nga Mikaela Minga
Ka shumë mënyra si ngjarje historike që kanë lënë gjurmë të thella në kujtesën kolektive e atë individuale rikthehen në vëmendjen tonë. Kur bëhet fjalë për episode të rënda të lidhura me luftën, këto mënyra marrin një valencë disi më të veçantë sa i takon asaj çka kujtojmë, si zgjedhim ta kujtojmë, me kë e kujtojmë. E themi këtë pas një udhëtimi në Bavari të Gjermanisë, në kuadër të një serie aktivitetesh të cilat kishin në fokus masakrat e bëra në Shqipëri dhe Greqi nga trupat e divizionit të parë malor të ushtrisë gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore. Më njohura dhe më e rënda në tokën shqiptare ka qenë Masakra e Borovës (6 korrik 1943) gjatë së cilës u vranë, pushkatuan dhe dogjën të gjallë 107 njerëz. Kjo u pasua nga të tjera në Greqi – aty ku u vendos batalioni alpin (Lingiades, 1943; Distomo, 1944; Pyrgi, 1944). Në total, ky batalion ka bërë rreth 150 masakra, të cilat numërojnë afërsisht 10 mijë viktima (ndonëse ende nuk kemi një studim që të japë shifër të saktë për këtë).
Aktiviteti organizohej nga IGMetall (Sindikata e industrisë së përpunimit të metalit) dhe Arbeitskreis Angreifbare Traditionspflege (që mund ta shqipëronim si Grupi i punës për tradita që vihen në diskutim), e cila prej kohësh angazhohet në drejtim të njohjes dhe ndërgjegjësimit ndaj krimeve të nazizmit. Këtë vit, për herë të parë, ata kishin ftuar edhe një grup nga Shqipëria që përfaqësohej prej një të mbijetuare të masakrës së Borovës, znj. Pandora Ndoni.
Shoqëria e sotme shqiptare duket e distancuar prej kohësh nga Lufta e dytë Botërore. Në një masë të madhe kjo ka ndodhur për shkak të mënyrës si erdhi e u legjitimua kjo luftë brenda shablloneve ideologjike e manikeiste të periudhës komuniste, kur regjimi, synoi që të vërtetat e luftës, t’i kthente në një të vetme, atë të tijën.[1] Sa ia arriti qëllimit, e tregojnë vitet post-diktatoriale: debatet për çka ishte, apo nuk ishte lufta, apo edhe pasiviteti i të shumtëve, mbase edhe sepse këtyre i kanë zënë radhën ngjarje të tjera, jo më pak traumatike për shoqërinë tonë.
Ndërkaq, rasti i Pandora Ndonit iu përket atyre që e jetuan këtë luftë në dhe nën lëkurë, pa qenë të angazhuar drejtpërdrejt në konfliktin primordial dhe, po ta mendosh hollë-hollë, pa e ditur ende se kush do dilte i fituar apo i humbur prej saj. Njerëz si ajo e kanë kujtuar atë tragjedi të jetës së tyre përtej ligjërimit zyrtar mbi Borovën “martire”, muzikës pllakateske apo lapidareve pompozë. E bënë këtë duke e rrëfyer në intimitetet e jetës: herë si përrallë të trishtë për nipat e mbesat e herë për të ndarë muhabetin mes familjarësh, miqsh apo të njohurish. Janë ata njerëz që vazhdojnë ende, çdo 6 korrik të rikthehen në atë vend, duke mëkuar me praninë e tyre shpirtrat që prehen aty, në një ritual që shkon përtej lakonizmit të ceremonialit përkujtimor zyrtar, gjithashtu të përvitshëm. I tyri është një ritual që lidhet me një kujtesë sa komunitare, aq edhe individuale dhe shpërfaqet ngahera si një akt dashurie i njeriut për njeriun.
Premisat e aktivitetit në fjalë e patën zanafillën pikërisht në këtë vend, në 6 korrik të 2018, kur pjesëtarë të Arbeitskreis Angreifbare Traditionspflege vizituan për herë të parë Borovën dhe u takuan me disa prej të mbijetuarve, ndër të cilët ishte edhe Pandora Ndoni. Njohja e një vendi që për ta deri atëherë kishte qenë një terra incognita krijoi mundësinë për ta ftuar në Gjermani. E ndërsa historia shqiptare përmend sporadikisht Borovën, në historinë gjermane, masakrat e batalionit alpin nuk kanë pasur ndonjë vëmendje specifike; edhe aty ku përmenden, trajtohen si gjëra dytësore, ose më keq akoma, thjesht si raprezalje dhe luftime ndaj banditëve. Arbeitskreis Angreifbare Traditionspflege, duke bërë bashkë historianë e aktivistë, kërkon të ndërgjegjësojë shoqërinë gjermane për këto krime. E tyrja është një kauzë që kërkon të kujtojë e njëkohësisht të luftojë; të vendosë në pikëpyetje dhe të kundërshtojë tradita që mund të duken të paprekshme; një kauzë ku ka rëndësi të flasësh, po aq sa edhe ta bësh zërin tënd të dëgjohet.
