nga Fatos Dibra
Titulli origjinal: Metri nëpër këmbë ose “Rima e syrit, rima e veshit” – shkrimi dhe zëri në tekstet shqipe të traditës islame me alfabet arab
1. HYRJE
Që në fillim mund të them se ky shkrim divulgativ me stil telegrafik mëton së tradita letrare e zhvilluar në kuadër të kulturës myslimane / islame shqiptare është traditë që lidhet në fillim me shkrimin / shkrimtarinë dhe se oraliteti, megjithëse përbën një element thelbësor, nuk mund të merret i ndarë nga shkrimi.
Sado që vetë emërtimi i kësaj tradite letrare si “letërsia shqipe me alfabet arab”, “letërsia shqipe aljamiado” duket se sugjeron ‘shkrimtarinë’ ~ ‘literacinë’ (kundrejt “letërsia e bejtexhninjve” që duket sikur i mëshon oralitetit, apo një emërtimi më neutral “poezia shqipe e traditës orientale”),[1] prapë mëtohet shpesh se kjo letërsi ~ traditë letrare ka pasur karakter të vetin oralitetin; dhe se ‘shkrimi’ ka qenë vetën një mjet i dorës së dytë për përcjelljen e veprës letrare, përndryshe të njohur përmendësh edhe të përcjellë përmes kritereve të oralitetit. Tjetër argument që është dhënë për të mbështetur mendimin ‘pro-oralitetit është fakti që tekstet e kësaj traditë letrare përgjithësisht (thuajse asnjëherë) nuk janë botuar.
Në mbështetje të mendimit të parë unë dua të shtoj edhe një tjetër: tradita letrare myslimane shqiptare është zhvilluar nën një ndikim të fuqishëm të traditës letrare turko-osmane dhe më gjerë, që më së shumti ka prodhuar vepra në gjuhën turke e perse. Ashtu si në traditën turke (e perse) edhe në atë shqiptare zhanri më i lëvruar ka qenë ai poetik, i shkruar sipas metrit kuantitativ ose atij silabik (apo silabo-tonik) [këtu termi ‘silabik’ do të përdoret në një kuptim të gjerë për të shënuar metrin që nuk është kuantitativ]. Metri kuantitativ ka qenë gjerësisht i përdorur në letërsinë klasike turke, që njihet edhe si letërsia e divanit. Metri silabik thuajse nuk është aplikuar në letërsinë klasike, por ka qenë më i prezenti në letërsinë popullore dhe mjaft i përdorur edhe në poezinë mistike të njohur si poezia e teqeve. Megjithatë, një ndarje e prerë mes këtyre metrave nuk duhet pretenduar, sepse metri kuantitativ osman përmban edhe një karakter silabik.
Metri kuantitativ osman (turko-pers), i njohur edhe si arūz ~ ʿarūż (arab. ʿarūḍ, që kuptimin e parë e ka pasur pjesa e parë e një bejt-i = distiku) mbështetet në rregullat e formalizuara fillimisht për poezinë arabe të fillmit periudhës islame, prej Halīl bin Aḥmed-it (≈ vd. 791) dijetar i famshëm arab i gjuhës dhe letërsisë. Struktura metrike përbëhet nga ‘këmbë’ (të quajtura tefʿīle), që në thelb mbështeten në kundërvënien e natyrshme të rrokjeve të gjata dhe të shkurtra të arabishtes, ku njësi matëse kuantitative është mora [= ᴗ], njësia më e vogël metrike që i korrespondon në masë një rrokjeje të shkurtër, dhe një rrokje e gjatë (me vlerë dy mora [= – = ᴗ ᴗ]) ka vlerën e dy rrokjeve të shkurtra (nga një mora secila),[2] si dhe në strukturën morfologjike të fjalëve në arabishte. Këmbët e metrikës poetike arabe, perse e turke emërtohen më fjalë-terma që shënojnë linjën e tyre ritmike, p.sh. fāʿilātun [ – ᴗ – – ], fāʿilāt ~ fāʿilun [ – ᴗ – ], muftaʿilun [ – ᴗ ᴗ – ], etj. (që mund të përkthehen edhe në njësi ritmike të tipit [ᴗ] = ta, [ – ] = tan → [ – ᴗ – – ] = tan-ta-tan-tan, [ – ᴗ – ] = tan-ta-tan, [ – ᴗ ᴗ – ] = tan-ta-ta-tan), që për nga fuksioni dhe hierarkia në sistemin metrik janë gjegjëse të këmbëve të metrit në poezinë kuantitative klasike greke e romake, etj., siç janë: jambi [ ᴗ – ]; trokeu [ – ᴗ ], daktili [ – ᴗ ᴗ ], etj. Metrat formohen nga kombinimet e këmbëve; një metër në sistemin osman ka më shumë se një variant. Poeti e përcaktonte ritmin qysh në hemistikun e parë, prej këtej edhe zanafilla e termit ʿarūḍ.
Me islamizimin e kulturës perse (dhe me fillimin e përdorimit të një idiome te re siç ishte persishtja e re) sistemi arab i ʿarūḍ-it u përvetësua edhe nga poetët persë apo persofonë, të cilët e përsosën më tej duke krijuar këmbë të reja dhe metra të rinj poetikë. Nën ndikimin e letërsisë perse ʿarūz-i filloi të përdorej edhe në poezinë e kultivuar në gjuhët turkike. Këtu do të mbahet parasysh vetëm ajo turke-osmane.
Sadoqë sistemi i ʿarūḍ-it arab është konsideruar i huaj dhe i papërshtatshëm për gjuhën perse dhe turke[3], ai është përdorur për shekuj në poezinë e shkruar në këto gjuhë. Problemi më i madh për turqishten osmane (si dhe për gjuhët e tjera turkike) ka qenë mbase bjerrja e gjatësisë së zanoreve në fjalët anase, që d.m.th. e kundërvënies ‘rrokje e shkurtër – rrokje e gjatë’; kundrejt persishtes që ruan gjatësin e zanoreve sot e gjithë ditën. Për këtë arsye, zbatimi i arūz-it në poezinë turke është realizuar edhe me anë të zbatimit të disa “xhonglimeve” ose rregullave me natyrë fonetike ose grafike: imāle, zgjatimi i një rrokjeje të shkurtër; zihāf, shkurtimi i një rrokjeje të gjatë, në fjalët me origjinë arabe e perse; medd, zgjatimi i një rrokjeje të gjatë (me dy mora) në rrokje shumë të gjatë (me tri mora) që njehet pastaj si ‘rrokje e gjatë + rrokje e shkurtër’, që bëhet kur një rrokje me zanore të gjatë të natyrshme është njëkohësisht edhe e mbyllur (C)V̄C, apo kur një rrokje me zanore të shkurtër mbyllet me dy bashkëtingëllore CVCC, ndërkohë (C)V̄C numërohet thjesht si rrokje e gjatë nëse mbyllet me bashkëtingëlloren /n/, por ky rregull mund të mos merret parasysh nëse duhet të plotësohet metri i një vargu dhe merret përsëri si [– ᴗ]; vaṣl (ose bashkimi), d.m.th. bashkimi i bashkëtingëllores fundore të një fjale më zanoren nistore të fjalës vijuese) [#C] + [V#] → [#] [CV#]; por bashkimi nuk bëhet kur zanorja paraqitet me <ʿajn> (në ndonjë rast me <ʾelif> ~ <ʾhemze>) duke u numëruar në këtë rast CV# dhe jo V#. Kurse normalisht rrokjet janë të shkurtra kur janë të hapura (C)V dhe të gjata kur ka gjatësi natyrore (C)V̄ ose rrokje të mbyllur (C)VC(C); rrokja e fundit numërohet gjithnjë e mbyllur, pra e gjatë (pak a shumë si në sistemin metrik te greqishtes së lashtë dhe latinishtes).
