nga Jonida Xhyra-Entorf

Ftesa për të marrë pjesë në një dasmë shqiptare me rreth 300 të ftuar në Elbasan zgjoi një kureshtje të paparë tek fëmijët e mi, lindur dhe rritur në Mynih. Veçanërisht ime bijë filloi shumë herët planet për fustanin, sandalet, modelin e flokëve dhe për shumë gjëra të tjera të këtij lloji, kështu që mua shpesh më duhej t’ia kujtoja, që ne ishim thjesht dasmorë, të ftuar, por jo protagonistët e ngjarjes në fjalë. Vajzën që martohej e donim shumë të katër. Ajo bënte pjesë në grupin e vogël të studenteve dhe studentëve, që unë i ftoja herë pas here në shtëpi, duke përtërirë kësisoj përmes brezit të ri miqësi që kisha pasur apo kisha në qytetin tim të lindjes. Nëse sillja ndër mend vështirësitë e fillimit, që kishte pasur brezi im, kur kishte shkuar për të studiuar jashtë Shqipërisë, kohët kishin ndryshuar shumë. Shumë andralla të akomodimit apo të tjera kokëçarje zgjidheshin fare lehtë përmes internetit nga Shqipëria, pa qenë nevoja për mundime dhe shpenzime të kota. Ajo, që për fat edhe interneti nuk e kishte zgjidhur dot, ishte ngrohtësia familjare, një derë ku mund të trokisje dhe të të hapej bashkë me zemrën.

Më në fund, të veshur dhe të stolisur, ne morëm një taksi që të na çonte në lokalin ku do të zhvillohej dasma. Unë u ula përpara dhe, pasi shkëmbeva disa fjalë me shoferin, një burrë i thyer në moshë, e kuptova që vinte nga jugu. E sqarova shkurt që jetonim në Mynih dhe kishim ardhur për dasmë. Ndërkohë që ishim duke bërë një bisedë më tepër për mirësjellje, im bir më pyeti se si urohet në shqip kur dikush martohet. Më pyeti shqip dhe unë po mendoja t’i thoja një urim të përgjithshëm të tipit “Gjithë të mirat!”, sepse, duke përfytyruar 300 dasmorët pjesëmarrës, kisha filluar të ndieja një lloj druajtjeje. Nuk arrita t’i përgjigjem, sepse shoferi, pa e kthyer kokën pas për ta parë tim bir, iu përgjigj: “Ja të të them unë një urim që ta mbash mend, mor bir: nuse, ku kalle këmbët, aty të rënçin dhëmbët!” Për fat, në atë moment mbërritëm dhe nuk pati më kohë për sqarime dhe përkthime. U përshëndetëm me shoferin dhe u drejtuam për në oborrin ku ofrohej një pritje me pije të ndryshme, përpara sallës ku do të bëhej dasma. Natyrisht që im bir nuk e harroi urimin e shoferit dhe unë i shpjegova me fjalët e mia se çfarë domethënieje kishte ai, duke shtuar se do t’ia shkoklisja më vonë. Oborri i dekoruar me shumë finesë, me një pishinë të hijeshuar me lule, kishte filluar të mbushej me dasmorë, ndërkohë që mbrëmja binte e butë përtej Krastës sime të dashur.

Miqtë tanë, prindërit e nuses, erdhën të na uronin mirëseardhjen dhe pas përqafimeve rendën tek dasmorët e tjerë, duke bërë kujdes që të përshëndeteshin me të gjithë. Kishim kaluar orë të ngeshme e të bukura me njëri-tjetrin, në Mynih apo në Elbasan, duke ngrënë, duke qeshur e biseduar, dhe fëmijëve u dukej paksa e çuditshme, tek i shihnin të rendnin për t’u uruar mirëseardhjen të gjithëve. Oborri dalëngadalë po mbushej plot me dasmorë dhe nga këndi ku ishim mua më ra përsëri ndër mend urimi i shoferit: “Nuse ku kalle këmbët, aty të rënçin dhëmbët!” Pas pritjes dasmorët u futën në sallë. Çdo gjë ishte e zbukuruar për mrekulli. Në tryezë ishim bashkë me dy shoqe të mia të rinisë së hershme dhe familjet e tyre. U përqafuam me mall duke i buzëqeshur njëra-tjetrës, si t’i buzëqeshnim vetes përpara pasqyrës. Ku kishin rendur gjithë ato vite? Ndërkohë muzika buçiti nëpër të gjithë sallën dhe pasi hyri nusja me dhëndrin, të zotët e shtëpisë e hapën dasmën me një valle. Ishte pikërisht ai vegim i bukur i shoqes sime duke hequr vallen plot hir, që i dha rrugë mallit tim, duke më ndërmendur dasmat e fëmijërisë sime.

