Javën që shkoi u mblodhëm te Berk-u për të prezantuar librin me haiku Zogjtë kthehen në të njëjtat vende, të Ylli Demnerit – të cilin, meqë ra fjala, jua rekomandoj meqë m’u lexua shumë i bukur.
Fola edhe unë, kryesisht në përgjigje të një pyetjeje “ç’është haiku”, të cilën shumë prej nesh ia bëjnë vetes; dhe duan t’ia gjejnë një përgjigje përtej referencës së përgjithshme ndaj kulturës dhe letërsisë japoneze.
E mbështeta ndërhyrjen time në një cikël leksionesh të Roland Barthes-it, kushtuar kësaj forme poetike, pjesë e një kursi në Collège de France të mbajtur në vitet 1978-1979 dhe 1979-1980, të botuar pastaj me titullin La Préparation du roman (Éditions du Seuil, octobre 2015).
Edhe Demneri përmend në hyrje të librit Barthes-in, interesin e tij për Japoninë dhe kulturën japoneze dhe librin e tij L’Empire des signes (1970), ku kritiku frëng flet për herë të parë për haikun.
Në leksionet e tij të fundit, Barthes-i përmend shpejt e shpejt funksionin social të haikut në Japoni, sot e kësaj dite, si një lloj loje shoqërore ose sporti kolektiv, ku prania e një kodi të lashtë, stërgjyshor, lejon megjithatë integrimin e materialeve moderne.
Dhe pasi konstaton produktivitetin e sotëm japonez, në lëmin e haikut, kërkon të shpjegojë pse francezët nuk shkruajnë dot haiku, ose “poema që do të kishin të njëjtin funksion trans-social dhe trans-historik si haiku mes japonezëve.”
Me sa duket, francezët nuk shkruajnë dot haiku; ose, gjithsesi, haikut e tyre nuk i kënaqin kriteret e përkufizimit të formës. Këtë e presupozon argumenti i Barthes-it.
Në kuptimin që pseudo-haikut që mund të shkruhen nuk e arrijnë dot statusin e haikut, ashtu siç e njohim.
Ai krahason një haiku japonez dhe një ekuivalent frëngjisht, për të ilustruar:
Në sakenë e vjedhur
Ai zhyti fshehurazi
Një trëndafil
Duke qenë sakeja një lloj pijeje alkoolike që prodhohet nga fermentimi i orizit.
Pastaj sjell një ekuivalent francez:
Në Pernodin e vjedhur
Ai zhyti
Një trëndafil
Për të treguar se Pernod-i këtu nuk funksionon; madje as fjala verë (vin) nuk do të funksiononte, meqë kjo fjalë, vin, e ka pasur në frëngjishte një dinjitet poetik, por tashmë e ka humbur, ndoshta që nga Rilindja e këtej, që nga poezia e shkollës së Plejadës, meqë “vera nuk ndihet më, tek ne, si poetike, si bukolike, si hedoniste, por si energjizuese dhe galike.”
Barthes-i sjell dy arsye që haiku nuk mund të zërë vend, në poezinë e sotme frëngjisht.
E para, ka të bëjë me mungesën e një forme metrike, sepse metrat e rëndësishëm të frëngjishtes janë konsumuar tashmë dhe janë zhvlerësuar nga përdorimi në shkollë (“l’usage scolaire”). Shkolla, thotë ai, ka luajtur këtu një rol negativ, sepse recitimi dhe diktimi i kanë vrarë ca forma poetike. Ka diçka qesharake sot, vëren ai, te vargu “aleksandrin”, i cili për nga struktura është i rëndë, narrativ; dhe që tani vetëm sa mund të parodizohet.
Poezisë frëngjisht për këtë arsye i është dashur, thotë ai, që të lehtësohet në peshë dhe ta ruajë gjallërinë duke e braktisur metrin, metrikën dhe kodin.
Arsyeja e dytë, thotë Barthes-i, është se, edhe sikur të kishim një metër ende të gjallë, nuk do të arrinim dot ndonjë gjë të barasvlershme me haikun, pa vështirësi. Dhe pse? Me gjasë, sepse fjalët referente (si demi, zogu, pema, muzgu) tek ne janë konsumuar. Janë fjalë që e kanë humbur natyrën poetike, meqë janë vjetruar dhe janë bërë “letrare” – në një kohë që në Japoni ka ende një raport të gjallë me materialin poetik klasik, me kallinjtë, me harabelët, me lulet, me gjethet…
Unë këtë arsyetim të Barthes-it e kuptoj kështu: poezia frënge e vuan shumë peshën e intertekstualitetit, ngaqë jo vetëm është lëvruar intensivisht, por edhe ngaqë fjalët tashmë sjellin me vete, forcërisht, atmosferën dhe aromat e teksteve të mëparshme.[i]
Kjo për frëngjishten. Në shqipe nuk do të thoja se është kështu. Shqipja ka shumë pak kohë që lëvrohet si gjuhë poetike. Disa fjalë janë intertekstualizuar – p.sh. sot nuk mund t’i këndosh liqerit pa iu referuar Lasgushit; as të përmendësh murgeshën pa iu referuar Migjenit; një poet që flet për shtyllat e tensionit të lartë është duke përcjellë edhe frymën e poezisë së Realizmit Socialist të viteve 1960; ndërsa ai tjetri, që flet për mësueset e fshatit, po risjell në vëmendje poezinë e njohur të Kadaresë.