Zgjatimi (imāle) që është zbatuar për fjalët anase turke dhe për stadin gjuhësor të turqishtes osmane mund të thuhet se nuk është konform shqiptimit të zakonshëm, pasi në këtë kohë zanoret e gjata të turqishtes së vjetër e ishin bjerrë, si në pjesën dërrmuese të gjuhëve turkike. Po ashtu, këto zgjatime për efekt të metrit në rastin osman nuk reflektonin gjatësi të dikurshme të turqishtes së vjetër (Brendemoen, 1996, p. 436). Këto zgjidhje tregojnë që zbatimi i ʿarūz-it nuk ka qenë aq i përsosur sa mund të mendohet në krye, kur sillet në vëmendje një sistem metrik i tillë konçiz. Megjithatë, vargu turqisht i përsosur nuk është se ka munguar. Madje, një prej poetëve të fundit që ka shkruar poezi turqishte nëʿarūz, Jahja Qemali [tur. Yahya Kemal Beyatlı] (shek. XX), ka krijuar ndër vargjet më të mira dhe të patëmeta në këtë metër.
Një element tjetër i ʿarūz-it osman (turko-pers) është rima, në ndryshim nga sistemi kuantitativ grek e romak, ku rima nuk është përdorur. Por rima në tekstet turqishte me alfabet arab ishte në mjaft raste e aplikuar vetëm grafikisht, pra vizualisht, dhe jo fonetikisht. Prej këtej kemi ‘rima e syrit – rima e veshit’. Rima e syrit ishte mbizotëruese në tekstet poetike turqishte deri në gjysmën e dytë të shek. XIX. Kjo nuk do të thotë që rima fonetike nuk realizohej patjetër, por në mjaft raste, meqë përshtatja grafike kishte përparësi, ‘rima e veshit’ mund të mos realizohej si në poezinë moderne. Rima fonetike (‘e veshit’) do të fillonte të zbatohej nga gjysma e sytë e shek. XIX dhe në këtë mënyrë do të fillonin të dilnin në dritë edhe tekste që grafikisht “nuk rimonin”. Tjetër element është kaligrafia, çështjes të së cilës do t’i kthehem pak më poshtë.
2. METRIKA E POEZISË ALJAMIADO
Metrika e letërsisë shqipe aljamiado është ndër çështjet më pak të studiuara të letrave shqipe.[4] Përveç mungesës që shkaktohet në raport me studimin e letërsisë aljamiado, kjo pavëmendje ndaj dukurisë krijon boshllëk edhe në studimet letrare shqiptare në përgjithësi. Po ashtu, çon në mosnjohjen sa duhet të disa veçorive fonetike të shqipes së kohës kur janë shkruar apo kopjuar tekstet shqipe me alfabet arab, ashtu siç paraqiten në këto tekste, por edhe çon në shtrembërimin e veçorive poetike të teksteve letrare. Do t’ia “thyente” ose “përdridhte” këmbët metrit poetik që kanë zbatuar autorët, kishte për të thënë dikush.
Megjithatë, edhe pse jo sa është e nevojshme, për fat të mirë metrikës së poezisë shqipe të autorëve myslimane vëmendje të posaçme i kanë kushtuar në disa punime Rossi, Myderrizi dhe Kaleshi. Po ashtu duhet përmendur edhe kontributi i vyer i Ajetit mbi Vehbije-n e Tahir Boshnjakut.
Siç kanë konstatuar në fillim Rossi, Myderrizi dhe Kaleshi, dhe siç kanë rënë dakord edhe studiues të tjerë, poezia shqipe e autorëve myslimanë është ndikuar prej fillimit deri në fund nga modelet poetike orientale. Këta autorë kanë shkruar gazele (ode, poezi lirike), kaside (zhanër mjaft i gjerë, në kontekstin osman: panegjirikë, poezi lirike, etj.), ilahi (poezi, himne fetare), etj., të cilat kanë qenë sipas rastit përkthime ose krijime origjinale. Motivet e përdorura kanë qenë po ashtu kryekëput motive letrare orientale.
Ndërkaq, metrika e këtyre poezive është një prej çështjeve që ka nevojë për më shumë shqyrtim. Siç është vënë në dukje edhe më parë, njohja e veçorive metrike është kusht për leximin e saktë të tekstit (p.sh. KALESHI). Kjo është e mundur në shumë raste vetëm duke përdorur tekstin origjinal me alfabet arab, d.m.th. jo transkriptimin me alfabetin latin. Shpeshherë kuantiteti i zanoreve, theksi dhe veçori të tjera mund të përcaktohen me saktësi vetëm duke iu referuar origjinalit. Myderrizi jep shembuj ku fjalë të ndryshme tek Nezimi përdoren me theks të zhvendosur, për efekt të metrit (1954, f. 75).
Rima në disa raste krejt qartë ndjek modelin e bazuar në shkronjat e alfabetit arab, që d..m.th, fjalët rimuese do të mbarojnë me shkronjën e dhënë. Kjo skemë rime aplikohet kryesisht nëpër përmbledhjet e plota poetike të një autori, të njohura si divan. Pjesa më e madhe e shkronjave i përgjigjen bashkëtingëlloreve dhe rima edhe në transkriptim realizohet dhe është e rrokshme për bukuri, madje duke nxjerrë edhe ndonjë lapsus të transkriptimit ose faqosjes në botimet ekzistuese, të cilat janë gjithnjë të vyera, ashtu si puna e atyre që i kanë përgatitur. Këtu vetëm për efekt ilustrues i referohem Divanit të Nezmit (2008 dhe 2009), si dhe Divanit tw Sheh Hilmi Maliqit (2014). P.sh., në Divanin e Nezimit (2009, f. 375-378), në dy poezi më rimë në <د> [dal] (= /d/) të gjitha fjalët duhet të mbarojmë me /d/, por kemi te e para: mevxhud / merdud / maksut / syxhud / Nemrud / Mabud / Mahmud; dhe te e dyta: dilshad / abad / azat / ferjad / murat / ixhat / isnad. Edhe në poezinë pasardhëse (No: 116) transkriptimi ka këtë mospërputhje: ymit / shehit / baid mexhid / ferid /. Tek ‘Poezi me rimë në xhim <ج> [= xh]’ (f. 372 / No: 111) kemi muhtac [= muhtaxh, këtu është dhënë në turqishte] / muhtaç / muhtaç / muhtaç / muhtaç. Botimi i vitit 2008-s wshtw i përpiktë në këtë hollësi.
Këto shënime mbase duken pa kuptim në qoftë se. nuk mbahet parasysh teksti me alfabetin arab. Por duke pasur në vëmendje përpikmërinë e Nezimit, në secilin rast duhet të kishim bashkëtingëllore të zëshme dhe jo të pazëshme, përkatësisht /d/, /xh/ dhe jo /t/, /ç/. Po ashtu, me shumë gjasë, zanorja që i prin këtyre bashkëtingëlloreve të zëshme duhet lexuar e gjatë, siç është në origjinalin arabisht apo persisht dhe si duhet të jetë përdorur në tekstet poetike të këtij lloji në gjuhën shqipe. Shurdhimi në disa raste, duke e afruar shqiptimin më atë të turqizmit përkatës në shqipe ose të fjalës së dhënë në turqishten vulgare të kohës ose të turqishtes standarde të sotme, duhet konsideruar jo fort i saktë.
Rrokja e natyrës së rimës (duke iu referuar botimeve ekzistuese) bëhet e vështirë në rastin e poezisë së parë të Divanit (sipas botimit 2009), ku kemi rimë në elif <ا>. Elifi, që shënon sipas sistemit grafik osman zanoret /a, ā, e/, këtu përdoret me funksion pa diskutim zgjatues të rrokjes, meqë është në pozicion fundor. Rima në fakt realizohet me përsëritjen e fjalës [redif-it] /Mevla/, që do të duhej me /ā/.
Ngjashëm me funksion vokalizues, pra për të paraqitur zanore, si dhe zgjatues është edhe shkronja vav <و>, që paraqet sipas rastit edhe bashkëtingëlloren /v/, tek poezia me rimë në vav, që në botimet e divanit (2009: 417, No: 145, 2008: 168) jepet si “me rimën v”, por që duhet “me u”, sepse rima realizohet me redifin “arzu” [= ārzū].