Në më të shumtën e herëve ato bëheshin në oborre dhe kopshte, rrallë nëpër mensa shkollash apo restorante. Dhe nëse dikush nuk kishte oborr, atëherë si në gaz, edhe në mort, hapej dera e fqinjit, pa ndihmën e të cilit, skenografia e ritualeve të tilla ishte e pamundur të realizohej. Kopshti apo fusha, siç quhet në Elbasan, kishte një aftësi të pashoqe për t’u shndërruar në skenë. Për mua dhe moshatarët e mi, ajo fushë që shndërrohej në skenë ishte këndi i ëndërruar i lojërave, në të cilin të rriturit për pak kohë kandiseshin të luanin bashkë me ne, të na besonin punë të tilla të rëndësishme si marrjen hua të tryezave, karrigeve, pjatave tek fqinjët e lagjes, shkrimin e emrit të kryefamiljarit poshtë tryezave, kur mungonte, dhënien e porosive që duheshin dërguar poshtë e përpjetë dhe të shumë “detyrave të rëndësishme” të këtij lloji. Atëherë nuk e mendoja kurrsesi stresin e të rriturve gjatë organizimit të ritualeve të tilla, por shijoja pafundësisht pjesëmarrjen sado të vogël në një skenografi që më magjepste.

Më në fund shfaqja fillonte. Vajzat e lagjes, ato të zakonshmet, nganjëherë edhe të padukshmet, kur zinin kryet e skenës nën vellon e nusërisë, shndërroheshin papritur në të bukurat e dheut. Në secilën prej tyre kishte pak Tanushë. Im atë më kishte dhuruar shumë herët “Tregimet e moçme shqiptare”[1]. Pena prej mjeshtri e Kutelit kishte ravijëzuar një ngrehinë të bukur në fantazinë time prej fëmije, në të cilën perlat origjinale me kalimin e kohës zunë vend shumë natyrshëm: “Vetulla e saj ndrejt si fiskaja; / Shteku i ballit si shteku i malit, / Kur merr hana me pranue; /  Syni i saj si kokrra e qershis; / E ka qërpikun si krahi i dallëndyshës; / Ftyra e saj, si kuqet molla n’degë; / Hunda ndrejt si kalemi i Tushës; / Goja e vogël, si lula qi shpërthen; / Dhamët e bardhë, si gurzit e lumit, / Fill mbas shiut kur po i shndritë dielli; / Qafa e saj si qafa e pllumbit, / Shtati i saj si ‘i shtat çetinet; / Misht e dorës porsi rremi i shemshirit.”[2] E pamundur ta mbante vetëm një vajzë gjithë këtë bukuri, e cila të merrte frymën.

