PUNA E POETIT

Çfarë na bën që ta quajmë dikë “poet”? Fjalori i gjuhës shqipe (1980) sugjeron këtë përkufizim: “ai që bën vjersha, vjershëtor” – por ky, si shumë të tjera në atë vepër, tingëllon i cekët. Treccani shton se “poeti” është shkrimtari ose artisti që ka zgjedhur të shprehet nëpërmjet poezisë – duke e zhvendosur sfidën drejt përkufizimit të dy koncepteve të tjera të koklavitura, shkrimtarit dhe poezisë. Një njeri që ka shkruar një vjershë të vetme nuk është poet; sikurse nuk është poet ai që e quan veten poet. Ka njerëz që kanë shkruar dhe shkruajnë rregullisht poezi (unë), e megjithatë do të habiteshin po t’i quante kush poet. Një përkufizim tjetër do të ishte që poetit ia paguajnë poezinë, por ky do të linte shumë poetë jashtë. Ja edhe një mundësi tjetër: poet është ai që i boton poezitë, por tani rrjetet sociale e kanë relativizuar sfidën e botimit dhe ia kanë dobësuar shumë filtrat. A është poeti profesion apo pasion? Nga ana tjetër, poeti është edhe, në mënyrë sa praktike aq edhe abstrakte, ai që ka shkruar një poezi çfarëdo, autori i tekstit: që këtej edhe pyetja që bëhet në klasë se çfarë ka dashur të thotë poeti me këtë apo me atë. Vetë përkufizimi që “poet është ai që shkruan poezi” parakupton që kjo, të shkruarit poezi, është një lloj arti ose mjeshtërie, dhe se jo kushdo mund të jetë poet; meqë poezia nuk është njëlloj si proza, të cilën – me Jourdain-in e Molière-it – të gjithë jemi në gjendje ta shkruajmë.

Pyetja se çfarë të bën poet nuk është triviale, as spekulative. Në regjime që ushtrojnë kontroll të rreptë ndaj fjalës publike, poeti mund të formalizohet dhe të sanksionohet si kategori artisti e njohur nga shteti, ose nga një organizatë “rrip transmisioni”, p.sh. Lidhja e Shkrimtarëve. Këtë e ilustron mirë një shkëmbim i njohur, në gjyqin sovjetik kundër Brodsky-t, po atij që pastaj do të nderohej me Nobel për krijimtarinë e vet. Gjyqi u zhvillua në shkurt dhe në mars 1964, me Brodsky-n të akuzuar për parazitizëm. Po jap më poshtë, në përkthimin tim, disa nga shkëmbimet mes gjykatësit, të pandehurit dhe mbrojtjes (duke theksuar me të zeza disa pasazhe të cilat do t’i komentoj më pas):

GJYKATËSI: Me çfarë merreni ju?

BRODSKY: Shkruaj poezi. Përkthej.

GJYKATËSI: A keni punë fikse?

BRODSKY: Kujtoja se kjo është punë fikse.

GJYKATËSI: Përgjigjuni saktë!

BRODSKY: Kam shkruar poezi. Kujtoja se do të m’i botonin.

GJYKATËSI: Na thuaj pse nuk punoje.

BRODSKY: Po unë punoja. Shkruaja poezi.

GJYKATËSI: Kjo nuk na intereson. Na intereson të dimë se me cilin institucion ishit lidhur.

BRODSKY: Kisha marrëveshje me një shtëpi botuese.

GJYKATËSI: Ato marrëveshje a ju siguronin aq të ardhura sa të mund të jetonit me to? Përmendini me radhë, datat, dhe sasinë e honorareve.

BRODSKY: Dy libra me përkthimet e mia u botuan në Moskë…

GJYKATËSI: Në përgjithësi, çfarë specialiteti keni?

BRODSKY: Unë jam poet, poet përkthyes.

GJYKATËSI: Dhe kush e tha se jeni poet? Kush ju ka përfshirë në radhët e poetëve?

