nga Elsa Demo

Gjuha e kryetarit të bashkisë së Tiranës me minj, fukadruga, tallash dhe teatër fashist, na kthen në pikën zero: sikur të mos jetë revoltuar dhe rezistuar një orë në këtë vend, sikur të mos jenë shkruar kurrë dy radhë me dinjitet njerëzor, shpirt qytetar dhe shqetësim profesionisti në këtë vend. Fjala nuk pi ujë, as indinjata, memet e ëmbëltojnë farmakun, hashtagët nuk e bëjnë dot fjalën mendim dhe mendimin veprim.

Kryetari manifeston para medias një tablo fëlligështie të Teatrit Kombëtar. Vetëbesimi dhe legjitimimi i tij ndjellakeq më janë shqetësuese. Personi i tij ka ndërsyer para syve tanë në vite diferencimin shoqëror, herë si superioritet i një pale qytetarësh ndaj një tjetre, herë si inferioritet i një grupi që mendon ndryshe ndaj një tjetri. Megjithatë, për aq kohë sa është në detyrë, është dashur që t’i japim përgjegjësinë e ndërmjetësit taksidar, që administron arkën financiare të qytetit, po edhe një arkë ca më të çmuar, ku ruhen simbole nëpërmjet të cilave një bashkësi qytetarësh integrohet emocionalisht. Teatri Kombëtar apo Kulla e Sahatit vlejnë si objekte po aq sa gjuha që zgjedhim kur flasim për to me nderim, histeri apo shtriganí. Tek gjuha është komunikimi edhe veprimi. Pas një gjuhe buzëvreri vjen goditja e pabesë.

Vetësiguria e kryetarit fsheh, së pari, deformim kulturor, aftësi të kufizuar ndërgjegjeje dhe mungesë vullneti për të njohur në mënyrë realiste vlerat e vendit ku jeton. Selektimi i fjalëve i nxjerr në pah varfërinë gjuhësore që ka si folës. Kështu, me një  vetëndierë, ai na imponon një teatër nën rrënoja. Së dyti, vetëpëlqimi i tij e gjen fuqinë tek media. Media që pranon të shkelë mbi veten, shumëfishon bashkë me gjuhën e tij edhe kërcënimin dhe ankthin që i bëhet bungë në grykë qytetarit (atij qytetari që e sheh si zë bishti dhjamë) në anën tjetër të ekranit. Një media që nuk pranon të shkelë mbi veten, që nuk shkon pas berihasë dhe refuzon ta bëjnë qesharake, do ta pyeste profkatarin nëse ka prova për akuzat që hamendëson për vjedhje, shitje, bastisje, vandalizim të pasurive brenda Teatrit Kombëtar? Do të vërë ai në dijeni organet e krimit dhe ndëshkimit, aleate të bashkisë, për ata uzurpues të hapësirës publike që meritojnë burgun (sipas tij dhe ministres në seri për kulturën)? E ka inspektuar ai apo informatorët e tij realitetin e depove dhe magazinave në Teatrin Kombëtar? Për çfarë bobinash me zërin e Kadri Roshit e ka fjalën? Dhe ç’është më e rëndësishmja, kjo alibia e arkivit, di gjë ai, ka pasur ndonjëherë arkiv të vërtetë Teatri Kombëtar (së paku të atij lloji për të cilin e përzë Presidentin e Republikës mos ta kullotë “gamorin” në arën e bashkisë)?

Njerëzit që kanë marrë në kurriz stigmën e grupit ekskluziv të Partisë Demokratike (a thua një parti nuk paska të drejtë të shprehë vullnetin e saj qytetar në mbrojtje të diçkaje që partia në pushtet e shkatërron?!), prej verës së shkuar e kanë ngopur me diell e dritë atë vend. Minjtë, ashtu si çdo ndyracak, i tremben diellit. Ajri ka hyrë lirisht përmes dopio dyerve të mëdha anësore bojëbizele të hapura tejetej për çdo ditë, e përmes lozhave, ballkoneve e korridoreve të ngushta, deri lart në kat të fundit, ka fshikur mëndafshin dhe pëlhurat e fustaneve, mantelet, dorezat, mantotë, shajakët, bastunët, brezat, kësulat, kapat partizane e qeleshet, poturet – të leshta e të pambukta, si t’i duash – përparëset e kuzhinës e të spitalit, këmishët e të çmendurve, balerinat, këpucët alla frënga, gambalet e ushtarit, dhjetëra-qindra kostume nga ngjyrëmjaltë në të hirtë, nga të gjelbra në manushaqe, nga bojëshegë në të zezë, sipas origjinës, statusit shoqëror, politik e kulturor, funksionit, gjinisë, besimit, epokës historike, modës, gjendjes shpirtërore, që e gjitha kjo, për hir të së vërtetës, teatrit të ri turbinë e partisë nuk i ka hyrë në punë, për një vit e gjysmë aq sa Teatri Kombëtar ishte tërësisht nën kontrollin e Ministrisë së Kulturës. Kjo pasuri sot ruhet më mirë nga ç’e braktisi Kumbaroja. Një pasuri e këtij lloji është e padëshiruar në teatrin e ri edhe për një arsye tjetër, që është në fakt më e rëndësishmja. Turbina e partisë nuk është lloji i teatrit që shqetësohet së brendshmi për çka kostumet e mësipërme e veshin së jashtmi. Shqetësimi i tij është moda, një morr më dëmsjellës se gjithë koleksioni i zoologut të bashkisë. Teatri i partisë, sa ç’është i ftohtë e i mpirë në arkitekturë, aq është sterilizues në mendësi i traditës dhe teatrit të vërtetë. E kështu gjithçka shkon në përputhje të plotë me aritminë e republikës së Tiranës.