E zonja e shtëpisë dhe gjithë ato “tetat” e tjera, kur lëviznin tutje e tëhu në skenën e dasmës, të veshura me fustanin apo kostumin më të mirë që kishin, e zotëronin atë skenë. Ishin ato që mbanin mbi supe të përditshmen, që i shihja mëngjeseve të nxitonin me një fëmijë në krah dhe me një tjetër për dore, që i shihja të ktheheshin nga puna e shtetit në piskun e vapës apo në mes të shiut, për të vijuar në shtëpi ato qindra punët e padukshme të amvisës. Ishin ato që suleshin për të më ndihmuar, kur ndodheshin padashur në rrugë dhe shihnin, që në lojë e sipër të rrëzohesha dhe të më gjakoseshin gjunjët apo që me thjeshtësinë më të madhe më jepnin një urdhër, sikur t’ua jepnin fëmijëve të tyre për të shkuar deri tek dyqani i bukës apo diku tjetër. Për çudi vija re sa këmbë të bukura kishin shumica e tyre, kur bënin atë lëvizjen elegante me hir perëndeshe për të hapur apo për t’i mbajtur vallen njëra-tjetrës. Përkundrazi, meshkujt më dukeshin shumë më pak të shndërrueshëm, madje nganjëherë disi qesharakë dhe fare të panatyrshëm, ashtu të kopsitur nëpër kostume e të shtrënguar me kollare. Im atë rezistoi deri ne fund dhe vuri kollare vetëm në dasmën time.

Në më të shumtën e herëve, dasmat në Elbasanin e fëmijërisë sime nisnin me një ose dy këngë të Isuf Myzyrit, përpara se të zotët e shtëpisë të hapnin vallen dhe njerëzit të ngriheshin për të kërcyer. Tekstet e këtyre këngëve, ashtu të thjeshta, tingëllonin kaq natyrshëm në tryezat e vendosura mes luleve, portokalleve, degëve dredharake të hardhive apo ndonjë hurme a fiku rrëzë murit. Pikërisht aty e kishin pasur zanafillën, nëpër kopshtije dhe çaire[3]. Hapësira e skajuar fare thjesht: “Kapërceva Mal’n e Krastës / të mirëmeç’ more Elbasan / Vuna kam’ në Mal të Vashës / pashë Sopotin dhe Vasjanë” ose “Kur hyna në Portë të Kalasë / dy çesmet i pashë karshi” mbushej me zabele, ara të gjata, bahçe, trëndafila dhe kumuri.

Për mua dhe moshatarët e mi, një natë dasme që gdhihej deri në mëngjes, kundër të gjitha rregullave që zotëronin rëndom, ishte mrekullia vetë. Skenografia arrinte një pikë kulmore me ardhjen e krushqve dhe vallen e nuses. Pikërisht kjo valle më shfaqet si në mjegull, sepse gjumi ndërkohë kishte filluar të më rëndonte qepallat dhe, në një gjendje as zgjuar as fjetur, unë kundroja me çudi kartëmonedhat që mbushnin duart dhe flokët e nuses. Ishte një pamje vërtet absurde për mua fëmijën, sepse e përditshmja ishte ndryshe, krejt ndryshe. Kur pas dasmës, këndi i lojërave prishej dhe gjithçka bëhej e zakonshme, unë nuk njihja askënd nga të rriturit përreth meje, që t’i hidhte kartëmonedhat me aq lehtësi majtas dhe djathtas. Kur darkës i vinte fundi, aty ndaj të gdhirë, poezia e sajimit të këndit të lojërave në fantazinë time ia linte vendin prozës për ta vënë gjithçka në rregull, për t’u kthyer tek e përditshmja, prozë e cila shoqërohej shpesh me një zukamë të pakuptueshme. Më vonë, kur pata rast të lexoja Ali Asllanin, m’u kujtua ajo zukamë e pakuptueshme e prozës së pasdasmave, një zukamë hankosh: “Folu, nuk të flasën; ktheu, zën e shkasën / Dhe me cep të syrit, din’ se si të vrasën. / Dhe ajo që duket, ëngjëllush’ e butë, / Në një shishe brënda, dy shejtanër futë.[4] Edhe perëndeshat ishin idhnake dhe kishin mërira.

