nga Eda Derhemi

Tirana e Re, Tirana e Vjetër, Pazari i Ri, Pazari i Vjetër, Lekë të reja, Lekë të vjetra… Tirana e Vjetër dhe e Re, një motiv në kohë të pakryer të tejshkuar. Tirana ime është arnuar gjithnjë me mballoma cipmbicip, rrejshëm të kundërta, ndarë nga kanale lanash me erë, qepur me ushkurë ngjyer me zhul ideologjish me bojë të kuqe e të bardhë, herë të majta e herë të djathta, herë nacionaliste e raciste, herë pseudo-shkencore e pseudo-moderne. Ende jo përtëritëse, ende symbyllura. Por nuk është ndërtuar kurrë duke ia respektuar shpirtin e mendjen, dhe kurrë nga fillimi në fund. Gjithnjë me copa, e gjithnjë në emër të egos së madhe të ndonjë burraci. Unë rri me sy e veshë hapur të pres e analizoj ideologjinë e radhës: ndoshta kësaj here balta e rrugës dhe pesha e varfërisë dhe halleve nuk do tjerrin një tjetër fill të fëlliqur që të lidhë pastaj një për një jetët individuale brenda qytetit, të cilave, korkolepsur siç janë, nuk ua gjejmë dot më nyjat që i kemi lidhur vetë në ditë të këqija, nuk ua nxjerrim dot kryet e lirë që u kemi ëndërruar fshehurazi, nuk i shkoklavitim dot, e të nesërmen s’guxojmë t’ua shijojmë.

Një brez i ri hyn në vallen e jetës dhe jep shpresë se aty rinis një Tiranë tjetër. Pastaj ndodh që e sheh të rrokulliset mbrapsht në teshat dhe shtretërit me djersën e etërve të vjetruar e të shpërdorur, të lodhur e të dhunuar, joshur nga valuta e huaj e nga zgjidhja e shpejtë dhe fiktive. Një palë zgjedhjesh politike ikin, e një palë të tjera vijnë. Njerëzve u kërkohen firma që i lidhin pas votimit të një partie: “Duhet të mbledhësh e dorëzosh 12 firma nga miq e kushërinj! Mos harro t’u marrësh numrat e letër-njoftimeve! E do apo s’e do punën që ke? Jepi! Gjeji dhe thuaj falemnderit!” E ti rri si ai fëmija në një qoshk që thith gishtin në heshtje, dhe nuk di ku e pse është, por i gëzohet rehatisë pa kuptim dhe përhumbjes që i jep gishti në gojë. Asgjë nuk jeton gjatë në qytet veç dëshirës për të ikur larg ose për të përfituar shumë. Edhe ata që s’ikin, rrinë se punë të mira e shtëpi Tirane nuk gjejnë dot tjetërkund, por fëmijët ama i nisin larg. Kështu, qyteti që të ardhmen e vet nuk e mat me rininë që edukon, por me lartësinë e kullave që shtohen, mbushet vetiu me të shitur dhe të paaftë. Kotësia dhe padinjiteti shëtisin në bulevard mbi katër rrota ulur rehatshëm në dy sedilet e para. Tirana vegjeton, sido që pa gjeth e pa kopshtije. Por Tirana do rrojë gjatë, se jeta jonë është e shkurtër – vetëm ca fat e ca pare duhen, fat, pare e miq të fortë – s’është qameti; do gjenden a do sajohen; të jemi gjallë. Dhe nis e sheh një lloj Tirane që e kapërcen kufirin e asaj që është toka jote reale dhe virtuale. E ikën për në mjegulla të dendura ku nuk të vjen ta ndjekësh. Ndërsa Tirana plakë, fshehur nën themelet e betonit, rrufit një kafe që ka shekuj që s’mbaron sido që vazhdimisht i hedh fall vetes, dhe falli i jep lajme të mira ringjalljeje, ku në bythë të filxhanit llumi shfaqet si një luadh i lulëzuar me aromë trëndafilash të egër, ngjyrë hurmash e hidesh, dhe shije shiu mbi tokë të zhuritur. Por pastaj syri fokusohet dhe sheh llumin e zi.

Kësaj radhe doja të gëzoja veten e të shkruaja për dy ditë të që festonim me uri si fëmijë. Por kurrë s’e kam nën kontroll lidhjen time me Tiranën. Është si përbindësh që s’më pyet dhe injoron qytetërime e komoditet. Injoron qëllime e kthime mendjesh, hedh tutje si bulçi ere prilli vendimet e mia që shfarosen si letra punëdoreje, dhe unë si një prej tyre, ajo me ngjyrë mavi, shtyhem për nga idetë që dhembin. Është lidhja e gjakut që kam me veten dhe fëmijërinë. Ka një forcë aty që s’e bëj, por më bën. Po më ler të them çfarë dua! Më ler, aman, se ditët e festave ikin, dhe kam frikë se më rrëmbejnë e varrosin kujtimet. Pa i shkruar dot.