Sa poshtë mund të bjerë një qytet!

Nuk besoj që kryetarit i ftohet gjaku nëse rrënojave të tij me minj e mola i shtoj një dorë krimbaleshësh, brumbujsh e hardhucash laragane, që xhirojnë në kapelat e Xhirit të Ndrek Lucës. Apo ky dokrramadh nuk lexon nën të, e nuk ka si ta hedhë fjalën tek ato që Xhir biçimsëzi, pas çdo vrasjeje, i bënte kat e kat mbi kokë. Xhiri mishëron në skenë Hermann Göringun, atë që Hitleri e projektoi pasardhës. Ai ka zotësinë të bëhet popullor edhe pa popull fare. Mag i alibisë: kur u hedh benzinë e djeg magazina natën, për llogari të bandës së Arturo Uisë, në të njëjtën kohë e gjen duke tretur ushqimin në pjacën e re të qytetit. Nëse do të gjendej bobina (marifetet e magusit këto, që nuk e di se ishin Televizioni Shqiptar dhe Radio Tirana të vetmet institucione që filmonin dhe regjistronin dhe gjithçka ruhet në arkivat e tyre) me zërin e Kadri Roshit në rolin e Uisë, ajo do të duhej kapur në minutën kur duket sheshit që Xhiri e ka mbushur kupën dhe shefi i madh që hyn në mizansenë thotë: “Unë s’ia pres këmbët kalit që më shërben. Dobësitë e vockla të bashkëpunëtorëve të mi unë nuk i vë re.”

Për një si Xhiri dhe Uija, janë në rojë ditë e natë “uzurpatorët” e Teatrit Kombëtar.

Kur uzurpatorët bëhen bashkë, i hyjnë pastrimit të kopshtit cep më cep, hollit, arenës më të hijshme që ka pasur ndonjëherë nën qiellin e Tiranës. Me dhe nën zë, gjatë këtyre dy viteve, aty kanë marrë formë mendime mbi lirinë siç nuk ka ndodhur në ato vende e sheshe që hapin në ballë një flamur. Aty fjala dhe mendimi është thirrur, kërkuar, pastruar e latuar si ato bërthamat e pemëve që thuhet se të burgosurit tanë politik i punonin me thikën e durimit.

Tek ky oborr zhbëhet çdo baladë për heroizëm, e ndien veten të sigurt, në bark të nënës, e lidhur me botën, e gatshme të hidhesh në botë, të thithësh mugëtirën e mëngjesit, të kapërcesh një mal dhe të përballesh me një çetë Shahin Matrakësh. Kështu Maksi Veloja është aty.

Tani është stina kur bari brufullon dhe krijon një baticë, ti ndihesh e përfillur nga fati dhe e dashuruar me njerëzit që, ashtu si ti, e marrin këtë çast si hir dhe bekim. E pasi jashtë t’i godet sytë drita e fortë, ti kapërcen pragun e platesë që, si në një film të Bergmanit, të tërheq në brendësinë me lastarët varur të perdeve bojëshegë, muret uthull pas tyre, poltronët bojëgjak. Ja shkallarja e varfër e drurit (si lodër fëmije harruar që shtatëdhjetë vjet aty) dhe hop në skenë. Diku nga boka e zezë e skenës buron një pikë biluri, fare sipër arrin të dallosh skeletin e një kurore të hollë të bardhë drite, tingullin e saj që vibron në ajër, që hesht kur bunaca bie dhe shfaqet aktori: ky syth bime, kjo pikë loti.

Dhe zoologu i Tiranës që e kërkon të vdekurën tek e gjalla, thotë se Teatri qenka mall pa zot! Sa poshtë ka rënë qyteti!