Në raport më paraqitjen e këtyre lloj rimave sipas shkronjave të alfabetit arab, më korrekt tregohet studiuesi i divanit të Sheh Maliqit, duke shkruar thjesht emrin e shkronjës arabe pa i dhënë në titull vlerë gjegjëse me një germë të alfabetit të shqipes. Vlerën që ka shkronja arabe në tekst e mësojmë prej transkriptimit të fjalëve, p.sh. ‘Harfu-l-vav’ [Shkronja vav, d.m.th. me rimë në vav] (f. 183), ku vav-i përdoret për të dhënë zanore buzore. Për më tepër, ky botim është i shoqëruar më fotografitë e tekstit origjinal pranë tekstit të trankriptuar, çka e bën botimin shumë të vlefshëm dhe ndihmë të paçmuar për ata që kanë interes për origjinalin. Në ilahinë në fjalë, ‘Harfu-l-vav’, zanorja buzore herë është /o/, herë /u/, në këtë cilësi, edhe ky tekst mund të shihet si përfaqësues deri diku i atyre me ‘rimën e syrit’.
M’anë tjetër, kuantiteti i zanoreve në fjalët me origjinë arabe ose perse është çështje që meriton vëmendje.[5] Sidomos për fjalë që janë bërë pjesë e shqipes si turqizma. Nuk është pa vend të mendohet që autorë të ndryshëm (por sidomos Nezimi), këto fjalë i kanë zgjedhur për veçorinë e tyre fonetike në origjinal, pra edhe për zanoret e gjata.
3. METRI
Ka pak studime mbi metrin e përdorur në poezinë aljamiado (nga MYDERRIZI, KALESHI), që sidoqoftë mbeten të papërmendura fort. Duket se në mjaft raste është përdorur metri silabik tetërrokësh. Tetërrokëshin e përdor Nezimi, Hasan Zyko Kamberi, Muhammet Çami, Sheh Maliqi i Rahovecit, Dalip Frashëri, etj. Në disa vepra – kryesisht me karakter fetar e didaktik – kemi përdorim të metrikës kuantitative, sipas modelit tëʿarūz-it.
P.sh. Fjalorthi i Nezimit, siç e përcakton Rossi (Rossi, 1946, pp. 239-241), është shkruar me metrin munsariḥ tetrapodik: muftaiʿlun fāʿilun muftaʿilun fāʿilun [ – ᴗ ᴗ – | – ᴗ – | – ᴗ ᴗ – | – ᴗ – ]; kurse distiku përmbyllës në remel tetrapodik: fāʿilātun fāʿilātun fāʿilātun fāʿilāt [ – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – ]. Nezimi ka nëʿarūz edhe divanin në gjuhën turke (siç nuk do të pritej ndryshe), i cili fillon me një poezi në metrin hezexh tetrapodik mefāʿīlun mefāʿīlun mefāʿīlun mefāʿīlun [ᴗ – – – / ᴗ – – – / ᴗ – – – / ᴗ – – –], dhe është një shembull i aplikimit mjeshtëror të ʿarūz-it osman.
Figure 1: Fjalorthi i Nezimit, sipas botimit te Rossi-t (1946: 239-241)
Me ʿarūz është kompozuar edhe një tjetër fjalor i shkruar në Shkodër më 1835, që e shënon vetë autori: hezexh trimetërsh mefāʿīlun mefāʿīlun faʿūlun [ ᴗ – – – | ᴗ – – – | ᴗ – – ]. Në një studim më të thelluar mbi përmbajtjen e këtij fjalori, bazuar në kopjen, me sa duket të panjohur deri vonë, që ruhet Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit del se në 34 strofat e fjalorit janë përdorur 19 metra të ndryshëm (Doğan Averbek, 2018, pp. 231-232). Me gjasë arsyeja e përdorimit të një numri kaq të madh metrash në një tekst kaq të shkurtër është për t’i dhënë larmi dhe gjallëri tekstit; por kjo praktikë mund të jetë edhe e kushtëzuar nga fjalët që janë përfshirë në tekst.
Figura 2: Pjesë nga Fjalori i Shemimiut, sipas botimit te Rossi-t (1951: 119-120)
Metrin kuantitativ duhet ta ketë përdorur në fjalorin e tij turqisht-shqip (me gjasë fundi i shek. XVIII) edhe Myslym Hoxha nga Levani. Ky fjalor është përkthim i një fjalori të famshëm persisht-turqisht në vargje Tuḥfe-i Şāhidī, shkruar nga Ibrāhīm Shāhidī-u (vd. 1550) prej Muğla-s (Turqi), prej të cilit Myslym Hoxha ka huazuar edhe emrin e veprës.
Një nga shembujt interesantë të teksteve në vargje me metër kuantitativ, ʿarūz, është Vehbija e Tahir Boshnjakut (AJETI). Autori jep metrin duke shënuar “Vezni i ksaj asht shktu” në metrin remel tripodik: fāʿilātun fāʿilātun fāʿilāt [ – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – ]. Teksti i Vehbijes është i larmishëm edhe nga pikëpamja e ndërthurjes poezi-prozë. Në këtë rast larmia e linjës melodike është një prej elementeve më të rëndësishëm në këndimin e teksteve të kësaj natyre si pjesë e performancës narrative te realizuar sidomos në kontekste ceremoniale, ose më saktë gjatë seancave ku zhvillohej, dhe zhvillohet edhe sot, ziqri [lit. përmendja, përkujtimi], ushtrimi shpirtëror fakultativ që zhvillonin dhe zhvillojnë anëtarët e tarikateve të ndryshëm nëpërmjet përmendjes / përkujtimit të madhështisë së Zotit dhe lutjeve të tjera. Tekstet e përdorura në këto tubime krahas lutjeve standarde, janë ilahitë e nefesët e poetëve më të vlerësuar të traditës mistikë që mund të jenë në gjuhën shqipe por edhe turke, dhe janë në një pjesë të madhe krijime të shehlerëve, dervishëve dhe autorëve të tjerë lokalë.
Veznin e ka përdorur në vargjet e tija edhe Sheh Hilmi Maliqi i Rahovecit. Në shumë shembuj Sheh Maliqi është mbështetur në tetërrokësh, por ka syresh ku ai ka zbatuar ʿarūz-in. Në ilahinë e thurur ‘me rimë në vav’ (f. , ku vav-i i korrespondon një zanoreje buzore, ka disa linja melodike të cilat janë sipas rradhës: remel tetrapodik fāʿilātun fāʿilātun fāʿilātun fāʿilun [ – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – ]; remel tripodik fāʿilātun fāʿilātun fāʿilun [ – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – ]; dhe hemistik tetërrokësh dhe më pas shtatërrokësh, etj., që mund të jetë silabik por edhe kuantitativ. Edhe kjo renditje dhe ndryshim në metrin e vargjeve është bërë për t’i dhënë larmi dhe gjallëri vargut gjatë përformancave recitale të përshpirtshme të ziqrit. Gjatë një leximi duke u munduar t’i qëndrojmë besnikë metrit pa u munduar të normalizojmë tekstin, besoj se mund të kapet ritmi i tekstit, që gjithsesi, plotësinë e vet melodike e arrin gjithnjë gjatë performancave ceremoniale. Për të krijuar një ide mbi një prej llojeve të interpretimeve besoj se vjen në ndihmë edhe ky xhirim [https://www.youtube.com/watch?v=PZc9FvARJHI], ku këndohen edhe dy ilahi të Sheh Maliqit.
Duhet të theksohet se njohja e metrit që përdor autori në një tekst ndihmon në transkriptimin e saktë të tekstit të dhënë.