BRODSKY: Askush. (Pa iu kërkuar) Po në radhët e njerëzimit kush më ka përfshirë?

GJYKATËSI: A keni studiuar për këtë?

BRODSKY: Për çfarë?

GJYKATËSI: Për t’u bërë poet? Ju as shkollën e mesme nuk e mbaruat dot…

BRODSKY: Nuk kam menduar se mund ta mësosh këtë në shkollë.

GJYKATËSI: Po si atëherë?

BRODSKY: Mendoj se… (i pështjelluar)… këtë ta jep Zoti.

GJYKATËSI: Çfarë shërbimi i keni sjellë atdheut?

BRODSKY: Kam shkruar poezi. Ajo është puna që kam bërë… Jam i bindur… Besoj se çfarë kam shkruar do t’u shërbejë njerëzve jo vetëm tani, por edhe brezave të ardhshëm.

ZË NGA PUBLIKU: Pa shiko! Çfarë imagjinate!

NJË ZË TJETËR: Ai është poet. Poetët ashtu mendojnë.

GJYKATËSI: Pra ju kujtoni se të ashtuquajturat poema tuajat u shërbejnë njerëzve?

BRODSKY: Pse thoni “të ashtuquajturat” poema?

GJYKATËSI: Them “të ashtuquajturat” poema sepse atë mendim kemi për to.

PROKURORI PUBLIK: Flisni për brezat e ardhshëm. Çfarë jeni ju? Mos mendoni se njerëzit nuk ju kuptojnë tani?

BRODSKY: Jo, nuk thashë ashtu. Por thjesht, poezitë e mia ende nuk janë botuar, dhe njerëzit nuk i njohin.

PROKURORI PUBLIK: Mendoni se sikur njerëzit t’i kishin lexuar, do t’i vlerësonin?

BRODSKY: Po.

GJYKATËSI: Brodsky, do të bënit mirë të na shpjegonit pse nuk keni punuar rregullisht.

BRODSKY: Por unë kam punuar. Kam shkruar poezi.

GJYKATËSI: Poezia nuk ju pengoi që herë pas here të bënit punë të tjera, reale.

BRODSKY: Unë punoja. Shkruaja poezi.

GJYKATËSI: Ka njerëz që punojnë në fabrika dhe që gjithashtu shkruajnë poezi. Çfarë ju pengoi ju që të vepronit kështu?

BRODSKY: Njerëzit nuk janë të gjithë njëlloj.

GJYKATËSI: Nuk na thatë ndonjë gjë që nuk e dinim. Por na shpjegoni, më mirë, si duhet ta vlerësojmë pjesëmarrjen tuaj në marshimin tonë të madh përpara drejt Komunizmit.

BRODSKY: Ndërtimi i Komunizmit nuk është thjesht të punosh në një ofiçinë ose të lërosh arën. Është edhe punë intelektuale që…

GJYKATËSI: Lërini këto fjalë të mëdha. Na thoni si keni ndërmend ta organizoni punën tuaj në të ardhmen.

BRODSKY: Unë kam dashur të shkruaj poezi dhe të përkthej. Por nëse kjo bie ndesh me normat e pranuara nga të gjithë, atëherë unë do të gjej një punë fikse dhe do të vazhdoj të shkruaj poezi.

[…]

Në fund të seancës, gjyqi arriti në përfundimin se Brodsky sistematikisht nuk i kish përmbushur detyrat e qytetarit sovjetik kundrejt mirëqenies së vet personale dhe prodhimin e të mirave materiale dhe se, megjithë premtimet për të gjetur punë fikse kish vazhduar të rrinte pa punë dhe të shkruante dhe të lexonte poezitë e veta dekadente në takime mbrëmjeve; nga raporti i komitetit për punën me shkrimtarët e rinj, dilte qartë që Brodsky nuk ishte poet; prandaj edhe dënohej me internim në një lokalitet të largët dhe pesë vjet punë të detyruar.

