HISTORIA PËRBALLË TREGUT

Një foto qarkulloi vrullshëm këto ditë në rrjetet: atlete ofruar për shitje mu përpara një pllake, që përkujtonte vendin ku “ka rënë” Heroi i Popullit Qemal Stafa. Komentet dhe interpretimet i shumëfishoi edhe një debat paralel, rreth rivlerësimit të statusit të po këtij Qemali, në panteonin shqiptar.

Reagimi më i lehtë erdhi prej atyre që shprehën keqardhje për përdhosjen e vlerave dhe komercializimin (banalizimin) e hapësirës publike. Spektakli para kësaj pllake iu shtua spektakleve të tjera të irreverencës dhe indiferencës, që janë luajtur para monumenteve, statujave dhe lapidarëve të lënë pas nga regjimi totalitar.

Por këtu ishte fjala për Qemal Stafën, një nga emrat e përjetësuar nga Hoxha dhe të vetët; kryeshenjt i një kalendari politik që tashmë shihet me dyshim të madh, për shkak edhe të abuzimeve që ia kanë bërë krijuesit e tij. Me Qemalin lidhet edhe data kalendarike e 5 majit, që u kushtohet të rënëve të kombit.

Qemali ishte një lider i ri komunist, që ndiqej prej administratës fashiste mu për këtë arsye, dhe që e vranë kur po rrekej t’i ikte policisë. Indinjata që shoqëron përpjekjet për rivlerësimin e tij nuk ka të bëjë me atë çfarë dimë për atë vetë; vjen më tepër si indinjatë e një brezi të identifikuar prej dekadash me simbolin e Qemalit, që tani refuzon t’i shumëzojë me zero kontributet e veta për vendin.

Nëse Shqipëria sot dhe qytetarët e saj duhet të vazhdojnë t’i bëjnë nderime të zgjedhura një komunisti të vrarë gati 80 vjet më parë nga policia fashiste, për këtë mund të diskutohet dhe duhet të diskutohet; aq më tepër që komunizmi nuk ka emër të mirë në këtë vend.

Sërish, kjo nuk ka të bëjë aq me Qemalin dhe fatin e tij të hidhur, por me përdorimin – për mua edhe abuziv – që iu bë atij dhe vrasjes së tij, nga regjimi. Për gjysmë shekulli, qytetarët në Shqipëri dëgjuan për Qemal Stafën, lexuan për Qemal Stafën, panë filma për Qemal Stafën. I gjithë ky kult i shërbente diçkaje – dhe kjo diçka tashmë është shembur përdhé, duke lënë vetëm fantazmën e kultit ende në këmbë.

Sikurse rëndom dhe gjetiu, inxhinierët e opinionit publik, në Shqipërinë e Hoxhës, e tejkaluan menjëherë sensin e masës, meqë askush dhe asgjë nuk do t’i kundërshtonte dot.

Edhe pllaka i përket këtij ekzagjerimi, kësaj hiperbole. Unë mund ta kuptoj një shenjë që lajmëron shtëpinë ku ishte rritur Qemali – por jo këtë pllakë, që tregon vendin “ku ka rënë” Qemali. Nuk shoh arsye pse duhet shënjuar dhe kujtuar ky vend publikisht. Nuk është se Qemali zgjodhi që të vdiste atje – dhe as që të luftonte pikërisht atje fashizmin. Ai që e vrau, mbase as që e dinte se kë vrau. Etj.

Vrasja mund të kish ndodhur kudo gjetiu. Nëse duam të flasim për zgjedhje të vendit, këtë e bëri vrasësi, atje ku e pa të përshtatshme të shkrehte këmbëzën.

Prandaj, që një autoritet tashmë i shfronëzuar, e pat vendosur dikur këtë pllakë, sepse i duhej që Qemali i vdekur (i vrarë) të mbetej protagonist në jetën e Tiranës, kjo nuk e përligj ekzistencën e sotme të pllakës dhe as nevojën për ta “nderuar” atë si pllakë, dhe ngjarjen që i bashkëlidhet.

Për mua, pllaka duhet hequr që andej, dhe jo sepse i rëni nuk meriton të kujtohet, por sepse si mënyrë të kujtuari nuk është më e mira për sot.