Këtu do ta kuptojmë edhe pse Barthes-i përmend studimin e letërsisë në shkolla, si shkak të rrëgjimit të leksikut poetik; kjo i detyrohet, në masë jo të vogël, unifikimit të programeve, ose faktit që nxënësit, anembanë vendit, studiojnë të njëjtat vargje dhe i analizojnë njëlloj.
Vazhdon Barthes-i, duke thënë se do të ishte me interes të madh që të kërkoheshin, të qëmtoheshin dhe të studioheshin objektet mitike, ku investojnë francezët e sotëm – duke iu referuar Francës së fundviteve 1970. Këtyre objekteve ai u pat kushtuar, në 1957, vëllimin Mythologies – gjithë duke mbajtur parasysh, në këtë mes, se për atë autor miti është një sistem semiologjik që e tejkalon veten duke u shndërruar në sistem faktual; me fjalë të tjera, një mekanizëm “që e transformon historinë në natyrë.”
Të jenë bërë studime për objektet mitike në poezinë e sotme shqipe? Nuk më ka zënë syri. Por fjalëve të tilla si kalë, ose hënë, ose dëborë e sjellin mitin me vete, në shqip si në shumë gjuhë të tjera; dhe e sjellin ndryshe nga fjalë të tjera si chat, 5G ose hashash.
Dhe para se ta vazhdoj këtë argument, po sjell një haiku nga të Demnerit, që më pëlqeu veçanërisht:
pa lëvizur
duron rebeshin
kali i lidhur
Si çdo haiku e mirëfilltë, edhe kjo i ofrohet – i dhurohet – lexuesit si fotografi; ndoshta si dëshirë e një fotografie.
Ai që merr në dorë një libër me haiku, ose mëson si t’i lexojë, ose e lë librin përgjysmë – meqë këtu kodi poetik është tjetër nga ai i poezisë standard. Nuk ka kalim nga e përveçmja tek e përgjithshmja, as nga konkretja tek abstraktja; nuk ka katër nivele të interpretimit; as “çfarë do të thotë autori.”
Kali, që shfaqet në vargun e tretë, është thjesht kalë. Një kalë që laget në shi. Teksti të fton jo të mendosh për një kalë që lagesh në shi, por ta shohësh; dhe mbase edhe ta ndiesh, duke u njëjtësuar me të.
Por kjo haiku nuk “i këndon” kalit, siç i këndon – të themi – bylbylit “Vaji i bylbylit” i Ndre Mjedës, një poemë që e mbajnë për alegori; ose siç i këndon – sërish të themi – qiririt, “Fjalët e qiririt” e Naim Frashërit.
Nuk lëvdon virtytet e kalit, as shtjellon dramën e kalit stoik nën rebeshet e jetës.
Nuk niset nga kali, për të arritur te ndonjë condition humaine; dhe as na fton që ta përqafojmë kalin, si dikur Nietzsche-ja.
Ajo çfarë bën, haikuja e Demnerit, është të na mësojë si ta shohim një kalë, duke na hapur një perspektivë perceptimi.
Te kjo ftesë për të mësuar, ka edhe aty një përgjithësim, por ky përgjithësim është i natyrës intuitive dhe lidhet – në vija të trasha – me filozofinë dhe praktikën Zen.
Tani, arsyeja pse kjo haiku për mua funksionon, është se fjalë si kalë dhe rebesh ende nuk janë klisheizuar në shqipe; ose të paktën nuk janë klisheizuar aq sa të mos de-klisheizohen rishtas.
Shqipja e poezisë, edhe të sotme, edhe bashkëkohore, e ka ruajtur freskinë. Kjo nuk është ndonjë meritë – përkundrazi, shpjegohet me intertekstualitetin e varfër – por e bën krijimin e haikuve shqip estetikisht më të pranueshëm, më të kënaqshëm.
Ja edhe një haiku tjetër, sërish nga Demneri:
pikat e shiut
prishin imazhin
e hënës në pellg
Këtu, fjalë si shi, hënë dhe pellg sjellin jo vetëm klishenë, por edhe një farë qasjeje kitsch ndaj natyrës; e cila ndodh megjithatë kaq çiltër, sa lexuesi kapet në befasi. Klisheja e hënës së pasqyruar në pellg e ka gjetur rrugën deri në qilimat që kanë pasë varur gjyshet tona në mur; por haiku nuk merret aq me këtë pamje, sa me imazhin e saj (fotografinë).
Është prania e syrit si përpunues imazhi, që e shpëton haikun nga efekti konvencional, meqë tani lexuesi fillon të përjetojë shiun mbi pellg, pa e përdorur këtë plan përjetimi si platformë drejt një rrafshi më abstrakt.
Sa më lart, për të mbrojtur mendimin se haiku në shqip ka të ardhme më të mirë se në frëngjisht a në ndonjë gjuhë tjetër me intertekstualitet të trashë; dhe se madje mund të ofrojë një rrugëdalje, nga vështirësitë ku duket sikur ka ngecur poezia bashkëkohore shqip.
Lexojeni vetë librin, për të më dhënë të drejtë ose kundërshtuar, por sidomos, për ta shijuar siç e shijova unë.
© 2021, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[i] Kjo nuk duhet ngatërruar me intertekstualitetin e haikut si formë poetike që i referohet drejtpërdrejt traditës kulturore japoneze dhe “aromës” që ka Japonia në botë, qoftë edhe të banalizuar sipas kanonit të kulturës pop (Zen, samurai, satori, etj.). Këtë lloj intertekstualiteti e kapin një pjesë e lexuesve, por nuk është e thënë që, për ta shijuar një haiku, duhet të dish se si formë letrare e ka prejardhjen nga Japonia.