Gjykatësi, në këto shkëmbime, së bashku me prokurorin publik, përfaqësojnë shtetin sovjetik – dhe koncepti që ata kanë për poetin dhe poezinë është koncepti zyrtar i këtij shteti. Meqë Brodsky-n e akuzojnë për parazitizëm, ose papunësi të qëllimshme, për gjyqin ka rëndësi të vendosë një raport midis të shkruarit poezi dhe punësimit, duke e trajtuar poetin si profesion; në një kohë që Brodsky lë të kuptohet se poetin nuk mund ta bëjë, as ta shpallë me ferman, një institucion a një autoritet publik.

Për gjykatësin, përkundrazi, poet është ai që është lidhur me një institucion (p.sh. me një shtëpi botuese), që ia boton poezitë përkundrejt pagesës; çfarë “do ta përfshinte në radhët e poetëve” – pagesa do të ishte, në analizë të fundit, një performativ burokratik, i cili e redukton të qenit poet në një profesion çfarëdo, si ai i saldatorit ose i infermierit; dhe që kërkon certifikim profesional nga një autoritet. Për të njëjtën arsye, gjykatësi vëren edhe se Brodsky nuk ishte shkolluar si poet (“ju as shkollën e mesme nuk e mbaruat dot”), duke lënë të kuptohet se shkollimi dhe diploma përkatëse janë edhe ato njohje – sërish burokratike – e titullit. Sërish për gjykatësin, që është edhe zëdhënës i ideologjisë zyrtare, çdo qytetar sovjetik, si i tillë, e ka për detyrë që me punën e tij t’i shërbejë atdheut; çfarë nuk ka ndodhur në rastin e Brodsky-t.

Në fakt, në Bashkimin Sovjetik, që herët në vitet 1920, kishte një numër të madh shkrimtarësh (dhe poetësh) që fitonin aq me honoraret për veprat që botonin, sa të mund të jetonin me to, pa pasur nevojë për të bërë punë të tjera; të tjerë i plotësonin të ardhurat me përkthime gjithfarësh. Por honorari që i jepej dikujt, për një vepër të botuar, shërbente edhe si certifikim për “punësimin” e tij dhe profesionin – që këtej edhe këmbëngulja e gjykatësit për të ditur nëse Brodsky ishte lidhur me ndonjë institucion, qoftë ky edhe i llojit të një lidhjeje a bashkimi profesional. Për krahasim, i tillë institucion do të ishte në Shqipëri Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve, e cila – nëpërmjet njohjes së krijimtarisë së dikujt – i jepte edhe legjitimimin përkatës këtij si autor. Kujtoj edhe se në Shqipëri shteti mbante me rrogë një numër krijuesish, mes të cilëve edhe shkrimtarë (dhe poetë), që këta t’ia kushtonin kohën krijimtarisë. Kishte një logjikë, sado perverse, në këtë mes: shteti u krijonte shkrimtarëve dhe artistëve kushte optimale për të krijuar vepra të realizmit socialist, të cilat i shërbenin edukimit komunist të lexuesve dhe publikut. Brenda kësaj logjike, mund të kuptojmë edhe pse, gjatë gjyqit kundër Brodsky-t, gjykatësi dhe prokurori ngulin këmbë për të mësuar si i ka shërbyer Brodsky atdheut dhe ndërtimit të socializmit. Vetëm një autor që ofron publikisht shërbime të tilla do të meritonte të quhej poet.