Autori që ka përdorur gjerësisht metrin kuantitativ është Hafiz Ali Ulqinaku. Sidomos në përkthimin e Mevlud-it të Sulejman Çelebiut dhe tekstit të Huda Rabbim-it të Ismail Hakki Erzurumit, Hafiz Aliu ka zbatuar me rigorozitet metrin e origjinalit: Huda Rabbim në hezexh tetrapodik mefāʿīlun mefāʿīlun mefāʿīlun mefāʿīlun [ ᴗ – – – | ᴗ – – – | ᴗ – – – | ᴗ – – – ]; Mevludi në remel tripodik fāʿilātun fāʿilātun fāʿilun [ – ᴗ – – | – ᴗ – – | – ᴗ – ].[6]
Ndërkohë Hasan Zyko Kamberi Mevludin e tij e ka shkruar në varg tetërrokësh (silabik). Megjithëse Mevludi më i njohur është ai i Sulejman Çelebiut, duhet sjellë në vëmendje që sot në gjuhën turke njihen 121 tekste mevludesh të ndryshme.[7] Kështu që nuk është krejt e qartë nëse në rastin e Hasan Zyko Kamberit kemi të bëjmë me përkthim, përshtatje apo krijim origjinal;[8] por duket të sillet në vëmendje që nuk janë të rralla rastet kur tetërrokëshi është preferuar nga autorët përkthyes shqiptarë.
Dalip Frashëri Hadikanë e tij e ka shkruar në tetërrokësh. Këtu kemi përkthim ose përshtatje të një teksti në prozë të Fuzuliut. Ndërkohë që pjesët në vargje të Dalipi ka zgjedhur t’i lërë në origjinalin turqisht, pa i përkthyer. Megjithëse qëllimi i tij kishte qenë të bënte më të afërt me lexuesin-kënduesin shqiptar Hadikanë në turqishte të Fuzuliut, ai përfshin në të njëjtin tekst vargjet origjinale që nuk është se mund të konsiderohen në gjuhë “popullore”. Madje, me gjasë, në kohë të Dalipit nuk i kuptonte pa vështirësi as një folës i lindur i turqishtes, nëse nuk ishte i kultivuar dhe i familjarizuar me këtë regjistër gjuhësor. Nuk ka dyshim, në gjykimin tim, që kjo zgjedhje e Dalipit ka ardhur prej dëshirës për të ruajtur formën poetike apo për të sakrifikuar strukturën gjuhësore në favor të vargjeve plot gjallëri të Fuzuliut. Sidoqoftë, shumë shqiptarë të ambientit të tarikateve këto vargje duhet t’i kenë shijuar më së miri në origjinal.
Një përshtatje në tetërrokësh të një teksti hagjiografik, këtë rradhë brenda shqipes, ka bërë një shkrues i një defteri personal, i quajtur Merko. Ai ka kthyer në vargje rrëfenjën e Demir Hanit, që në një tekst tjetër më të vjetër është e shkruar në prozë. Nefes-i Demir Han (poezia e Demir Hanit) është i vetmi krijim që Mekoja shënon si të vetin në defter.
Figure 3: Hadikaja e Dalip Frashërit, faqe hyrëse, AQSH
Figure 4: Hadikaja e Dalip Frashërit, faqja e parë, AQSH
Një marrëveshje të ngjashme do të bënte edhe Naim Frashëri gjatë përkthimit të një teksti më të hershëm, në fakt një teksti të lashtë, duke vënë në kandar strukturën metrike dhe gjuhën.[9] Mund të thuhet që autorët shqiptarë që kanë shkruar si në gjuhët klasike të kulturës islame, ashtu edhe në gjuhën shqipe kanë qenë të vetëdijshëm për vështirësitë e përcjelljes së një teksti nga një sistem në tjetrin, përkatësisht përcjelljes në gjuhën shqipe sipas një metri të përshtatshëm për shqipen të një teksti të shkruar në gjuhën turke ose perse sipas metrit të ʿarūz-it. Një shembull mjaft interesant i kalimin nga një sistemi i një tradite letrare në tjetrin është ai i përkthimit nga origjinali në greqishten e vjetër në gjuhën turke të këngës së parë të Iliadës që ka bërë Naim Frashëri. Naimi, karrierën e tij poetike, të paktën atë të botuar, e ka filluar me një vëllim në gjuhën perse. Ai ka përgatitur, mes shumë veprash të tjera, edhe një gramatikë të gjuhës osmane për grekë, duke u bërë i pari hartues jogrek i një vepre të tillë. Por ndoshta kontributi i tij më i veçantë, jashtë gjuhës shqipe, mbetet përkthimi i Iliadës. Zgjedhja që ka bërë Naimi duke mos tentuar aspak të bëjë një përshtatje vargje, por duke kthyer në prozë një tekst të shkruar më metrin kuantitativ të greqishtes së vjetër, tregon jo vetëm qasjen e tij, por edhe të autorëve osmanë ndaj teksteve në gjuhën turke, d.m.th. pritshmërinë e lartë sidomos kur bëhej fjalë për tekste në vargje. Këtë rrugë që çel Naimi e ndjek edhe një bashkëkohës i tij, Hilmi Selaniku [Selanikli Hilmi], një përkthyes tjetër i të njëjtit tekst, i cili jep më shkoqur arsyen pse kishte kishte marrë guximin të përkthente ndryshe veçse në prozë, duke aluduar për mospërputhjen e sistemeve metrike të poezisë së vjetër greke dhe asaj klasike turke.[10] Kjo prirje për të mbajtur veç ujrat e njërës dhe tjetrës enë të traditës poetike për rastin e Naimit duhet parë edhe në prizmin e veprimtarisë së tij letrare me karater dikaktik në përgjihtësi, që ai është munduar ta ndërtojë duke zgjedhur një gjuhë larg ndërtimeve të stërholluara. Njëfarësoj asaj që Samiu i mëshontë në shkrimet e tij mbi gjuhën, duke mbrojtur përdorimin e një regjistri të thjeshtë në shkrim, Naimi është përpjekur t’i japë hakun me veprën. Po ashtu, turqishtja e përkthimit të tij është mjaft e thjeshtë dhe e arritshme edhe prej lexuesve jo shumë të kultivuar të kohës, sidomos nëse vendoset kundrejt gjuhës së disa librave dhe periodikëve të së njëjtës periudhë. Në përkthimin në gjuhën shqipe të Iliadës ai ka përdorur tetërrokëshin. Nëse shihet edhe vargu i përdorur nga shumë autorë të letërsisë aljamiado, zgjedhja e Naimit duket më e natyrshmja.
Përveç tetërrokëshit, në tekstet aljamiado përdoren edhe metra të tjerë. P.sh., poezia e Muçi-zades është në nëntërrokësh. Në një poezi të Hoxhë Dobit, përkthim ose përshtatje nga një poezi turqishte, kemi pesë- ose gjashtërrokësh.
Një ndikim i mundshëm i poezisë silabike turqishte duhet mbajtur në vëmendje, sidomos kur është fjala për tekste të përkthyera të poezisë fetare. Edhe pse në poezinë në metrin silabik në gjuhën turke tetërrokëshi thuhet se nuk ka shumë përhapje, ai është mjaft i përhapur sidomos në poezitë e tarikateve ose të teqeve,[11] që shpeshherë më shumë janë kënduar se recituar, në mjaft raste të shoqëruara me saze (= bagllama, bulgari, sharki, etj.). Sot dimë pak për këto performanca në ambientin shqiptar, sepse tradita performative që i është mbivendosur nuk është mjaftueshëm e zbardhur aq sa të gjenden fijet që e lidhin me paraardhësen e saj.
Disa tekste “këngësh” i ka të shënuara si të tilla, nga sa shihet, edhe Nezimi, që i ka quajtur makamije. Po se në ç’makam janë kënduar në kohë të tij, sot nuk ka ndonjë shënim. Makamet e muzikës qytetare shqiptare disa studiues i kanë konsideruar të ngjashme apo të njëjta me makamet turke me të njëjtin emër. Të tjerë kanë shprehur rezerva në këtë drejtim. Ajo që mund të thuhet pa mëdyshje është se burimi i makameve shqiptare janë makamet turke.
