nga Arben Dedja

*

Nga 116 poezitë që na kanë mbërritur nga Katuli (renditur e organizuar mbas vdekjes së poetit) 60 të parat quhen nugae (që do të thotë “çikërrima”), pastaj kemi 10 carmina docta, me të cilat ndoshta Katuli krenohej, por që në fakt nuk shfaqin asnjë risi dhe ne sot i shohim me sy tjetër – “ana e vdekur e poezisë së tij”, thotë Arshi Pipa – dhe ç’mbetet janë epigrammata, epigramet e famshme, fshikullues e polemikë.

Kjo është poezia nr. 58, që hyn te nugae-t:

Caeli, Lesbia nostra, Lesbia illa,
illa Lesbia, quam Catullus unam
plus quam se atque suos amavit omnes,
nunc in quadruviis et angiportis
glubit magnanimi Remi nepotes.

Përkthen Arshi Pipa:

O qiellna! Lesbja ime, ajo Lesbje,
Lesbja që deshti, e veç atë Katuli
ma shumë se veten e se t’gjithë të vetët,
ndër qorrsokaqe tash e n’udhakryqa
t’Remit fisnik stërnipat tash…

E përkthyer shumë mirë, përjashto një lajthitje me fjalën Caeli, që Pipa e përkthen si “qiellna”. Duke lënë mënjanë faktin që romakët ishin gjindje shumë konkrete dhe nuk e thërrisnin kollaj qiellin në ndihmë (do ta bënin shumë më vonë, kur krishterizmi të zinte rrënjë), “qiell”, – caelum latinisht, është emër asnjanës i lakimit të dytë: thirrorja – dhe emërorja – shumës bën: caela dhe jo caeli. Kurse nëse poeti i drejtohet, siç mendojnë thuase të gjithë studiuesit, një Marcus Caelius Rufus, rival në dashurinë për Clodia-n (Lesbian e poezive), atëhere po që Caelius (për të cilin kemi emrin e bukur shqip: Çelo) emër i lakimit të dytë edhe ky, por i gjinisë mashkullore, bën Caeli në thirrore.

Zakonisht Pipa i shoqëron poezitë e përkthyera nga poetët latinë (dhe nga Katuli ka përkthyer plot 32) me një koment të shkurtër. Komentin për poezinë në fjalë kështu e mbyll: “Fjalën e mbrame që jep efektin nuk mundem me e përkthye për shkak t’obscenitetit të pertejkufishëm / lat. “glubit”.!”

Pa ta shohim pak. Bëhet fjalë për foljen (po e thjeshtoj paradigmën): “glubere” = zhvoshk. Ja edhe versioni i një rrugaçi Tirane (domethënë, imi):

O Çelo, Lesbia, more, Lesbia
ime, që Katuli e deshi
mbi vete e të tjerë tani
rrëzash e trotuaresh[1] palcën
ua mjel garipave të Romës.

Eh, sa më shumë të kalojnë brezat aq më të ndyrë e të pafytyrë bëhen; a nuk thoshin kështu edhe për Katulin?

*

Shën Jeronimi na kumton që Gaj Valer Katuli lindi në Veronë më 87 p.e.s. dhe rrojti 30 vjet. Meqë në poezinë e tij janë gjetur referenca ngjarjesh që kanë ndodhur në vitet 55-54 p.e.s., si për shembull ekspeditat e Jul Çezarit në Britani, studiuesit e kanë ruajtur moshën 30 vjeç, duke zhvendosur paksa në kohë vitlindjen e vitvdekjen (84-54 p.e.s.). Është më vështirë të gabosh në moshë, se në vitet e një periudhe kur kalendari romak funksiononte duke i bërë llogaritë sipas emrit të konsullit në fuqi (kalendari julian do të shpallej vetëm në vitin 46 p.e.s.).