Brodsky, nga ana e vet, e kupton krejt ndryshe ontologjinë e poetit – dhe i duket normale që dikush, i bindur se ka diçka për të thënë, mund t’i kushtohet poezisë pa e vrarë mendjen për të ardhurat, punësimin dhe njohjen institucionale. E di që, për të botuar, ka nevojë të bashkëpunojë me një shtëpi botuese, por nuk e konsideron këtë esenciale për krijimtarinë e vet. Të qenët e tij “poet” ai e mban si të krahasueshme me të qenët e tij “njeri” – një titull që, ndryshe nga atë të qytetarit, nuk është se ia ka dhënë ndonjë institucion shtetëror. E sheh veten si njeri, që shkruan vargje dhe që shpreson se do t’ia botojnë, se i ka aq cilësore, sa t’ia botojnë dhe se ky gjakim i përditshëm, ky përkushtim ndaj krijimtarisë, mjafton për t’u quajtur “punë”. Për të shkruar, i mjafton talenti, si dhunti e natyrshme, dhe ai nuk beson se dikush mund të bëhet poet duke studiuar në shkollë – sërish, shkolla mund t’i japë një certifikim profesional, por kjo nuk shkon aq thellë, sa vokacioni i tij poetik, të cilin ia blaton… Zoti. E megjithatë, gjykon se duke krijuar poezi dhe duke ia dhënë poezinë e vet lexuesit, do t’u shërbejë edhe të tjerëve. Titullin “poet” ia ka dhënë vërtet vetes, por gjithnjë në marrëdhënie me lexuesin.

Çfarë mungon, brenda kësaj marrëdhënieje, është autoriteti shtetëror, që t’i legjitimojë rolet e autorit dhe të publikut, duke ndërhyrë në procesin e transmetimit dhe të qarkullimit të veprës (shtëpitë botuese, libraritë, honoraret, anëtarësitë). Paranojës ekstreme të trupit gjykues, Brodsky i përgjigjet me megalomani, ose më mirë duke performuar një megalomani. Unë e di që jam poet, thotë ai, dhe nuk kam nevojë për autoritetin tuaj, që të ndihem i tillë. Por nuk thotë – dhe kjo më duket me rëndësi – se poet do të më quajë lexuesi, ose veprën do të ma vlerësojë lexuesi; gati gati duke e gjykuar vetë ushtrimin e talentit të pazakonshëm që ka, si shërbim për tjetrin.

Gjatë debatit, konflikti kalon nga personi te vepra; sepse gjykatësi – si përfaqësues i shtetit sovjetik – jo vetëm ia mohon Brodsky-t të drejtën për të qenë “poet”, por edhe vë në dyshim statusin e krijimeve të tij, duke i cilësuar si “të ashtuquajtura poezi”; që vargjet e Brodsky-t të sanksionohen si poezi e mirëfilltë, kanë nevojë edhe ato për vulën e autoritetit shtetëror; nuk mjafton që dikush të shkruajë vargje dhe t’ia japë dikujt për t’i lexuar, ose të mbledhë disa miq një mbrëmje dhe t’ua deklamojë; duhet që teksti poetik të jetë “i certifikuar” nga një institucion zyrtar. Natyrisht, këtu kemi të bëjmë me një orvatje haptazi arrogante, nga ana e shtetit sovjetik, për t’ia hequr fjalës së lirë deri edhe të drejtën e ekzistencës publike: ka poezi, ka edhe “të ashtuquajtura poezi”, të cilat janë po aq parazitare nga natyra, sa ç’është parazit “i ashtuquajturi poet” Brodsky, që mendon se i mjafton të shkruajë vargje, për të hyrë në marrëdhënie me publikun.