Një gjë që duhet pasur në vëmendje kur i qasemi teksteve aljamiado është se konvencionet metrike që përdorim gjatë një analize letrare mund të jenë të pamjaftueshme dhe madje të deformojnë strukturën tekstore. Një ‘tetërrokësh’, fjala vjen, si metër vargëzimi na sugjeron më tepër se thjesht faktin që (gjysëm-)vargjet (ose hemistikët) përbëhen nga tetë rrokje. Por shabllonet poetike-muzikore ku përdoret ky ‘varg’ në poezinë popullore, me gjasë janë të ndryshëm nga ato të krijimtarisë letrare aljamiado, e cila kundrejt së parës duhet parë si ‘letërsi e kultivuar’ apo ‘krijimtari letrare e kultivuar’, për sa kohë që autorët që e kanë lëvruar kanë bërë zgjedhje të vetëdijshme për të nxjerrë një produkt sa më të përpunuar në funksion të qëllimit apo gjakimit të tyre estetik. Është tjetër çështje së çfarë na thotë sot kjo krijimtari – d.m.th., si receptohet dhe shijohet prej një lexuesi lloji i tekstit që ka qenë në modë pak a shumë deri në fillimin e shek. XX – që unë mendoj se kryesisht kuptohet keq për të mos thënë që nuk kuptohet fare. Për më tepër edhe sepse duket nuk ushqen e nuk i përgjigjet asnjë prej aspiratave botëkuptimore e filozofike të njeriut të modeluar sidomos sipas reformës kulturore të Shqipërisë komuniste. Duke mos ia njohur konvencionet, figuracionin dhe duke e parë / kundruar (thuajse) gjithnjë në një variant të balsamosur, kjo në një farë mënyrë është e vetmja gjë e pritshme. Por nuk ka gjithashtu asnjë përpjekje serioze as për ta zbërthyer nga një prizëm “antropologjik”, studimor, sipas kritereve që pranohen sot si më të përshtatshmet për të marrë një rezultat për të qenë.
4. SHKRIMI ~ ÇËSHTJE TË SHKRIMIT
Çështja e metrit është e lidhur me ortografinë, më saktë me çdo hollësi të ortografisë). Vërehet në botime të ndryshme një prirje për të “korrigjuar” tekstin, apo për ta përshtatur sipas varianteve formale që sot përceptohen si vernakularë të autorëve të vjetër, ose edhe për ta normalizuar. Nëse do të hiqen gabimet teknike që lidhen me përgatitjen e tekstit për shtyp (si radhitja, faqosja etj., sado që sot këto procese janë gjithnjë e më të automatizuara dhe lejojnë të bëhen korrektimet në kohë të shkurtër, por prapë gabimet gabimet mbeten prezente dhe deri diku edhe të pashmangshme) kemi gabime ose shmangie, të qëllimshme ose jo, prej punës filologjike me tekstet. Në disa raste, në kërkim të arkitekstit / tekstit autograf të mundshëm, studiuesit marrin përsipër edhe të gjykojnë si të saktë ose të pasaktë çdo shembull që nuk përputhet me variantin e konsideruar më afër origjinalit. Përveç problemeve të tjera, këto ndërhyrje, që mund të jenë edhe pasaktësi në lexim, sipas rastit çojnë në vargje me zanore “të ngrëna” dhe rrjedhimisht në shtrembërimin e metrit që mund të ketë zgjedhur autori. Në tekstet gegërishte kjo mund të shihet me qartë, pasi në to ka më shumë lexime ku ë-të pathekse që në një tekst origjinal janë thënë krejt qartë, në transkriptim janë mënjanuar. Kjo dukuri shkakton pasqyrim të turbullt të poetikës dialektore.
Sistemi i ʿarūz-it kërkon përshtatje si në numrin e rrokjeve, ashtu edhe në linjën ritmike. Autorët që e kanë zbatuar në gjuhën shqipe, ritmin e kanë ndërtuar shpesh nëpërmjet inversionit (shih p.sh. (Kaleshi, Mevludi te shqiptarët, 1996, pp. 73-4, 75)), bjerrjes së rrokjeve apo morfemave shërbyese, apo edhe nëpërmjet përdorimit të turqizmave.[12]
Autorë (ose shkrues ~ kopjues të ndryshëm) të ndryshëm kanë dhënë shpesh zgjidhje të ndryshme grafike për paraqitjen e disa zanoreve dhe bashkëtingëlloreve të shqipes. Kjo tregon nga njëra anë sa të zotë kanë qenë me shkrimin dhe sa mund të jenë përpjekur të zbatojnë një ‘kanon grafematik’, që në shumë raste janë përpjekur ta përshtasin nga tekstet në gjuhën turke.
Nga ana tjetër, ka disa autorë ~ shkrues, që “vënë dorë” mbi ortografinë origjinale të turqizmave më origjine arabe ose perse (që edhe në turqishten osmane janë zakonisht shkruar duke ruajtur ortografinë origjinale, – megjithëse në turqishte dhe prej këtej edhe në shqipe janë shqiptuar pak ndryshe nga origjinali burimor) duke përdorur një paraqitje grafike më fonetike. Kjo dukuri nuk ka qenë e rrallë as në tekste turqishte të shkruar nga turq etnikë. Mendimi se paraqitja grafike fonetike paraqet një fazë kur turqizmat e shkruara në këtë mënyrë kanë qenë tashmë të asimiluara nga shqipja [13] nuk më duket krejt i drejtë. Edhe për arsye se merr si variant të kontaktit gjuhësor variantin gjuhësor ‘letrar’ dhe lë në hije faktin që varianti ose variantet prej nga janë kopjuar turqizmat ka /kanë qenë (ndër) kryesisht variantet ballkanike dialektore të turqishtes osmane; ose madje edhe gjuhët e tjera fqinje si p.sh. serbishtja, maqedonishtja, greqishtja. Kjo nuk do të thotë që nuk ka pasur huazime librore; por këto në raport me të parat kanë qenë më të pakta në numër. Gjithësësi, çështja e shqiptimit në çdo kontekst letrar edhe në rastin e huazimeve librore besoj se është ende e hapur për diskutim. Për mendimin tim një paraqitje grafike e tillë më shumë tregon nivelin fillestar të nxënies në raport me alfabetin arab të këtyre shkruesve. – Turqizmat me origjinë arabe e perse, në pjesën dërrmuese janë shqiptuar si i njohim sot edhe kur janë shkruar sipas ortografisë origjinale; po ashtu janë shqiptuar edhe në turqishte të përshtatura me turqishten e kohës, megjithëse në përgjitësi janë shkruar si në gjuhën arabe e perse prej nga janë kopjuar. – Në disa raste kemi shkrues ~ shkrimtarë myslimanë që me sa duket duke mos i besuar shumë aftësisë së tyre për të shkruar me alfabetin arab, përdorën në vend të tij alfabetin grek. Arsyet mund të jenë disa, por të gjitha të lidhura me prakticitetin, jo me ndonjë ideologji. (Megjithatë) Tekstet e tilla (në gjuhën shqipe, turke e arabe) me alfabet grek ishin gjithnjë replika të teksteve me alfabet arab. Kjo shihet jo vetëm prej përmbajtjes, por edhe prej grafisë greke që në këto / disa raste përpiqet t’i rrijë besnike deri në detaje grafisë arabe.
Një çështje tjetër që lidhet me shkrimet shqipe me alfabet arab është ajo e ‘kaligrafisë’, që mes tjerash është një element që ndihmon në klasifikimin e teksteve.
Një pjesë e teksteve që njohim sot janë shkruar nga dora e autorëve. Këtë duket se mund ta themi me siguri për divanin në gjuhën turke të Nezimit – Zyber Bakiu është i bindur për këtë. Në këtë mënyrë jemi në gjendje të njohim kaligrafinë e Nezimit. Në këtë divan ai ka përdorur dy lloje shkrimesh nastaliḳ për tekstin e rrjedhshëm dhe nasḫ për tekstet në margjinë. Kaligrafia e Nezimit – duke marrë si më të mundshmin mendimin se teksti është autograf – është një shembull elegance dhe mjeshtërie dhe tregon se ai kishte marrë një shkollim shumë të mirë deri në nivelet më të larta. Sigurisht, ajo është njëkohësisht kaligrafi ‘formale’ (dhe jo thjesht shkrimi i dorës i zakonshëm i Nezimit) që mësohej përtej aftësimit në literaci dhe secili lloj shkrimi, që mund të konsiderohet edhe gjegjës i asaj çka është font-i në Word, si në tekstet letrare ashtu edhe në diplomatikën dhe burokracinë osmane kishte funksionin e vet. Nastaliḳ dhe nasḫ ishin dy prej shkrimeve që përdoreshin edhe për tekstet letrare që shkruanin skribët profesionistë, ose personat që kishin formimin e duhur, si Nezimi.