Ndërkohë në dasmën tonë nusja dhe dhëndri ishin pothuajse gjithë kohën në valle, rrethuar nga dasmorët e tjerë. Doja të flisja me mikeshat e mia të rinisë apo t’u përktheja fëmijëve copëza këngësh, sepse ishin të bukura apo ndoshta malli im i bënte të tilla, por bokset ishin të pamëshirshme. Në një pushim të shkurtër, bashkëshorti i njërës prej shoqeve të mia më zgjati duke buzëqeshur dy toptha letre për t’i vënë tek veshët dhe, duke përmendur emrin e babait të nuses, i cili ishte mjek otorinolaringolog, shtoi: “Na e ka bërë me hile. Sot na ka ftuar në dasmë, por nesër të treqind dasmorët e sotëm ka për t’i pasur pacientë.” Foli shpejt, duke pasur frikë se nuk do ta mbaronte dot fjalinë përpara se muzika të fillonte përsëri, ndërkohë që ne të gjithë filluam të qeshnim.

Treqind dasmorë. Përsëri më erdhi ndër mend Kuteli i fëmijërisë. Treqind krushq dërgon Muji për t’i marrë nusen, kur arrin të mposhtë zanat hidhërake dhe i detyron t’ia kthejnë përsëri në njerëz krushqit e shituar në gurë, të cilët nuk iu përmbajtën porosisë së tij. Me treqind kreshnikë kuvendon ai në kullën e vet, kur ata e pyesin pse nuk e marton të vëllanë, Halilin: “Kqyr shka bani Gjeto Basho Muji! / E ka vu nji barrë dru t’vogël n’zjarm, / Treqind vetë p’r’i herë m’u xe, / At-herë trimi u ka avitë bucelat, At-herë trimi u ka avitë fuçijat;”[5] Ndërkohë muzika filloi përsëri dhe me një rastësi të bukur unë kapa fjalët që i drejtoheshin të zotit të shtëpisë: “A ke bukë, a ke bukë-o me na dhanë? / Sa ka deti, sa ka deti ujë e ranë.” Të zotët e dasmës kishin filluar të shkonin në çdo tavolinë për të trokitur gotën me secilin, për të nderuar e falënderuar çdokënd personalisht. Ishte një gjest i bukur, që e mbaja mend të tillë dhe nga dasmat e fëmijërisë.

Në dasmën e emtës sime të dytë, emta e madhe solli çitjanet e vjehrrës së saj për t’i veshur nusja dhe për të bërë një fotografi me to. Çitjanet ishin të mbështjella në pëlhura pas pëlhurash dhe emta ime i hapi me kujdes të madh, sikur të ishin gastare dhe do t’i thyheshin ndër duar. Pas nuses ato rroba i veshën me radhë dhe shumë gra të tjera, midis tyre edhe ime më. Fotografia e saj, veshur me ato mjegulla të arta, bashkë me tim atë në krah, është ndër kujtimet e mia më të bukura. Unë dhe im vëlla, i cili asokohe ishte vetëm katër vjeç dhe tek e mbaja për krahu ishte gati t’ia shkrepte të qarit, nuk arrinim ta kuptonim, që të mirët prindërit tanë, ndoshta kishin të drejtë të bënin diçka edhe pa ne, që ajo fotografi ishte vetëm e atyre të dyve. Kur e shoh tani këtë fotografi bardhë e zi, më përmallon kaq shumë rinia e prindërve të mi dhe më mbeten sytë tek ato mjegullat e bardha dhe të arta të çitjaneve.

Vjehrrën e emtës së madhe, nënë Razijen, e mbaja mend gjithmonë me cigaren në gishtërinjtë e përthyer lehtë, rrethuar nga fjollat e kaltra të tymit, dhe çuditërisht nuk e ndaja dot nga imazhi i një fotografie të varur në mur, para dhomës së saj, ku ajo ishte e treta dhe më e gjata në vargun e shtatë grave të veshura të gjitha me çitjane. Pas fjollave kaltëroshe të tymnajës që firohej në ajër unë rrekesha përherë të kapja konturet e vetullës së saj të hollë si fiskajë, e cila për mua fëmijën ishte sinori ku dyzohej zonja flokëthinjur, që kisha para syve, dhe bukuroshja e hajthme e fotografisë. Ishte një fotografi e mrekullueshme bardhë e zi! Sa mundim ishte dashur për t’i qëndisur ato mjegulla të arta pëlhurash, diku nëpër oborre shtëpish të qytetit tim, pranë dritaresh që mbase vijonin të përthyenin rrezet e diellit, por mbase edhe jo më.