Tek kjo hapësirë publike uzurpatorësh bulëzon një farë jete në grup që e ka forcuar individin të gjejë një ekuilibër më vete dhe me të tjerë. Një pothuajse baticë shoqërore e mobilizuar edhe për një qëllim reformist, utopik sidoqoftë, sepse “uzurpatorët” shpresojnë të ndodhë një ndryshim total, një lloj milenarizmi për përmbushjen e drejtësisë në këtë vend. Njoh në mes tyre mohues kritikë të modelit berishist, që ia shtroi rrugën modelit kulturor të tipit të Uisë, sot e njëzet vjet. Ata kërkojnë modelin e një realiteti që nuk i ndan njerëzit në qytetarë alfa dhe beta, sipas pushtetit dhe parasë. Por njëherë të çlirohemi nga ky makth.

Gjuha e zoologut ka efektin të bëjë për vete gjithë ata që me siguri e dinë ç’takat ka miu i Tiranës (apo disa syresh marrë së bashku), por nuk e ndiejnë se, ndërkaq, u është lidhur në trup një gjarpër jo agresiv, jo helmues që dimëron pa e ngritur kokën, që pret stinën për të treguar se ç’është në gjendje t’u bëjë fëmijëve që flenë, asaj Tirane foshnjarake që hesht, teksa e mbyt si gjahun, duke e shtrënguar me marrje fryme. Ata që nuk dinë ç’të bëjnë me të keqen që i mundon, me dobësitë e robit që nuk jeton dot i lirë, e gjejnë veten tek kjo gjuhë shtrigani. Ky i mbron nga uzurpatorët, ky u del për zot, ky iu është rrugëdalje. Fashizmi ka më pak se kaq?

Por ama, kokën lart, zotërinj! Kush nuk ka vdekur, jeton akoma!

“Teatri nuk është ndërtesa”, thotë magusi, “ashtu si dhe Bashkia nuk është ndërtesa, por është institucioni.” Bashkia institucion që krijon ndërgjegje shoqërore?! Forma organizative më e qëndrueshme e shoqërisë?! E po bashkia nuk është as familja, as shkolla, as kisha ime. Një pushtet i palegjitimuar, po, kjo është bashkia.

Sa poshtë ka rënë Tirana!

Teatri është ndërtesa, teatri është vendi ku praktikohet ky art. Teatri është familje, shkollë, kishë. Skenat e reja të partisë nuk janë teatër dhe artistët e vërtetë vuajnë të bëjnë aty teatër. Kjo nuk ka gjasë të ndryshojë. Premtimi për një teatër të ri mbi të vjetrin, është një premtim për mirëqenie që iu bëhet artistëve. Pas një premtimi për mirëqenie është kontrolli njerëzor dhe humbja e lirisë. Shembull klasik i kësaj në pak kohë u bë ArTurbina (Pushtetin e ka gjithnjë ai që paguan rrogat, thotë Arturo Ui).

Bulurima për arkiva që qenkan marrë peng në Teatrin Kombëtar, është një hile që fsheh dramën e autonomisë dhe vetëvendosjes së institucioneve tona të kulturës dhe më gjerë. Faqet zyrtare web janë të zbrazura. E gjithë memoria është zhvendosur në Facebook ku nuk akumulon, ruan, selekton dot as të shkuarën dhe mbi të nuk projekton as të ardhme. Bordeli kulturor i Facebookut, i shtrirë në gjithë përmasën e Rilindjes, është muri që vesh rrënojat pas. Kështu e kërkojnë të gjallën tek e vdekura. Janë këto rrënojat e vërteta.

Fotografitë, dokumentet, afishet, dramat shqiptare dhe ato të përkthyera, gazetat në vite, përbëjnë arkivin e Teatrit Kombëtar ashtu siç e kam parë për herë të fundit, kur drejtori më mbushi me fjalë se do ta ndryshonte këtë zgëq dhe unë fryva publikun me një gënjeshtër. Asnjë grimë prej kësaj e digjitalizuar. Koha ka ngecur në vitet 2000, kur Uija doli dhe tha të ndalet rrjedhja e dekikës në këtë brimë minjsh.

Arkiva e Teatrit Kombëtar sot do të duhej të kishte dëshmi me zë dhe figurë, regjistrime dhe filmime (as pjesët që prodhojnë nuk i xhirojnë, nuk kishin çfarë t’i ofronin karantinës veç mbrëmjeve poetike me Agoll dhe Kadare), kolanë botimesh të dramaturgëve shqiptarë, albume, studime kritike, monografi, hetime historike dhe bashkëkohore për teatrin shqiptar. Nuk i ka. Në do të dish dëshmitë e gjithë një brezi artistësh, nuk do t’i gjesh dot më as në Bibliotekën Kombëtare djegur e përmbytur. Është loja brezahipthi e Rilindjes që i kërcen memories mbi shpinë.