Figure 5: Divani turqisht i Nezimit, fq. 1 [1b], BKSH
Figure 6: Divani turqisht i Nezimit, fq. 3 [2b], BKSH
Ka edhe mjaft kopjime të pjesshme që janë bërë më shumë mjeshtëri. Këto shpesh janë shkruar në vëllime më modeste për nga cilësia e letrës dhe e libërlidhjes (dhe kanë me pak ose nuk kanë fare ornamente) dhe kanë qenë të destinuara për përdorim vetjak por ka pasur përmbledhje të tilla antologjike të cilësisë së lartë dhe luksoze.
5. BOTIMI
Një prej diskutimeve rreth teksteve shqipe me alfabet arab është mbi procesin e botimit të tyre, më saktë mungesën e tij. “Mosbotimi” është parë si faktor që ka penguar përhapjen dhe njohjen e tyre, sipas disa studiuesve. Ky është një opinion që e deformon perceptimin tonë sot mbi kohën për të cilën flasim dhe shtrembëron tablonë, pasi gjithnjë niset duke marrë për të mirëqenë që ‘botimi’ është i lidhur gjithnjë me shtypshkrimin.
Është e vërtetë që shtypshkronja është revolucioni më i madh në procesin e prodhimit të librit; që ka mundësuar prodhimin dhe përhapjen e shpejtë të teksteve dhe, duke qenë shtypshkronjat sipërmarrje që punën e tyre e kishin të lidhur edhe me marrëdhënien me autoritetet (shpesh për të marrë leje), por edhe nga dokumentacioni që kanë mbajtur vetë sipërmarrjet, sot ekziston mundësia edhe për llogaritje statistikore. Nga ana tjetër, shtypshkronja si pjesë e shërbimeve të aksesuseshme nga masa e gjerë, në shtetin osman është futur disa shekuj më vonë se në Europë. Megjithatë, në kontekstin osman, të paktën, ka mjaft faktorë të tjerë që duhen marrë parasysh kur diskutohet marrëdhënia mes shkrimtarit, botuesit dhe lexuesit. Kjo marrëdhënie nuk është aspak drejtvizore, ashtu siç nuk kanë qenë ekuilibrat mes grupeve të interesit po aty. Është me interes të shënohet, mes tjerash, që teksti i shtypshkruar asnjëherë nuk e fitoi admirimin që i falej dorëshkrimit.
Në fillim duhet bërë e qartë që statistikat që lidhen me prodhimin, shpërndarjen dhe shitjen e librave nuk janë gjithnjë të mjaftueshme për të krijuar një ide të qartë të marrëdhënies së njerëzve me librat ose tekstet e shtypshkruara. Librat që janë botuar nuk është e thënë të jenë shitur plotësisht dhe librat që janë blerë mund edhe të mos jenë lexuar fare. Kam pasur rastin të shoh personalisht, në një bibliotekë në vendon tonë, libra të shtypshkruara të shek. XIX me faqe të tëra të paprera, të pandara nga njëra-tjetra siç kishin dalë nga shtypshkronja, të cilat m’u desh t’i prisja për të lexuar përmbajtjen; gjë të cilën mbase do të kishte qenë mirë të mos e kisha bërë, pikërisht për të mos fshirë gjurmën e interesit për këto kopje të librave.
Libri i (ri-)prodhuar nëpërmjet kopjimit me dorë, nga ana tjetër duket se është me afër kërkesës reale për tekstin dhe leximin. Të dhëna për marrëdhënien e njerëzve më librin në kontekstin osman janë nxjerrë nga defterët e trashëgimisë (tereke defterleri) ku shënohej pasuria e njerëzve që ndërronin jetë, mes tjerash edhe librat që kishin pasur në zotërim.
Një tjetër burim i librave apo teksteve që ishin në qarkullim dhe lexoheshin janë të dhënat e ndryshme mbi bibliotekat e teqeve, xhamive etj. në rastin shqiptarë duhet të thuhet që shumë tekste aljamiado që ruhen pranë Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shtetit në Tiranë kanë ardhur nga Teqeja e Konicës; këto vepra janë, për fat të keq, ajo çfarë ka mbetur nga dhunimi i institucioneve islame të zonës së Jugut të Shqipërisë dhe Epirit, sidomos gjatë luftrave ballkanike. Një tjetër bibliotekë shumë e pasur për përmbajtjen e të cilës mund të themi diçka është ajo e Teqesë se Mukattamit ose Teqesë së Kajgusuz Abdallit, në Kajro. Një teqe tjetër që duhet shënuar është teqeja bektashiane e Elbasanit. Bibliotekat private me vepra aljamiado janë edhe ato një burim i pashoq në këtë drejtim, megjithëse sot më shumë preferojmë t’i referohemi si “koleksione” dhe librave t’u qasemi si objekte muzeale – jo se nuk e kanë edhe këtë dimension. Por sot në mjaft raste vlerësohen më fort si antika të destinuara për udhëtim jashtë vendit, një pjesë syresh pasi më parë janë shpëtuar nga pirgjet e përqendrimit (literalisht: nga plehrat) më ndërhyrjen gjithnjë bujare të mbledhësve të materiale të riciklueshme. Së paku në këtë mënyrë, duke u përfshirë në këtë sistem shkëmbimi, shkojnë në duar të dikujt që i sheh si diçka me vlerë. Paçka se edhe neve na varfërohet përralla për veten dhe të shkuarën që do mund t’i tregojmë atyre që do lëmë pas, por edhe vetes tonë. Mund të uroj vetëm që blerësit të jenë sa më shumë prej nesh, si dhe të shpreh admirimin dhe respektin për të gjithë ata që kanë bërë sakrificën duke i ruajtur ende në respekt të të parëve.
Një burim alternativ që na informon mbi kulturën e leximit janë përmbledhjet e përgatitura nga individë të ndryshëm për përdorim vetjak. Këto përmbledhje përbëjnë një pjesë shumë të konsiderueshme të teksteve të shkruara, megjithëse nga ana tjetër janë me vulnerabël sepse zakonisht përbëhen nga materiale me pak cilësore e më pak rezistente se ato të përmbledhjeve të porositura, si dhe duke qenë në zotërim të institucioneve, por në zotërim të individëve që në shumë raste nuk i kanë parë si të denja për t’i ditur ndonjë kimet kanë qenë më të ekspozuara ndaj moskujdesit, dëmtimit dhe asgjësimit. Në rastin e këtyre përmbledhjeve konvencionet e sotme libër-shkrimtar-lexues të kulturës së shtypshkrimit e humbin vlefshmërinë.
Nëse në dorëshkrime të ndryshme – të përgatitura për të tjerët, madje edhe qoftë nga i njëjti shkrues-kopjues – shkruesi është nga pak edhe ‘shkrues’, por edhe ‘redaktor’, çka sjell në disa raste edhe ndryshime mes kopjeve të së njëjtës vepër (por nuk është ky shkaku i vetëm i varianteve), në rastin e dorëshkrimeve personale ndarja autor-kopjues-lexues sfumohet krejtësisht, pasi lexuesi është shkrues-kopjues, por edhe autor, duke qenë se në bllokun e tij mund të bëjë shënime apo të shkruajë tekste të vetat origjinale.