1 Prillin e njohin të gjithë, në Tiranë, në Shqipëri, në botë. Është Dita e Rrenave. Jam e sigurt që në Shqipëri ka zona që ia thonë Dita e Gënjeshtrave, por unë atë variant as e them e as e ndiej dot. Se kjo festë ishte festë rruge, nuk ishte festë shkolle ku bëhej rregullisht ora e informacionit politik e ku gënjeshtra ishte shfaqje e huaj. Ndaj gjuha letrare s’kish lidhje me të. “O shoqe, t’ra shamija!” “O shoko, ty të ka ra ky iqin-lekshi!” “O goce, t’ësht gris fustani mbrapa!” Pastaj, hahaha. Dita rrenave!! Dhe prit për viktimën tjetër të rastit. Qëllonin punëtorë kokulur që në tre e gjysmë të drekës ktheheshin për në shtëpi të irnosur nga fabrikat me tym e vaj, dhe që as e kishin idenë ç’ditë ishte. Nganjëherë rrengu i punuar i bënte të vinin buzën në gaz, e pastaj t’i tërhiqnin këmbët zvarrë më tej, pa ua ndier edhe aq peshën e patënesërmes. Nuk di a festohej Dita e Rrenave në qytete të tjera apo jo. Me siguri që po. Po si ia thoshin? Dita e gënjeshtrave? Gjynah, se shprehja kështu sikur humbet forcën e ma rrudh kuptimin. Se rrena në Tiranë ishte edhe formë rezistence, dhe si e tillë kishte vetëm formën e dialektit të Tiranës. Të Tironës aq pagane, plot me gurë, me honë, me shi që të la e me dill që të tha, me tronafila, kumri e kabuni. Parajsë për gjithë kalamajtë, tironasit e jabanxhit isoj. Si thonë luajnë kalamajtë e Tiranës sot më 1 Prill? “Zonjë, të ra facoletini”? Apo ndoshta “O zonja, të ka rënë facoletini”? me thirrorin e shquar (sidomos femëror) aq të zakonshëm në shqipen e të rinjve sot, që nga avioni Albawings ku thuhet “O gjyshja, mos u ço, se s’është ulur ende avioni!” deri tek programet televizive për shëndetin ku ftohen  në diskutim të ftuarit me: “Doktoresha, a mund të na thoni…” (Por jo “Doktori, a mund të na thoni…”).  100 kontradiktat brenda shprehjes “Zonja, ju ka rënë facoletini!” tregojnë se festa, qoftë edhe ajo e rrenave, që të festohet vërtet, ka nevojë për qytet, në kuptimin, komunitet.

Por një tjetër Ditë, për mua shumë më tërheqëse, ka qenë (është?) ajo e hithrave, 2 prilli. Sa kishim mbaruar Ditën e Rrenave, e hidheshim me not zhyt ke Dita e Hisllave. Normalisht nuk ishte aq ngrohtë, por aso kohe rrihej më zhveshur se sot, dhe gocat normalisht ishin shalëjashta edhe në Prill. Më 2 prill në mëngjes, nona, mua dhe motrës, na udhëzonte të vishnim getat se mos na digjshin hisllat. Nuk besoj se vendet e tjera kanë Ditë Hisllash, si Tirana e kohës sime. Ditën e hisllave, nuk e njohin në ndonjë nga vendet ku kam qenë. Nuk e gjej tjetërkund edhe kur e kërkoj në Web. Dhe Ditën e Hisllave s’përpiqet ta shpjegojë kush me kalendarë julianë a gregorianë, apo me peshkatarë që një ditë prilli u kthyen në breg pa peshq. Po të ishe fëmijë, dhe sidomos gocë, ose të ishe çun mamaje, Ditën e Hisllave, në Tiranë, nuk të vinte të dilje përjashta. Duket si çudi  ta konsiderosh mosdaljen tragjedi, por në Tiranë aso kohe, kalamajtë rrinin përjashta non-stop për aq orë sa ishin zgjuar. Edhe fetën e bukës me uj e me sheqer (rregull fjalësh i ngurtë ky) ose me voj e kryp  e hanin te rrugicat, shpesh me kalldrëm dhe ende të paasfaltuara, tu lujt ose tu nejt në grup. Ponçen, sido që më i vogël se unë, e kisha aq frikë. Nuk e di tamam pse, por besoj nga që sjellja e tij nuk njihte cak e kufi. Një burrë i urtë dhe i matur sot, baba e bashkëshort shembullor, Ponçja, i vogël, qe fizikisht i papërmbajtur dhe bully nr. 1 i kalamajve të lagjes. S’kishte gjëra që s’bëheshin për të, apo zarare të paarritshme. Nuk llogariste kurrë dëmin apo pasojën. Mbaj mend që në nerva e sipër i ra një tjetër fëmije me një gur më të madh se koka e vet me sa fuqi pat, pa ia bërë syri tërr fare. Kur e shihja të qetë ulur në trotuar para shtëpisë, më shkrihej gjaku; po gjithsesi përpiqesha të gjeja rrugë të fshehta shpëtimi në rast sulmi të papritur që ishte gjithnjë eventual. Hisllat ishin mjeshtëria e tij. Ponçja nuk i prekte kalamajtë me hislla sa për t’i djegur pak, por ua përthante këmbë e kërcinj gjersa zhdukeshin gjëkundi me vrap. Dhe më 2 Prill, ai në fakt nuk sulmonte kënd, por thjesht luante. Kishte ditën e vet. Dhe qeshte fort, bukurosh e  me kaçurrelat bionde, tipare që e bënin të dukej edhe më i pamëshirshëm e i frikshëm. Por ja që ndodhi që kur mbaroi filloren, Ponçja u bë i mbarë e i bindur. Hislla ka efekt shërues edhe vetëm po ta mbash në dorë.