Gjykatësi – si prodhues i logosit sovjetik – dhe Brodsky si zot i idiolektit të vet përplasen edhe për konceptet e punës e të punësimit, të cilat janë kyçe në kontekstin ku Brodsky akuzohet për parazitizëm, që në sistemin sovjetik ishte vesi ligjërisht i dënueshëm i kujt refuzonte të “punonte”, ose – siç e përkufizon Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980), “Mënyrë jetese e dikujt që shfrytëzon punën e të tjerëve ose që rron në kurriz të të tjerëve a të shoqërisë”. Që parazitizmi të jetë “krim”, ka nevojë për një përkufizim specifik të punës, si jo vetëm shpenzim i energjisë për një synim të caktuar, dhe as vetëm aplikim i aftësive fizike dhe intelektuale për prodhimin e një të mire materiale, një pasurie a një produkti të dobishëm, por edhe aktivitet i shpërblyer, në mënyrë të tillë që ai që punon të mund të jetojë, dhe që këtej ushtrimi i një zanati, i një profesioni, i një arti; çfarë, në shtetin sovjetik dhe në atë të Hoxhës në Shqipëri ishte edhe marrëdhënie e formalizuar me një autoritet punëdhënës. Brodsky kish punuar sporadikisht në miniera dhe në ndërtim, dhe kjo i quhej si “punë”, në një kohë që të shkruarit poezi nuk i njihet si e tillë, pa çka se ai e kujtonte edhe këtë “punë fikse”. Për shtetin totalitar – sovjetik a në Shqipëri – nuk ka aq rëndësi nëse dikush shpenzon energji për të prodhuar a përftuar diçka, sa ç’ka rëndësi që kjo përpjekje fizike dhe mendore të ketë bekimin e shtetit, nëpërmjet formalizimit të marrëdhënies së punësimit dhe të shpërblimit (rrogës, pagës, honorarit); deri në atë shkallë sa dikush pritet që ta kundërshtojë akuzën për parazitizëm duke provuar jo se punon diku a për diçka, por se paguhet rregullisht (dhe kësisoj ka aq të ardhura sa të mos jetojë në kurriz të tjetrit ose të shtetit). Sa kohë që Brodsky nuk paguhet për poezitë e veta, për gjykatësin ai mbetet parazit; edhe pse të shkruarit poezi mund të jetë nga më të rafinuarat punë intelektuale të njeriut. Pyetjes “na thuaj pse nuk punoje” Brodsky i përgjigjet: Unë punoja. Shkruaja poezi. Duket sikur dy palët nuk flasin të njëjtën gjuhë, sepse i përkufizojnë konceptet secila në mënyrën e vet. Për ta mbështetur argumentin e vet, gjykatësi i përmend Brodsky-t se ka njerëz që punojnë në fabrika dhe që gjithashtu shkruajnë poezi; dhe se ai vetë, Brodsky, e ka bërë këtë herë pas here. Për ta kuptuar këtë argument, le të mbajmë parasysh se realiteti ekonomik dhe social i një shteti si ai sovjetik (njëlloj si në Shqipërinë e të njëjtave vite) i jepte gjithnjë përparësi deri edhe “filozofike” punës fizike, transformimit të natyrës, ndërtimit, lërimit të arës, mjeljes së dhisë, hapjes së kanalit, nxjerrjes së mineralit, duke e promovuar këtë lloj pune deri edhe si antidot kundër degradimit mendor të atij që “nuk prek gjë me dorë”, “nuk i ka duart me kallo”, “nuk i djersit vetulla”. E vetmja rrugëdalje që ka një poet, përballë këtij imperativi ideologjik, është t’i këndojë marshimit drejt komunizmit ose ndërtimit të socializmit; për çfarë edhe do të paguhet. Alternativë ndaj kësaj është damkosja me parazitizëm. Ironikisht, ata intelektualë dhe artistë që e shpërfillnin këtë hierarki vlerash dhe “shkëputeshin” nga masat, do të dërgoheshin të punonin në prodhim – duke u detyruar të merreshin me një punë që, përndryshe, mbetej filozofikisht e privilegjuar nga regjimi; me argumentin se ashtu do të (ri)edukoheshin. Bashkimi Sovjetik dhe Shqipëria mund të ishin vërtet “shtete të punëtorëve dhe të fshatarëve”, por kjo nuk i pengonte autoritetet që ta përdornin punën si kërcënim dhe drejtpërdrejt si dhunë, ndaj të panënshtruarve; kulminacioni i këtij double-think-u ishte gulag-u sovjetik, ose mutatis mutandis, kampet e punës në Shqipëri.