Kopjet “zyrtare”, bashkë me kopjet “jozyrtare”, pra dorëshkrimet e prodhuara nga shkrues profesionistë dhe ato të shkruara nga individë për përdorim personal, plotësojnë kuadrin e traditës letrare të vlefshme dhe të vlerësuar në një vend të caktuar. Në këtë mënyrë, autorë si Nezimi, Hasan Zyko Kamberi, Sulejman Naibi etj., konsiderohen të mëdhenjtë e letërsisë aljamiado, edhe sepse vepra e tyre është kopjuar dhe riprodhuar e plotë apo thuajse e plotë disa herë dhe sepse pjesë të saj janë kopjuar shumë e shumë herë nga individë të ndryshëm.
Sigurisht që kulturën e shkrimit, kopjimit dhe të leximit duhet ta marrim në konsideratë duke pasur parasysh përhapjen e literacisë në periudhën, kontekstin kulturor dhe vendin e dhënë. Krahasuar me të sotmen nuk është kurrkund. Nga ana tjetër, shumë vepra janë mësuar përmendësh dhe janë popullarizuar edhe më tej duke u bërë në mjaft raste pjesë e folklorit urban dhe më gjerë.
Gjithsesi, kjo nuk e bën këtë letërsi më shumë të lidhur me traditën orale se me atë të shkruar. [Është shkruar disa herë këtu (peizazhe.com) edhe mbi kulturën e leximit në epokën paramoderne, duke i mëshuar faktit që leximi i sodit, pa zë, nuk ka qenë i aplikuar dikur].
Nga ana tjetër, shkrimtarët e shqipes shpeshherë kishin qenë më parë shkrimtarë të një gjuhe të huaj. Dhe ata bënin përpjekje ose për të aplikuar edhe për shqipen shabllonet e modelet e gjuhës tjetër që shkruanin, ose bënin matje e prerje dhe gjenin diçka më të përshtatshme për shqipen, duke u mbështetur në këtë rast edhe në materialin poetik ekzistues në gjuhën shqipe. Mendimi se këto tekste kanë pasur thjesht funksion mnemoteknik dhe nuk duhen konsideruar “letërsi e shkruar” më është dukur deri diku i përshtatshëm edhe mua, por sot e shoh më ndryshe.
Estetika grafike e tekstit, përpjekjet herë të suksesshme e herë jo për të transplantuar modelet letrare të kulturës së lartë të kohës, njohja e kanoneve shkrimore klasike dhe, përveç këtyre, edhe adhurimi, përnderimi dhe sublimimi për shkrimin dhe shkronjën si pjesë e kulturës fetare mistike-filozofike të projektuar në çdo rast në tekstin e shkruar e bën të detyrueshme një qasje tjetër nga ajo që kemi sot ndaj teksteve të letërsisë shqipe të shkruara me alfabet arab dhe derivateve të tyre me alfabete të tjera.
SHËNIM:
Në foton e ballinës është një poezi në gjuhën turke (gazel-i müselsel) e Ibrahim “Fehmi” Peqinit (“Fehmi” pseudonimi letrar), që është gjendet në faqen ku jepet teksti që mund të konsiderohet si kolofon i një përmbledhjeje (mexhmua) me poezi të ndryshme në gjuhën turke, etj. Sipas shënimit të datës 25 prill 1931 (që duhet të jetë data kur janë bërë shtesat e fundit, si p.sh. shënimi), përmbledhja në dorëshkrim është përgatitur nga dervish Sulejman Libohova për Nuri Efendi Kasoruhon, por meqë ky i fundit kishte ndërruar jetë, duke zbatuar vullnetin e të afërmve dorëshkrimi ishte dhuruar (ishte lënë vakuf) për shpirtin e të ndjerit. Përmbledhja fillon më disa këshilla të mbretërve të Indisë në gjuhën turke dhe vijon më poezi të ndryshme të Edhem Beut, po në gjuhën turke, ku ndër të parat është edhe një kushtim për Mahmud Pashën të birin e Mustafa Pashës së Shkodrës.
Ibrahim Fehmi Peqini ka qenë një poet, me sa duket i njohur prej bashkëkohësve dhe mjaft i vlerësuar. Për poetët e Vilajetit të Shkodrës që kanë shkruar në gjuhën turke, perse dhe arabe i pari që ka bërë një prezantim për një publik të gjerë është Ali Emirī, një burokrat osman, por që njihet më shumë si bibliofil, koleksionist, zbulues veprash të rralla dhe autor, që trojet shqiptare ka vizituar si inspektor finance në Vilajetin e Shkodrës dhe të Janinës. Njihet si themeluesi i Bibliotekës “Millet” që u krijua më dhurimin e koleksionit të tij personal prej rreth 16.000 vëllimesh Bibliotekës së Shejhulismal Fejzullah Efendiut në Fatih (Stamboll), ku punoi edhe si drejtori i saj i parë. Kontributi i tij më i vyer në lidhje me Shqipërinë është mbledhja të dhënave dhe materialeve për poezinë klasike osmane të lëvruar në këto vilajete. Disa të dhëna mbi poetët e Shkodrës i ka botuar në formë zërash në gazetën Ikdam (Përpjekja). Ka arritur të botojë vetëm njëzet zëra, por në shkrimet e tij përmenden me dhjetëra personalitete shqiptare të tjera të kohës. Njëri syresh, që nuk i është kushtuar një shkrim i posaçëm është edhe Ibrahim Peqini, një autor që ka shkruar një divan në gjuhën turke. Vlera më e madhe e punës që ka bërë Ali Emirī është nxjerrja në pah e komunikimit dhe shkëmbimit letrar mes personaliteteve shqiptare që ai përmend. Nga ana tjetër, prezenca në përmbledhjen e përgatitur nga Sulejman Libohova të disa prej këtyre autorëve që i njohim edhe prej burimesh të tjera, e bën më të qartë marrëdhënien në fushën e letrave apo së paku njohjen, përtej rajoneve, edhe mes intelektualëve dhe shkrimtarëve të veriut dhe të jugut. Këtyre shembujve mund t’u shtohen edhe ndikimet në krijimtarinë në gjuhën shqipe.
© 2021 Fatos Dibra. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
6. BIBLIOGRAFI KRYESORE
Abazi-Egro, G. (Re.). (2009). Nezim Berati – Divani shqip. Tiranë: Toena.
Abazi-Egro, G. (Re.). (2016). Hasan Zyko Kamberi – Poezi. Tiranë: Botimet Albanologjike.
Ajeti, I. (2005). Pamje historike e ligjërimit shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX. Në Studime dialektore dhe etimologjike (fv. 217-302). Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
Brendemoen, B. (1996). Osmanlı ve Çağatay Şiirinde İmâle ve Aslî Uzun Ünlüler. Në Uluslararası Türk Dili Kongresi: 1992 (26 Eylül 1992-1 Ekim 1992) (fv. 435-456). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Dilçin, C. (2016). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi (bot. i 11). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Doğan Averbek, G. (2018). Türkçe-Arnavutça Manzum Sözlük Dürre-i Manzûme’nin Bilinmeyen İki Nüshası. FSM İlmî Araştırmalar Dergisi(12), 223-242.
Frashëri, M. N. [M. Naim Fraşari] (Përkth.) (1303/1885-1886). İlyada eser-i Homer. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matba‘ası.
Hamiti, A. (2008). Nezim Frakulla dhe divani i tij shqip. Shkup: Logos-A.
Hondozi, J. (2014). Sheh Hilmi Maliqi dhe Divani i tij shqip. Shkup: Logos-A.
Johanson, L. (1995). Formal aspects of ʿaruḍ versification. Në L. Johanson, & B. Utas (Red.), Arabic Prosody and its Applications in Muslim Poetry [Transactions, Vol. 5] (fv. 7-16). Uppsala: Swedish Research Institute in Istanbul.
Kaleshi, H. (1970). Veprat turqisht dhe persisht të Naim Frashërit. Gjurmime Albanologjike(1-2), 143-153.
Kaleshi, H. (1976). Roli i shqiptarëve në letërsitë orientale. Në Seminari i kulturës shqiptare për të huaj 2 (Përmbledhje e ligjëratave të mbajtura në seminarin e vitit 1975) (fv. 151-217). Prishtinë: Fakulteti Filozifik i Prishtinës.