Oborret, rrugicat, madje edhe linja ku trotuari takohej me ndërtesat, ishin të mbushura me hislla, nga pranvera deri në dimër. Kush i ka pasur nëpër oborre e kopshte e di që janë edhe më të dendura e të paepura se nenexhiku ose mendra. Në Europë ka 3000 vjet që përdoret për ushqim dhe për kura mecidinale, si thoshte njëri te lagjja ime. Nuk di sa kohë ka që përdoret si e tillë në Tiranë, por nona bënte byrek me hislla e me gjizë çdo pranverë që kur s’mahet men. Besoj se përdorimi i saj në Shqipëri është i përhapur kudo, lakrorët e Kolonjës e Dardhës e përdorin po aq sa malësitë e mbi-Shkodrës, qytetet e Tetovës apo Prishtinës. Tirana i ka thënë rregullisht “hislla”. Por një grua nga malësia e Shëngjergjit e mbi-Tiranës, në një filmim ku shpjegonte si bënte byrekun me miell misri dhe hithra, përdorte një metatezë që e mali-zonte paq fjalën: ajo ia thoshte emrin “hillsa”. “Hillsat duhet t’i kpusim m’vene t’pastra. Mledhim nji dor hillsa, dhe i presim sa mo imët”. Në gojën e shëngjergjasve i-ja e hillsave është gjysmë-hundore, si në shumë fshatra e malësi të Tiranës.

Po ku festohej Dita e Hithrave? Edhe këtë fjalë nuk e përdor dot veçse si “hislla”, sepse edhe kjo nuk u zyrëtarizua kurrë. Gjithashtu s’e kam dëgjuar të festohej tjetërkund në Shqipëri. Po ku festohej, axheba, kjo festë kaq e ashpër, sadiste e mazokiste njëkohësisht, kaq pagane dhe bukolike?! Ishte një yjësi që e kanë dalluar veç pak prej nesh? Pyes shoqe të miat që jetonin nëpër pallate e blloqe me pallate. Goca me familje jo-tironase. Ato nuk e njohin. Ishin goca të ardhurish që, në zona me pallate të reja, ndoshta nuk përziheshin fort me tironasit që dikur ishin baza e komunitetit në gjithë lagjet tradicionale të Tiranës. Nuk gjeje tiranas ndoshta tek 21-shi (“m’fun t’dynjos” për nonat e Tironës), por ishte plot me to Tirana tradicionale e para90-ës. Ishte ndoshta Dita e Hisllave pjesë vetëm e Tiranës së lagjeve më intense e denbabaden tironase? Mos e kishte vetëm lagjja ime? More, po mos e kam shpikur unë?! Sot nuk do kish kuptim një festë si ajo, në mënyrën si aplikohej kur isha e vogël. Sepse edhe s’para ka hislla nëpër rrugë; rrugicat po vdesin. Hisllat nuk rriten në beton. Festat popullore jetojnë në ekosisteme kulturore ku arkitektura, tradita dhe lagjja me lidhjet e rutinat tradicionale janë domosdoshmëritë që bëjnë festën.

Por do më pëlqente ta rikthenim e ta përhapnim Ditën e Hisllave. Ndoshta si një festë vere me kulinari hisllake: vakti i parë supë hisllash; i dyti byrek e pispili me hislla, ndjekur për të shpëlarë gojën prej kosit me lëng hisllash; pije – çaj hisllash ose lëng hisllash të fermentuara; e në fund, reçel hisllash. Unë për vete do e festoja me zemrën plot. Sido që, për siguri, do vishja geta ose pantallona.

Ja edhe një copëz prej një poezie të Umberto Saba-s për lagjet e vjetra në zonat e qytetit plak, që më lidhet me Tironën e hisllave:

Shpesh, kur kthehem për shtëpi
marr një rrugë t’errët të qytetit plak
me njerëz plot, mbi ndonjë pellg shfaqet verdhak
shëmbëlltyra e ndonjë feneri

 …

Këtu përulja më bën shoqëri
E sa më fort në zhul kridhet rruga
aq më i pastër më rrjedh mendimi

 

© 2021, Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat të rezervuara.