Fotografia e shtatë zonjave me çitjane ishte për mua si një fragment elbasanas i “Dasmës shkodrane” të Kolë Idromenos. Një fragment me personazhe nënë Razijen, time gjyshe apo gjyshe të tjera. Si çitjanet, ashtu dhe brekushet prej prekaline të grave shkodrane mblidhnin rreth këmbëve pëlhura pa fund, brenda të cilave ishte e vështirë të ecje. “Nuse, ku kalle këmbët, aty të rënçin dhëmbët!” Urimi nuk ishte për të ecur, por për të ndaluar, edhe pse bartte brenda vetes dëshirën për një dashuri të përjetshme. Në thelb ishte një dëshirë njerëzore, e ligjshme, e bukur. Tek e shihja në mes të valles nusen si shtojzovalle, vajzën që e kisha parë të shkollohej për vite me radhë dhe të hidhte hapat e parë në jetë, i uroja me gjithë zemër, që tani e tutje ta hidhte hapin bashkë me të dashurin e zemrës, që të mund të ecnin së bashku, me dëshirën që ky rrugëtim vetë i dytë të ishte për gjithë jetën. Por jo me çdo kusht si në urimin e shoferit.

Të nesërmen, pas dasmës, ndërkohë që të gjithë akoma flinin, zura të rrëmoj me ngulm në bibliotekën e tim eti, pa e ditur se ç’kërkoja. Më në fund, pas 10 minutash më ra në dorë “… sa u tund jeta” i Musine Kokalarit. E shfletova me rrëmbim dhe më në fund e gjeta atë që pa e ditur po e kërkoja qysh në momentin kur dëgjova urimin e shoferit një ditë më parë: “Ku na kalle këmbëto / Xhiko-nuse, / Të rafçinë dhëmbëto / Xhiko-nuse. / Dhëmbët e dhëmballëto, / Xhiko-nuse. / Eshtrat’ e kokallato, / Xhiko-nuse.”[6] Diku në një cep të kujtesës sime kishin mbetur ato vargje të mbledhura nga Musineja në atë libër, të cilin ajo në mënyrë aq kritike dhe të emancipuar e shihte si pasqyrën e “një bote të perënduar”[7], duke i mëshuar të ardhmes, emancipimit të vërtetë të gruas shqiptare, e cila, sipas saj, “kërkon të jetë përgjegjëse për vehtën e saj dhe të marrë pjesë në të gjitha ngjarjet e kohës, kërkon të dijë se ku rron e përse rron në jetë për të drejtën që ka, si pjesë e pa ndarë e saj që është.”[8]

Në një shkrim të botuar në vitin 1940 për librin e parë të Musine Kokalarit me titullin Siç më thotë nënua plakë, Lasgush Poradeci e quan këtë libër  “provë shkrimi femëror shqiptar”[9], duke i uruar kësisoj mirëseardhjen në letrat shqipe zonjushës Kokalari, e cila megjithë fatin e trishtë, me hapin që bëri, la një gjurmë të pashlyeshme në rrugën e emancipimit të vërtetë të femrës shqiptare. E shfletova librin për disa minuta dhe padashur sytë më kapën nëpër rreshta pirpirinë. Me sa duket sfida gjuhësore duhej të bëhej e plotë, pas çitjaneve të Elbasanit dhe brekusheve të Shkodrës, në radhë zuri vend edhe pirpiria gjirokastrite. Si t’ua shpjegoja fëmijëve këto pëlhura që bartnin kaq shumë “shqip”? Si t’ua shkoklisja kuptueshëm atë urimin e shoferit? Kjo ishte një rrugë e gjatë, shumë e gjatë, rrugë në të cilën unë duhej të vazhdoja të ecja dhe të përpiqesha t’i hidhja hapat së bashku me ta. Ishte e mundimshme, por ishte pjesë e identitetit të tyre, një pjesë e vyer, pa të cilën dikur do të ndjeheshin të mangët. Sepse me fije të padukshme gjuha e nënës tërhiqte pas vetes një peshë që s’mund të matej me asgjë tjetër përveçse me dashuri, për të filluar me përkëdhelitë, që mua më buronin veç shqip, dhe për të vazhduar edhe me çitjanet, brekushet, pirpiritë, dasmat dhe urimet, që bartnin një botë të tërë.