Argumentin po e mbështet edhe me një krahasim: a do ta pëlqenim një përmendore tek ai vend, skulpturë a barelief, me Qemal Stafën të shtrirë përdhé dhe vrasësin e tij – me gjasë, një karabinier shqiptar – duke iu hakërryer mbi kokë?

Jo, nuk do ta pëlqenim; sepse një i vrarë mund dhe duhet respektuar, por jo edhe duke ia kremtuar vrasjen.

Aq më tepër kur edhe për vetë dinamikën e vrasjes së Qemalit ka aq shumë variante në konflikt mes tyre dhe aq shumë dëshmi të papajtueshme, sa duket qartë se “martirizimi” i tij, ashtu siç e kemi mësuar dhe siç e ka përkujtuar shteti, është elaborim narrativ i gatuar në zyrat e propagandës totalitare.

(Lexoni këtu për më tepër; binduni se po flasim për të paktën dy Qemalë, atë të posterit totalitar dhe atë tjetrin, realin, prej mishi dhe gjaku; madje Qemalë praktikisht në konflikt mes tyre.)

Prandaj fotografia e mësipërme mbase duhet lexuar kështu: nuk janë atletet në vendin e gabuar, por pllaka.

Bëhet fjalë për hapësirën publike të qytetit – qoftë ky edhe kryeqytet; hapësirë e cila u përket të gjithëve. Për shkak të një iluzioni tipik për vende me kulturë qytetare të mangët, shpesh gjykohet se kjo hapësirë e përbashkët i përket shtetit; edhe pse shteti, nëpërmjet autoritetit të vet qendror ose lokal, nuk ka veçse tagrin që ta administrojë këtë hapësirë, në përputhje me vullnetin e komunitetit.

Ndërrimi i regjimit, që ishte edhe ndërrim i frymëzimit dhe botëkuptimit politik, përftoi edhe sfida të tilla vetvetiu: ç’duhej bërë me simbolet e shumta që kish lënë trashëgim, në hapësirën publike, totalitarizmi?

Si të veprohej me statujat, lapidarët, bustet, pllakat përkujtimore, emrat e rrugëve, emrat e institucioneve, emrat e fabrikave; ose të gjitha ato shenja që, nga përkujtime të një historie tashmë të vënë në diskutim, po funksiononin sakaq edhe si tatuazhe të një epoke të kapërcyer në fytyrat e së sotmes?

Sepse e tillë është edhe pllaka në foto: ajo përkujton një ngjarje relativisht të rastit (vrasjen e një militanti komunist nga policia fashiste), por në rrjedhë të viteve, përkujton dhe riprodhon atë version të historisë ku Qemal Stafa nderohet si hero; dhe atë ideologji sipas së cilës hapësira publike e qytetit vihet në shërbim të propagandës totalitare.

Pllaka sot funksionon si monument – sado diskret – i regjimit të shkuar.

Anembanë Shqipërisë, monumente të tilla, të mëdha dhe të vogla, qendrore dhe periferike, i kanë trajtuar si mbetje të një qytetërimi përndryshe të zhdukur – duke i shkatërruar disa prej tyre, të tjerat duke i zhvendosur, duke i lënë të rrëgjohen, duke i fshehur; ose duke i adoptuar si të denja edhe për periudhën post-komuniste.

Një qëndrim më i drejtë do të ishte ripërmasimi i monumenteve, kthimi i tyre në normalitet, për ta çliruar kujtesën kolektive nga marifetet e propagandës totalitare.

Në kuptimin që qytetari i Tiranës sot nuk ka arsye pse të kujtohet, hap pas hapi, për gjithçka që ka ndodhur në Tiranën e para tetëdhjetë vjetëve, kur atje po lindte dhe forcohej lëvizja komuniste – për arsyen e thjeshtë se kjo lëvizje komuniste (që, të mos harrojmë, deri në fund të vitit 1948 kish mbetur sekrete), është drejtpërdrejt përgjegjëse edhe për instaurimin, në Shqipëri, të totalitarizmit.

Të po atij totalitarizmi që, siç u provua më pas, e kish për synim strategjik ta vinte të kaluarën në shërbim të së sotmes, për t’u paraqitur si kurorëzimi objektiv i mbarë historisë së shqiptarëve.

