që Barleti pastaj shkruan një “roman historik-kalorsiak” është çështje opinioni – të cilin pa mëdyshje unë e bashkëndaj. Puna është sesi është parë për disa qindvjeçarë puna e tij. Me siguri nuk është parë si e tillë nga shumë historianë seriozë (përfshirë Nolin, i cili vetë e trajton Skënderbeun nën ndikimin e një konstrukti fictionalist).
Sa për fjalimin thuqididian, që pretendon se është perikleian, mbështetem natyrisht mbi pozicionime filologjike të tjetërkujt – vetë nuk jam historian i antikitetit helen – (si për shembull, Luciano Canfora, Tucidide. La menzogna, la colpa, l’esilio, Roma-Bari, Laterza, 2016). Mos harrojmë se Thuqididi e shkruan veprën e tij, e sidomos pjesën e fjalimit të bujshëm, në një kohë kur konflikti mes Spartës dhe Athinës nuk e kishte thënë ende fjalën e vetpërmbyllëse; kur nevoja për një pohim të aura-s athinjote dhe sidomos të kohës kur kjo shkëlqente nën hijen e Perikliut, ishte ende një kartë ideologjike për t’u ngritur mbi piedestal. Gjë që bën që ai fjalim të mos jetë thjesht një repert arkeologjik – siç me siguri e ka bazën – por një udhëzim i mirëfilltë politik për t’u mbajtur parasysh.
Përgjithësisht unë jam dakort me këto që shkruan, edhe tek shkrimi kryesor, edhe tek komenti. Pra nuk kam problem në parim. Vërejtja ime ka të bëjë vetëm me përmendjen e Thuqididit. Nëse kishe shkruar Herodoti, Polibi, Tit Livi, Ksenofonda a njonjë tjetër nuk do kisha asnjë problem. Por me Thuqididin puna qëndron krejt ndryshe, dhe jo se kam unë ndonjë fiksim me atë (që në fakt kam). Historia e tij nuk është thjesht një mrekulli e kohës së vet siç saktë the, historia e tij është një mrekulli e të gjitha kohërave. Shpeshherë e anashkalojmë faktin se veprat që kanë mbijetuar nga antikiteti kanë qenë më të mirat (best seller-at) nga veprat e shkruara, dhe se ato që humbën nuk humbën nga ndonjë fatkeqësi natyrore (ka patur dhe raste të pakta të tilla), por humbën ngaqë nuk lexoheshin. E pra, ajka e këtyre veprave është Thuqididi. Nuk ka vepër tjetër që 2500 vjet të komentohet aq shumë autori për nga përmbajtja. Sepse Thuqididi nuk përshkruan thjesht Luftën e Peloponezit, por e ka shpikur atë. Siç ka thenë edhe dikush, interesi ynë për Luftën e Peloponezit nuk vjen nga lufta per se, por nga mënyra si e ka paraqitur Thuqididi atë. Dhe me të vërtetë kështu është. Pa Thudiqidin, Lufta e Peloponezit do ishte një nga dhjetrat në mos qindra luftrat civile të Greqisë antike.
Kështu që po lexove Thuqididin nuk të duhet absolutisht asnjë vepër tjetër për të mësuar çfarë u bë në Luftën e Peloponezit. Veçse nëse të duhet të mësosh kush fitoi, por kjo është triviale.
Shkruajtesit e historise edhe kur jane deshmitare okulare priren ti zbukurojne gjerat dhe si ka the R Nixon gjykimi i historise varet nga ata qe e shkruajne ate .P sh fjalimi origjinal i I Qemalit ne shpalljen e pavaresise eshte i ndryshem nga versioni ifrymezues heroik i deshmitareve dhe i pasardhesve te cilet vune ne goje te tij gjera qe ata kishin dashur qe ai ti theshte .
https://www.epokaere.com/fjalimet-historike-te-ismail-qemalit-ne-kuvendin-kombetar-te-vlores-me-28-nentor-1912/