E kanë shpjeguar prej kohësh se shqipja sëmurë, sëmundje e ka pikënisjen nga togfjalëshi nuk mund, s’mund; pra i sëmurë është ai që nuk mundet, nuk “ka fuqi”; dhe sëmundje gjendja e atij që është i sëmurë. Formimi ka një paralele me i pamundur, që veç kuptimit “impossible”, ka edhe kuptimin “që është pak i sëmurë”; dhe jashtë Ballkanit, mund të afrohet strukturalisht me latinishten impotens, “që nuk ka fuqi”. Çabej, te lema përkatëse në SE VII, vëren se “formimi i konceptit të sëmundjes nga ai i të pamundurit është ballkanik”; me gjasë, do të shtoja unë, e ka zanafillën në latinishten ballkanike; paçka se, nga ana tjetër, latinishtja infirmus, shënjon dikë që është “i dobët, jo i fortë, jo i qëndrueshëm,” duke ndjekur një strategji semantike tjetër.
Megjithë prejardhjen e i sëmurë nga ideja e pafuqisë, sot edhe vetë kjo ide është metaforizuar, drejt pamundësisë zakonisht fizike për të bërë diçka, pengimit, frenimit; që mund të vijë nga pafuqia, sikurse mund të vijë nga dhimbja ose ndonjë pengesë tjetër. Në thelb i sëmuri është ai që “nuk”; bartës i një atributi në thelb mohor. Njëlloj edhe shprehja sinonimike, jam pa qejf, me qejf që shënon këtu dëshirën ose gatishmërinë për të bërë diçka; në këtë shprehje të qenit sëmurë përfytyrohet si ndonjë lloj i anhedonisë, paaftësisë për të ndier kënaqësi; dhe të vërehet edhe njëherë natyra negative e konceptit, ose “mungesa” si tipar semantik bazë.
Më kujtohet të kem lexuar, shumë vjet më parë në Tiranë, në hyrje të një artikulli për antropologjinë e sëmundjes, këtë citat nga Marksi: “Sëmundja është jetë e kufizuar në lirinë e saj.” Mbaj mend edhe që artikullin e kam ndeshur te një numër i hershëm i revistës “Shkenca dhe jeta” (ndoshta i shkruar nga dr. Pëllumb Bitri). E kam kërkuar citatin për ta verifikuar më vonë, por nuk e kam gjetur dot – në shqip do të ketë mbërritur i ndërmjetësuar nga ndonjë gjuhë e tretë, me gjasë rusishtja, dhe kushedi si ka tingëlluar në origjinal. Por esenca e këtij aforizmi – lidhja mes sëmundjes dhe lirisë së jetës – më pat mbetur në mendje.
Nga përkufizimi – me gjasë i Marksit – te forma e brendshme e fjalës sëmurë në shqip; rruga nuk ka shumë dredha, megjithëse përkimi kuptimor do të jetë i rastit. Ai që mundet, është më i lirë se ai që s’mundet. Shëndeti konstituohet kështu si kusht negativ i të qenit i lirë; negativ, sepse ka trajtën e një mungese pengesash. Kjo sëmundje, që i kundërvihet shëndetit, është një gjendje e trupit, një shmangie nga “norma”, një cen; dhe nuk është identike me sëmundjen si kategori të nozologjisë, dhe që lidhet drejtpërdrejt me diagnozën dhe emërtimin: epilepsi, zgjebe, diabet, anemi. Kush është sëmurë është më parë i pashëndetshëm (ka dhimbje, nuk ka fuqi, vuan, etj.) dhe më pas ka këtë apo atë sëmundje.
Si në shumë gjuhë të tjera, i sëmurë në shqip ka filluar të përdoret – si eufemizëm – edhe për dikë që “vuan nga nervat” (që “është i marrë”, “i çmendur”); por metaforizimi ka shkuar më tej, sa kohë fjala sëmundje ka marrë pastaj edhe kuptimin “fiksim, ves”; iu bë sëmundje futbolli; iu bë sëmundje ajo vajzë. Këtu sëmundja, si pengesë, përfton të kundërtën e vet – obsesionin; edhe pse ideja themelore mbetet shmangia nga normativiteti.[1]
Që këtej edhe ai zhvillim kuptimor që e lejon mbiemrin i sëmurë të përdoret në kontekste të tilla si mendime të sëmura, familjaritet i sëmurë, me sedër të sëmurë, gjithnjë nëpërmjet theksimit të anormalitetit. Përdorime të tilla i ndeshje rëndom në shqipen totalitare, si kur flitej kundër “shfaqjeve të huaja”; ku metafora e sëmundjes dhe e të qenit sëmurë jo vetëm i referohej normativitetit si shëndet social, por edhe sillte me vete metaforën tjetër të shërimit, si mënyrë për zgjidhjen e problemeve, ose mënjanimin e patologjive sociale, psikologjike, politike, etj.[2]
Jo pa të drejtë, sëmundja është parë si prishje e harmonisë së brendshme të një entiteti biologjik (dhe, me metaforë, social); si shtim i kaosit në organizëm – çfarë presupozon se shëndeti përfaqëson normën; nga kjo pikëpamje, sëmundjen e shkakton gjithnjë diçka, ndërsa shëndeti nuk ka nevojë për shkak. Për shëndetësinë dhe mjekësinë totalitare, sëmundja, qoftë edhe si “jetë e kufizuar në lirinë e saj”, kish natyrë historike dhe klasore – dhe në një shoqëri tërësisht të lirë, si në atë komuniste, njeriu praktikisht nuk do të sëmurej kurrë.