Meqë familja e poetit ishte mike e Jul Çezarit (prapë ky!), siç e dimë mirë që ndodh, u zhvendos shpejt në kryeqytet për të përfituar nga hija e politikanit dhe luftëtarit të fuqishëm. Katuli qe i ri dhe rebel. Në mjediset intelektuale e mondane të Romës hyri në kontakt me moshatarë që e mendonin si ai sa i përket poezisë (poetae novi i quanin, “poetët e rinj”): mjaft më me poezinë epike; stil i hollë, lirikë dashurie (hetero dhe homo), hedonizëm, shpoti, tallje… Aq sa edhe vetë Jul Çezarit nuk ia kurseu një epigram guximplotë (nr. 93), që desh i kushtoi shtrenjtë:

Nil nimium studeo, Caesar, tibi velle placere,
nec scire utrum sis albus an ater homo.

S’më plasi, o Çezar, të ta bëj qejfin,
a të di ç’biçim je, gabel apo gaxhol.

Nuk ju duket e guximshme dhe fjalëprishur kjo? Epo ja një tjetër epigram, që i drejtohet ky një farë Emili, personazh i errët:

XCVII | 97

Non (ita me di ament) quicquam referre putavi,
utrumne os an culum olfacerem Aemilio.
Nilo mundius hoc, nihiloque immundius illud,
verum etiam culus mundior et melior:
nam sine dentibus est; hic dentis sesquipedalis,
gingivas vero ploxeni habet veteris,
praeterea rictum qualem diffissus in aestu
meientis mulae cunnus habere solet.
Hic futuit multas et se facit esse venustum,
et non pistrino traditur atque asino?
Quem siqua attingit, non illam posse putemus
aegroti culum lingere carnificis?

S’do ta besoja kurrë (Zoti më ndjeftë),
njësoj t’i qelbte Emilit goja e suma.
Jo kjo m’e pastër, jo ajo m’e pisët,
më e mbrothët bytha shkurt hesapi:
s’ka dhëmbë dobare; çataj gjysmëmetroshë,
me mishra si shilté të ronitura karroce,
që ashtu e hapur ngjan si pidhi
i zhgabërryer i një mushke n’afsh, tek pshurr.
I dhëmb mesi nga të qirët dhe kokorosh krekoset,
lidheni, mor, në mokër me gomarin?
Kush shkon me të, nuk ia lëpika, vallë,
bythën me purthë edhe xhelatit?

*

Batuta është kjo: romakët e pushtuan botën ngaqë s’kishin pse mësonin latinisht (në kuptimin që e dinin që në djep, nga nënat; nuk humbnin kohë ta mësonin në shkolla). Dhe, në të vërtetë, latinishtja është e vështirë, por vështirësia qëndron, them unë, kryesisht në faktin që, ngaqë është një gjuhë që nuk flitet më, duhet mësuar vetëm mbi përkthime tekstesh autorësh të vjetër e mjaft të ndryshëm mes tyre (“versionet” e famshme, tmerri i çdo liceali italian) dhe pastaj gramatika e saj është plot me përjashtime nga rregulli, aq sa nuk habitemi që pikërisht nga romakët (thonë, nga Ciceroni) ka ardhur ajo shprehja: “përjashtimi përforcon rregullin”, ndonëse çështja është më e ndërlikuar se aq, se shprehja e plotë është: Exceptio probat regulam in casibus non exceptis[2], ku pjesa e dytë, in casibus non exceptis, nuk citohet më.

Sistemi arsimor i komunizmit nuk të jepte asnjë grimë kulture klasike. Megjithatë, ndodhte diçka kurioze. Në vit të parë gjuhë-letërsi dhe mjekësi studiohej latinisht. Ishin 2 orë në javë, por mendohej se ato njohuri rudimentale do t’u hynin në punë këtyre studentëve: atyre të letërsisë për të kapur sadopak nga metrika latine, atyre të mjekësisë për terminologjinë. Lënda, ama, bëhej shkel e shko, me ca dispensa të vjetra dhe, në përgjithësi, studentët nuk para i kushtonin rëndësi. Isha ndër të paktët që kur fillova vitin e parë letërsi (pardon, mjekësi) iu futa me kokë latinishtes. Profesori ynë quhej Kosta Qiriazati.