Kaleshi, H. (1996). Mevludi te shqiptarët. Në H. Kaleshi, F. Mediu, & S. Q. Purellku (Red.), Vepra I (fv. 63-78). Shkup: Logos-A.
Kaleshi, H. (2020). Letërsia shqipe Aljamiado. (Përkth. A. Hamiti). Përpjekja, 25(36-37), 139-162.
Kaleşi, H. (1964). Arnavut Edebiyatında Türk Etkileri. Në X. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Biliriler 1963 (fv. 61-74). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Karateke, H. T. (1995). İşkodra şairleri ve Ali Emiri’nin diğer eserleri. İstanbul: Enderun.
Luli, F., & Dizari, I. (2005). Hafiz Ali Ulqinaku – jeta dhe veprat. Shkup: Logos-A.
Luli, F., & Dizdari, I. (2002). Mevludet në gjuhën shqipe. Shkodër: Camaj-Pipa.
Meredith-Owens, G. (1986). ʿArūḍ. Në The Encyclopaedia of Islam (New Edition) (bot. i 4, Vëll. i 1, f. 677). Leiden: E. J. Brill.
Myderrizi, O. (1954). Nezim Frakulla (1690(?) – 1750). Buletin për Shkencat Shoqërore, 56-76.
Myderrizi, O. (1955). Letërsia fetare e bektashive. Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore(3), 131-142.
Myderrizi, O. (1955). Letërsia shqipe me alfabetin arab. Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore(1), 148-155.
Myderrizi, O. (1957). Erveheja. Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria Shkencat Shoqërore(1), 253-278.
Myderrizi, O. (1957). Një dorëshkrim shqip i panjohur i Gjirokastrës (shek. XIX). Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore(1), 177-200.
Myderrizi, O. (1961). Fjalori shqip-tyrqisht i H. Ali Ulqinakut. Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria Shkencat Shoqërore(3), 117-146.
Özcan, N. (1992). Bektaşî Mûsikisi. Në TDV İslâm Ansiklopesidi (Vëll. i 5, fv. 371-372). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Paker, S. (1991). Turkey. Në R. Ostle (Re.), Modern Literature in the Near and Middle East, 1850–1970 (fv. 17-32). London – New York: Routledge.
Rexhepi, A. (2019). Poetika orientale në poezinë shqipe. Studime, 2018, 25, 287-303.
Rossi, E. (1946). Notizia su un manoscritto del canzoniere di Neẓīm (secolo XVII-XVIII) in caretteri arabi e lingua albanese. Rivista degli studi orientali, 21(2/3/4), 219-246.
Rossi, E. (1951). Un inedito lessico rimato turco-albanese composto a Scutari nel 1835. Rivista degli studi orientali, 26(1/4), 114-123.
Selanikli Hilmi [Përkth.] (1316/1898-1899). İlyas Yahud Şair-i Şehîr Omiros. İstanbul: Matbaa-i Şirket-i Mürettibiye.
Skëndo, L. (1927). Disa dorëshkrime shqip me gërma tyrqishte. Diturija, 2(8), 288-299.
Terzioğlu, D. (2012). Mecmû’a-i Şeyh Misrî: On yedinci yüzyıl ortalarında Anaolu’da bir derviş sülûkunu tamamlarken neler okuyup yazdı? Në H. Aynur, M. Çakır, H. Koncu, S. S. Kuru, & A. E. Özyıldırım (Red.), Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII: Mecmûa: Osmanlı edebiyatının kırkambarı (fv. 291-321). İstanbul: Turkuaz.
Thiesen, F. (1982). A Manual of Classical Persian Prosody: With Chapters on Urdu, Karakhanidic and Ottoman Prosody. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Uçman, A., Koncu, H., & Çakır, M. (Red.). (2013). Sinanoğlu Mevlidi (Ümîzü’l-müsnibîn). İstanbul: Kitabevi.
Uslu, G. (2017). Homer, Troy and the Turks: Heritage and Identity in the Late Ottoman Empire, 1870-1915. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Vehbiu, A., & Ndoni, S. (1989). Orientalizmat në poemën “Erveheja” të M. Kyçykut-Çamit. Studime Filologjike(3), 101-112.
Weil, G. (1986). ʿArūḍ (I). Në The Encyclopaedia of Islam (New Edition) (bot. i 4, Vëll. i 1, fv. 667-677). Leiden: E. J. Brill.
Zheji, G. (1988). Bazat e vargëzimit shqiptar. Tiranë: Shtëpia botuese “Naim Frashëri”.
[1] Për një diskutim mbi çështjen e emërtimit të kësaj tradite letrare shih (Rexhepi, 2019).
[2] Ka një literaturë shumë të gjerë mbi sistemet e ndryshme metrike. Për një vështrim të shkurtër mbi thelbin formal të ʿarūḍ-it do të sugjeroja (Johanson, 1995); për sistemin kuantitativ të gjuhëve klasike dhe atë shqiptar mund të shihet (Zheji, 1988, p. 25 vv) [dhe passim]. Po ashtu metrin kuantitativ islam (arab, pers e turk) mund të shihet p.sh. (Thiesen, 1982), (Weil, 1986) dhe (Meredith-Owens, 1986).
[3] Këtë e vënë në dukje edhe (Myderrizi, 1954, p. 74), shih për më shumë edhe (Johanson, 1995, pp. 10-12).
[4] Shih për një diskutim edhe (Rexhepi, 2019).
[5] Nga botimet e teksteve shqipe me alfabet arab, për sa i përket paraqitjes me kujdes të veçorive fonetike të tekstit, botimi i Vehbijes që ka përgatitur I. Ajeti (Ajeti, 2005) më duket më korrekti i bërë deri tani.
[6] Veznin (metrin) e Melvudit të Hafiz Aliut e ka përmendur së pari në një botim, me sa di, Mid’hat Frashëri (Skëndo, 1927), por metrin e Mevludit e ka nxjerrë te saktë i biri i autorit, Hafiz Said Ulqinaku. Sa i përket transkriptimit, për mendimin tim më i sakti është ai i Tahir Dizdarit (Luli & Dizari, Hafiz Ali Ulqinaku – jeta dhe veprat, 2005), që ka mbajtur parasysh veçoritë dialektore të të folmes së autorit.
[7] Këtë të dhënë jep Köksal, F., Mevlıd-nâme, Ankara: TDV Yayınları, 2011: 31, 57-58, përcjellë sipas (Uçman, Koncu, & Çakır, 2013, p. 8).
[8] Edhe Kaleshi e diskuton mundësinë që Hasan Zyko Kamberi ta ketë përkthyer tekstin e Mevludit, por duke sjellë në në vëmendje si burim të mundshëm veprën e Sulejman Çelebiut (Kaleshi, 2020, p. 148).
[9] (Fraşari, 1303/1885-1886). Shih edhe (Kaleshi, 1970, pp. 151-152), (Paker, 1991, pp. 28-29 sidomos) dhe (Uslu, 2017) [passim].
[10] (Selanikli, 1316/1898-1899, pp. VI-VII).
[11] Shih (Dilçin, 2016, pp. 343-353); Özcan shkruan se nefeset bektashiane [në gjuhën turke FD] në metrin silabik janë shkruar më së shumti në 11-rrokësh [6 + 5] me cezurë, ose 8-, 7- ose 5-rrokësh pa cezurë (Özcan, 1992, p. 372).
[12] Ka disa mendime mbi turqizmat në letërsinë shqiptare të traditës myslimane, ku përgjithësisht shihen si shtresë jo fort e nderuar, ose si zgjedhja e përshtashme për kohën kur janë shkruar këto vepra. Një qasje disi më ndryshe bën Vehbiu (Vehbiu & Ndoni, 1989) [me bibliografi]. Sidoqoftë, bihet dakord edhe se ndërhyrja që i ka bërë J. Vretoja veprës së Muhamet Çamit ka qenë krejt tjetërsuese.
[13] Shih p.sh. (Abazi-Egro, Hasan Zyko Kamberi – Poezi, 2016, p. 60).