Për çudi, këtu është Brodsky që i jep një leksion gjykatësit, duke i kujtuar se edhe puna intelektuale është pjesëmarrje në “ndërtimin e komunizmit” – tek e fundit, vetë gjykatësi nuk është se i bie kazmës, për të nxjerrë bukën. “T’i lëmë fjalët e mëdha”, merr si përgjigje: nuk është roli i të akuzuarit, që të ftillojë në hollësi se çfarë përfaqëson punë të dobishme në realitetin sovjetik; mjafton gjykimi i autoritetit, se të shkruash poezi, në vetvete, nuk është punë.

Përvijohet kështu një kolazh djallëzor me pjesëmarrjen e përrallës së gjinkallës dhe milingonës, anti-intelektualizmit mirëfilli fashist (“braccia tolte all’agricoltura”) dhe masakrën e elitave intelektuale prej gardistëve të kuq në Kinë. Çfarë kërkon gjykatësi prej Brodsky-t nuk është që të punojë herë pas here, por pikërisht punësimi i rregullt, marrëdhënia e punësimit si një lloj uniforme simbolike e qytetarit sovjetik, e tillë që të sanksionojë nënshtrimin e individualitetit ndaj autoritetit burokratik totalitar dhe ta mbajë rebelin potencial nën kontrollin e sistemit mëditës (“puno, që të hash”).

Shtetet totalitare, nga Bashkimi Sovjetik te Shqipëria, sot i përkasin historisë; por format e reja të organizimit social që i kanë zëvendësuar nuk është se u japin mundësi poetëve që të jetojnë me punën e tyre krijuese. Përkundrazi, tani shteti gati është tërhequr nga skena e qarkullimit të vlerave kulturore dhe i ka lënë “të lirë” krijuesit të hyjnë në marrëdhënie me publikun dhe institucionet, paçka se në kultura të vogla, si ajo në Shqipëri, një poet e ka të pamundur të mbijetojë me krijimtarinë e vet poetike, siç e ka të pamundur çdo artist tjetër. Shteti kapitalist – ose ajo formë e tij e sotme surrogato në Shqipëri dhe vende të tjera të Lindjes – as e ndien nevojën për një shtresë shkrimtarësh dhe artistësh; për kulturë i mjafton televizioni dhe show business-i. Një autor hipotetik me talentin e Brodsky-t do të kishte edhe më pak shanse se në Leningrad-in e viteve 1960, për të kultivuar vijueshëm artin e vet; sikurse një autor me talentin e Kadaresë do të kishte edhe më pak shanse në Shqipërinë e sotme, se në atë të viteve 1960, kur prej Kadaresë shkrimtar në “krijimtari të lirë” pritej që të kontribuonte aktivisht dhe vijueshëm në edukimin komunist të masave dhe në mbështetjen e vijës së PPSH-së. Për të kuptuar sa dhe si kanë ndryshuar rrethanat e krijimtarisë artistike, na ndihmon edhe gjyqi i atëhershëm kundër Nobelistit të ardhshëm Brodsky.

Shënim: Përkthimi më lart është mbështetur në The Trial of Joseph Brodsky, një botim në gazetën The New York Times të datës 1 tetor 1972, bazuar në shënimet e shkrimtares Frida Vigdorova. I plotë, procesverbali mund të lexohet në “The Trial of Joseph Brodsky”, New England Review, 2014, Vol. 34, No. 3/4 (2014), pp. 183-207 (klikoni te linku i PDF-it, pasi të hapni faqen). Përkthimi im më lart bazohet te teksti anglisht në The New York Times dhe është me shkurtime ndonjëherë masive. U sugjeroj, të interesuarve, që t’i referohen përkthimit tim vetëm sa u përket komenteve që pasojnë, por përndryshe të konsultojnë botimin integral të shënimeve të Vigdorovës në New England Review, nëse duan të krijojnë një ide më të plotë për gjyqin, akuzat dhe pozicionet e palëve.