“Kush ju bën latinisht, Kosta kurva?” na pyesnin studentët e viteve më të larta. Nuk e kuptonim këtë etiketim të një Profesori me një moral aq të paqortueshëm, derisa mësuam që, tek njëri prej brezave të studentëve sipër nesh, duke dashur të sjellë shembullin e një togfjalëshi (emër + mbiemër) të lakimit të parë (gjinia femërore) dhe duke dashur t’ia përshtasë këtë shembull mjekësisë, Profesori kish zgjedhur për lakim togfjalëshin costa curva (brinjë e përkulur): em. costa curva; gjin. costae curvae; etj., etj., pa e kapur, fillimisht, analogjinë me emrin e vet e tërë kusurin.

Këto njohuri sipërfaqësore m’u ringjallën vite më vonë në Itali librave shkollorë, fjalorëve, mundimeve të fëmijëve të mi që studiuan (dhe po studiojnë) latinisht në lice. U nxita të vazhdoj ta ngjis këtë mal që për mua, gjithsesi, mbetet i pakapërcyeshëm. Por gjithnjë, në ato pak tekste që kam përkthyer – nga Katuli e vetëm nga Katuli, se ai është i përzgjedhuri im – jam rrekur ta aktualizoj të gjithin me një Shqipëri të errët e fantazmagorike të një kohe që përndryshe po tretet kockash. Ja, për shembull, në këtë rastin më poshtë:

XXXVII | 37

Salax taberna vosque contubernales,
a pilleatis nona fratribus pila,
solis putatis esse mentulas vobis,
solis licere, quicquid est puellarum,
confutuere et putare ceteros hircos?
An, continenter quod sedetis insulsi
centum an ducenti, non putatis ausurum
me una ducentos irrumare sessores?
Atqui putate: namque totius vobis
frontem tabernae sopionibus scribam.
Puella nam mei, quae meo sinu fugit,
amata tantum quantum amabitur nulla,
pro qua mihi sunt magna bella pugnata,
consedit istic. Hanc boni beatique
omnes amatis, et quidem, quod indignum est,
omnes pusilli et semitarii moechi;
tu praeter omnes, une de capillatis
cuniculosae Celtiberiae fili,
Egnati, opaca quem bonum facit barba
et dens Hibera defricatus urina.

Ju kodoshë të kuplarasë, rruga
Themelimi i Partisë numër nëntë,
kujtoni vetëm ju se keni kar
në tufë t’i shkërdhekeni bibat?
E ne tjerët çë? Vijmë gjë erë përç?
Ngaqë, o trapa nga trutë, një-a-dyqind
jeni në rresht, kujtoni s’jua rraskam
në gojë galiç dyqind petritave?
Besa: bash në ballë të kuplarasë
që jeni cjapodhí do zhgarravis!
Vasha, që nga gjiri m’u largua,
q’e desha sa askush tjetër s’do të dojë,
e që për të delí luftëra luftova,
ulet jush. Gjithë bejlerët parellinjtë
sikur ta meritokan, e pallojnë,
horra të gjithë, kurvarë kokëpalarë;
me ty në ballë, o qafëlesh,
i Spanjës, kësaj toke lepujsh, bir,
Njac, me atë mjekër prej fisniku
dhe shurrë iberike që zbrun dhëmbët.

*

Aventura vazhdon. Ad maiora!

(c) 2020, Arben Dedja. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Shënim: Imazhi në kopertinë, Guillaume Charles-Brun, Lesbia dhe harabeli i saj, 1860.

[1] Natyrisht, e di mirë që në Romë s’kish trotuare, por rrugaçët e Tiranës time trotuareve ngryseshin.

[2] Duhet një jurist ta ftillojë këtë punë, bashkë me një latinist do të thosha, sepse edhe thjesht përkthimi i pjesës së dytë bëhet në trajta lehtësisht të ndryshme.