Më në fund fëmijët dhe im shoq u zgjuan. Pasi i thirra për të tretën herë këtij të fundit që të vinte në tryezë për të ngrënë mëngjes, dhe ai përsëri nuk reagoi, i dola përpara duke i folur me këmbë e me duar. “Në Shqipëri”, ma ktheu ai me të njëjtat grimasa duke qeshur, “dashuria nuk të bën vetëm të verbër, por edhe të shurdhër.” Për sa kohë që na bën të dyve në të njëjtën masë, mendova aty për aty, çdo gjë është në rregull.

(c) 2024 Jonida Xhyra-Entorf. Të gjitha të drejtat janë të autores.

[1] Kuteli, Mitrush (2009) Tregime të moçme shqiptare. Tiranë.

[2] Koliqi, Ernest; Xhuvani, Aleksandër; Gurakuqi, Karl; Kamsi, Kolë; Çabej, Eqrem (1943) Bota shqiptare. Libër leximi. Për kursin e naltë të Shkollavet të Mesme. Botim i Ministris s’Arsimit. Tiranë, f. 406. Krahaso variantin e Kutelit në vëllimin e përmendur më sipër, f. 124: “Ma ka vetullën drejt si fiskajë, ma ka shtegun e ballit si shtegun e malit, kur nis të perëndojë hëna, ma ka syrin si kokrrën e qershisë, ma ka qerpikun si krahun e dallëndyshes; pa ma ka fytyrën si molla që kuqëlon në degë, hundën të drejtë si kalemi i Tushës, gojën të vogël si lulja kur shpërthen nga gonxha, dhëmbët të bardhë si gurëzit e lumit, fill pas shiut kur e shëndrrit dielli; dhe ma ka qafën si qafën e pëllumbit, ma ka shtatin si shtatin e pishës, ma ka mishin e dorës si degën e shimshirit … “

[3] Minga, Mikaela (2020) Tinguj që rrëfejnë, tinguj që rrëfehen. Elbasani në regjistrimet etnomuzikologjike të arkivit audiovizual IAKSA. Tiranë, f. 164: “Një tjetër hapësirë e parapëlqyer ka qenë dhe ajo e muzikëbërjes në natyrë, e cila njihej si “çajra [çaireja] e Myzyrit.” Në fusnotën përkatëse për çairet autorja sqaron: “Kështu e përshkruan Mehdi Zena. Çairja ka qenë një livadh me bar, i cili thjesht kositej ose përdorej për kullotje [Dizdari, Tahir (2005) Fjalor i orjentalizmave në gjuhën shqipe. Rreth 4500 fjalë me prejardhje nga gjuhët turke, arabe dhe perse, Tiranë, f. 141]. Në periferi të Elbasanit përmenden një sërë çairesh të tilla, në pronësi të njerëzve të ndryshëm.”

[4] Asllani, Ali (2011) Vepra e plotë poetike. Përgatitur nga Nasho Jorgaqi dhe Ardian Klosi. Tiranë, f. 218.

[5] Koliqi, Ernest; Xhuvani, Aleksandër; Gurakuqi, Karl; Kamsi, Kolë; Çabej, Eqrem (1943) f. 404.

[6] Kokalari, Musine (1944) … sa u tunt jeta. Tiranë, f. 196.

[7] Po aty, f. 298

[8] Po aty, f. 302.

[9] Poradeci, Lasgush (1940) Siç  më  thotë  nënua  plakë. Bota  e  re, Korçë,  nr.  1/30,  korrik 1940.