Vetë historia e themelimit të PPSH-së, në vjeshtë të vitit 1941, është ende e mbështjellë me mister, nga roli i jugosllavëve në atë ngjarje, te mënyra si doli në krye të Partisë Enver Hoxha.

Ka ende qytetarë, në Shqipëri, që ndiejnë një lidhje filiale, në mos umbilikale, me PKSH-në e atyre viteve dhe që e gjykojnë lindjen e saj si ndikim absolutisht pozitiv në fatet e Shqipërisë gjatë dhe pas Luftës.

Këta qytetarë askush nuk i pengon që ta kremtojnë versionin e tyre të historisë politike, me kusht që edhe ata ta mbajnë parasysh që hapësira e sotme publike nuk mund të mishërojë më gjatë skenografinë e fantazive totalitare të Hoxhës.

Tirana ka nevojë ta kujtojë komunizmin dhe regjimin totalitar, edhe e sidomos si të keqe kolektive.

Qemal Stafa vërtet nuk jetoi aq sa të duhej të bënte zgjedhje morale mes krimit politik dhe kundërshtimit. E vranë kur ende mund ta përligjte idealizmin e vet dhe ëndrrën për një Shqipëri jo vetëm të lirë, por edhe të ripërtërirë.

Për këtë, meriton të kujtohet, por më tepër si viktimë ekscelente e asaj murtaje dhe katastrofe, që ishte Lufta II Botërore për Shqipërinë, Europën dhe gjithë botën.

Një Shqipëri alternative, ku njerëz si Qemali të ishin bërë mësues, artistë, gazetarë, klerikë dhe qytetarë të mirë; madje, pse jo, edhe politikanë të përkushtuar brenda një sistemi pluralist dhe demokratik, do të kish qenë pa dyshim e preferueshme, ndaj asaj që doli nga Lufta.

Dhe nëse është kështu, atëherë autoritetet sot kanë detyrimin moral, ndaj të rënëve të djeshëm, që t’ua ripërmasojnë monumentet, sa për t’i çliruar nga shfrytëzimi që u bëri regjimi dje, aq edhe për t’i mbrojtur nga reagimet e shpërpjesëtuara të së gjithë atyre që regjimin e djeshëm e përçmojnë.

Kjo reformë, në mënyrën si shkruhet historia në qytet, do të realizohet, para së gjithash, në hapësirën publike – dhe duke u kërkuar autoriteteve përkatëse, lokale dhe qendrore, që të mos e përdorin më këtë hapësirë për të projektuar selfie-t përkatëse.

Sepse, me logjikën e qytetit si hapësirë e të gjithëve, pllaka që përkujton vendin ku është kryer një vrasje e dhimbshme (por jo heroike) është po aq problematike sa përdorimi i trotuarit përbri për të shitur, qoftë edhe abuzivisht, këpucë të lehta.

Kritikët dhe komentatorët vunë theksin te pranëvënia e simbolit politik-historik dhe banalitetit të një malli konsumi; ose te sintaksa e këtyre dy eventeve të njëkohshme, në hapësirën e qytetit.

Por ndoshta theksi duhej vënë te tundimi në thelb fshatarak, i ne të gjithëve, për ta parë qytetin si truall pa zot, ose si zonë për t’u zaptuar.

Nëse ka diçka për t’u përshëndetur, në psikologjinë urbane të këtyre tridhjetë vjetëve të fundit, është ndjesia në rritje se qyteti u përket qytetarëve dhe se institucionet – që janë vendosur në qytet, qofshin këto edhe qendrore, si qeveria, parlamenti dhe të tjera të ngjashme – nuk janë veçse mysafire, entitete thjesht të mikpritura.

Kohët e qytetit garnizon ose kështjellë në rrethim kanë perënduar; dhe fundin atij lloji qyteti po ia sjell pandalshëm modeli i qytetit treg i mallrave dhe i ideve, vend shkëmbimi dhe komunikimi.

Edhe historia vetë do të ndihej e çliruar, po t’i refuzohej pretendimi për të diktuar mbi të sotmen; dhe aq më e vërtetë tingëllon kjo për të kaluarën totalitare të Tiranës.