Duhet më shumë për ta quajtur fashizëm?

Nga zdrukthëtaria pas pishinës tek kufiri me oborrin e Ministrisë së Brendshme mund të bëj ndonjë orë ecejake ose të prehem me një lexim poshtë bredhave midis dy teatrove, ose thjesht të mbyll sytë e të xhiroj në kokë një film të shkurtër për një kohë të largët të Maks Velos (vitet gjashtëdhjetë), kur aktorët pas shfaqjes, me maskën e rolit dhe qafën e shkrehur mes shpatullave, dalin nga krahu qendror i kompleksit teatror dhe hyjnë në kafenenë në të djathtë. Dritat e zbehta paralajmërojnë shërbimin e kufizuar. Njëri aktor, pa folur, fërkon dy-tri herë fijen që nuk ndez të shkrepëses, e lagur nga djersa në xhepin e brendshëm të xhaketës së personazhit. Kolegu që sheh buzët e thara të shokut, që kafshojnë cigaren e ndehur në tension, e ka pirë ndërkaq një raki rrushi. Janë me fat nëse një i tretë nuk iu bashkohet t’u përgjojë heshtjen.

“Kohë antishenjë”, edhe pse është autobiografia e tij njerëzore dhe artistike, u lë mjaft hapësirë profileve të bashkëkohësve, miqve dhe armiqve. Të qenët dëshmitar, këtë janë librat e Maksit, të cilëve iu kthehem sot, skicave, shënimeve për arkitekturën dhe polemikave (“Betonizimi i demokracisë”), për të marrë një dorë forcë kur dëgjoj kryetarin e bashkisë që flet si i liruar nga burgjitë.

Gati e kisha përligjur skenën e një dite më parë në varrezat e Tufinës: një trim i shtrirë dhe dy aventurierë në këmbë.

I pari flet për dinjitetin e Maksit, kundërshtar i zgjyrës politike që prodhon partia e tij dhe ato përballë; I dyti që tani hesht, kishte pasur shansin në të ri të ishte një pasardhës, një kryearkitekt i qytetit (nuk po e rimarr analogjinë me Albert Speerin sipas Plasarit). Bukë e një mielli.

Kaloi veç një natë nga varrimi i një njeriu që e desh me gjithsej diçka për të mirën tonë dhe luftoi për të, kur njeriu tjetër, një besëqen që e urren me gjithë shpirt atë që desh i pari, lufton për t’ia mohuar kauzën njerëzore dhe profesionale.

Ka kuptim t’i përgënjeshtrosh këta besëkeq? E frikshme t’i kesh në krah, e pamundur t’i lidhësh prej fjale. Si mund të nderojnë njeriun kur i shkatërrojnë veprën? Të njëjtën gjë u tha Veloja ndërsa elita e arkitekturës së Tiranës dhe pupacja në seri për kulturën, ia mbulonin me lule prehrin kolegut të tij Petraq Kolevica, pak muaj para. Pesë hapa larg pallatit të Kolevicës, një prej blloqeve më paqësorë të banimit në Tiranë, sot i dalë boje, ngrihen “Sytë e Tiranës” një transoqeanik çeliku e betoni, mu aty ku Kinostudio-Kombinat transporton qytetarë të një minimumi jetik.

Si nuk kanë frikë, thoshte Veloja, kur shihte ç’u bë me Stadiumin Kombëtar dhe duronte kërcënimin ndaj Teatrit Kombëtar, jo sepse i mendonte trima të çartur, por sepse shihte që korrupsioni në veprat e Rilindjes kishte përmasën e një varri masiv.

Nuk ka rilindas në Shqipëri që mos e dijë se Maks Veloja kishte të drejtë. E sot, për të qetësuar ndërgjegjen e fusin në muze, shpirtërojnë shtëpinë e Maksit. Është logjika fetishiste: trego kujdes për kultin e objektit që të zëvendësosh personin; përkushtim për objektin e personit të dashur në vend të personit të dashur dhe humanitetit të tij.

Njeriu trashëgon dhe imponon koherencën e një mënyre jetese dhe e një këndvështrimi për botën, thotë Orwelli. Nuk trashëgojmë objekte, trashëgojmë përgjegjësi dhe humanizëm që i mbijeton tiranisë dhe u jepet brezave. Në një Shqipëri tjetër, po. Sot për sot këtu nuk ka nevojë për kundërshtarë të denjë. Në këtë vend ku popullin asqer e kanë me vete po ata që kanë me vete gjykatat, policinë, spiunët, median, shumica ngatërrohet me të mirën dhe të drejtën.

(c) 2020, Elsa Demo. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Peizazhe të fjalës™ u ofron hapësirë botimi përgjigjeve dhe reagimeve të mundshme.