Por sëmundja nuk është gjithnjë kufizim i lirisë; provo t’ia thuash këtë fëmijës, që e shijon sëmundjen, sa kohë që mund të rrijë shtëpi; ose politikanin, që sëmuret mu kur i duhet të ballafaqohet me diçka që s’i vjen për shtat. Në shoqëritë gjysmë-patriarkale si jona, gratë kanë qenë “sëmurur” shpesh dhe gjatë; me simptoma që sot disa i klasifikojnë si psiko-somatike, por që dikur s’e kishin për gjë t’i quanin “histeri”. Dhe histerinë një rrugë e shkurtër e ndan nga simulimi: si ai i fëmijës që bën sikur ka dhimbje barku, për të mos shkuar në shkollë, ose ai i gruas që i shmanget seksit bashkëshortor, me arsyen (pretekstin) se “ka dhimbje koke.”[3]
Përveçse manifestim i pafuqisë, sëmundja ka qenë dhe mbetet një formë e negocimit të statusit, nga ana e më të dobëtit; po të duam edhe një formë rebelimi e trupit, ndaj dhunës psikologjike, me fjalë të tjera, stresit social sidomos atij vertikal. Te një libër i botuar në 2007, The Status Syndrome, Michael Marmot – epidemiolog dhe specialist i shëndetit publik – tregon se ka një korrelacion të fortë midis statusit social dhe shëndetit; në kuptimin që eksperienca psikologjike e pabarazisë ndikon fort në shëndetin tonë. Të pasurit dhe të fuqishmit jetojnë më gjatë dhe janë më të shëndetshëm jo ngaqë kanë pará por ngaqë e shijojnë statusin në majë të piramidës sociale dhe përfitimi u përkthehet drejtpërdrejt në shëndet.
Dhe nëse është kështu, atëherë për shumë nga ne sëmundja vjen edhe si përgjigje ndaj stresit, ose statusit të rrezikuar; dhe një argument për këtë do të ishte edhe ai që të sëmurit, si rregull, do t’i tolerohet nëmos falet tërheqja nga jeta sociale dhe do t’i kushtohet vëmendje e privilegjuar. Me fjalë të tjera, sëmundja mund të jetë vërtet, biologjikisht, shprehje e kaosit të shtuar në organizëm; por për njeriun është edhe shprehje e mungesës së harmonisë sociale.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Kjo e normativitetit nuk është hiç e pafajshme si ide, dhe as e vetvetishme, në rrethanat kur “normalja” varet nga artikulimi i pushtetit në marrëdhëniet sociale. Për shembull, në Shqipërinë e viteve 1960-1980 ishte “normale” që gjithkush të punonte, sa kohë që regjimi pretendonte se u ofronte punë të gjithëve; prandaj kush rrinte në shtëpi, ishte “anormal” dhe madje në konflikt me normën sociale, nëmos me ligjin (kish madje një ligj kundër parazitizmit, që lejonte ndëshkimin e “parazitëve”). Dhe nëse e pranojmë këtë lidhje të normës me pushtetin, atëherë edhe sëmundja, si shmangie nga norma, mund të ri-interpretohet ndonjëherë si manifestim i refuzimit të pushtetit. Mbase për të njëjtën arsye, shteti totalitar e vinte theksin te shëndeti sidomos i rinisë, meqë vetë të qenit i shëndetshëm mjaftonte për t’u integruar në mekanizmat dhe format e (riprodhimit të) pushtetit.
[2] Këto i kam trajtuar më hollësisht te Shqipja totalitare, Botime Çabej, nënkapitulli “Shoqëria e shëndetshme”, ff. 211-215.
[3] I sëmuri përjashtohej edhe nga edukimi fizik dhe nga stërvitja ushtarake. Shih për këtë edhe esenë Si u shkalit çeliku, këtu te Peizazhet.