Kjo karakterizoi në vija të përgjithshme aktivitetet në fjalë: I pari, një forum në Schliersee ku u shfaqën dokumentarë mbi masakrat në Greqi, u mbajtën workshop-e gjatë të cilave të mbijetuarit nga Shqipëria dhe Greqia ndanë përvojat e tyre, si dhe u diskutua mbi çështjen e dëmshpërblimeve; të gjitha në motto-n: Erinnern heißt kampfen (Të kujtosh do të thotë të luftosh). Momenti i dytë ishte një pelegrinazh kujtese dhe proteste gjatë të cilit historianë e aktivistë gjermanë, bashkë me përfaqësuesit nga Shqipëria e Greqia ndaluan në vende që mbartin e trashëgojnë peshën e Nazizmit dhe të luftës. Tre prej tyre janë për t’u veçuar: Qendra e dokumentimit të viktimave të Nazizmit në Mynih, vendosur afër Königsplatsz, sheshi ku dikur organizoheshin mitingjet masive naziste; Monumenti kushtuar atentatit në Reichenbachstrasse[2] dhe sidomos Mittenwald-i, qyteza ku çdo vit Batalioni Alpin feston ekzistencën e vet me një ceremoni ushtarake, në të cilën në disa raste kanë marrë pjesë edhe përfaqësues qeveritarë përkatës.
Qëndrimi aty nxori në pah më shumë se në çdo vend tjetër, tensionin dhe ngarkesën emocionale të asaj çka po ndodhte; diçka që nuk ishte tamam e dukshme, apo e prekshme, por që e ndjeje nën rogoz, diçka që godiste së brendshmi. Nga një anë, ceremonia e përvitshme ushtarake në gjithë pompozitetin e vet celebrativ; nga ana tjetër, The Balcony: Memories of Occupation film dokumentar kushtuar masakrës së Lingiades, nga Krysanthos Kostantinidis; nga një anë fjalime normalizuese në nder të një batalioni i cili ka qenë përgjegjës për krime lufte, nga ana tjetër rrëfime publike të një të mbijetuare shqiptare. Vetë Mittenwald-i kishte filluar ta ndjente peshën e rëndë të kësaj kundërvënieje. Nuk ishin vetëm reagimet plot irritim të tipit “ata bënë thjesht detyrën”. Ky tension duket se kish arritur të minonte thelbin e ekzistenës së një vendi, atë pasivitet të organizuar deri në nivel institucional të kësaj qyteze (që nuk ishte e vetmja), për të penetruar atë çka mbante prapa ky vend si kartolinë, ngrirë nga rregullsia e përkorë dhe nikoqirllëku.
Në një atmosferë të tillë arrin të kuptosh se në të nëntëshmen e rrëfimit të gjyshes Pandora ngërthehet diçka gati sakrale; me qetësinë që e karakterizonte të linte të kuptoje se të treguarit ka qenë dhe do vazhdojë të jetë për të një përpjekje për të reaguar ndaj atyre gjërave që nuk mund të marrin shpjegim apo të pranohen lehtë, por që nuk mund të na lënë që të na marrin energjinë për jetën. Rrëfimi nga ana tjetër, i bën njerëzit bashkë dhe dëgjimi i ngjarjeve të tilla mes një audience gjermane kishte sa kërshërinë për të mësuar, aq edhe rëndesën e fajit, peshën e përgjegjësisë. Dhe kundërvënia mund të jetë goxha e fortë po ta shtyjmë pak tej mendimin se mbase gjyshi i ndonjërit prej atyre që dëgjonin mund të ketë qenë “njëri nga ata”… gjendeshim në Bavari, vendin ku Nazizmi gjeti folenë më të ngrohtë dhe mbështetjen më solide. Kjo na kthen gjithashtu te universaliteti i fatkeqësisë: Nëse paqja dhe mirëkuptimi nuk na kanë bashkuar gjithmonë me grekët, fatkeqësia e përbashkët tregon, në fund të fundit, se jemi njerëz dhe vuajmë, tregojmë e përpiqemi njësoj.
Ky itinerar vendesh, ngjarjesh, protestash, historish arrin të shënojë kështu një akt historik me të vërtetat e të gjithëve atyre që u bënë bashkë për të rrëfyer në emër të të gjithëve forcën shëlbuese e rijetëzuese të kujtesës: nga Pandora Ndoni që edhe për shumë kohë vazhdoi të shihte te çdo burrë me kapele babain e saj Lekën dhe që u rrit një grua të fortë e kapur fort pas jetës; nga Perikli Minga që e gjeti të shuar familjen e vet dhe e mbajti si një ishull të patrazuar brenda vetes deri sa mbylli sytë; nga Ralph Klein-i, që edhe pse nuk mundi ta bindte babain e vet se bindjet dhe mbështetja ndaj nazizmit e luftës ishin fatalitet, gjeti motivim për ta luftuar atë si historian, profesor e aktivist; nga Efrosini Chasaki, një 99 vjeçare vllahe – sarakaçane që ende kujtonte se masakrën në Lingiades e shkaktoi dasma e saj; nga Maximilian Fichtner-i që beson ende se idealet e një politike të majtë mund të përfaqësojnë njerëzoren dhe pozitivitetin; dhe më në fund nga Mikaela dhe Saliani që duke e përjetuar thellë këtë udhëtim, menduan që ta rrëfenin për ju.
(c) 2019, Mikaela Minga.
Falenderojmë Salian Çullhajin për sugjerimet e vyera në përgatitjen e këtij shkrimi.
Imazhi në kopertinë: Lulja si simbol i Batalionit Alpin, në kontrast me eshtrat e viktimave.
[1] Ardian Vehbiu. Një fëmijëri prej heroi të munguar. Poeteka 37, 2015, 54.
[2] Këtu në vitin 1970 mbetën të vrarë 7 të moshuar hebrenj që kishin mbijetuar nga kampet e përqendrimit. Ende sot nuk dihen autorët e këtij atentati.
Ngjarjet historike në përgjithësi, ose masakrat e luftërave në veçanti, fare lehtë mund të kthehen në narrativë historike, statistika apo rrëfenja fantastike kur këqyren me ftohtësi akademike, apo, e kundërta, me emocionalizëm të injektuar (për çfarëdo qëllimi dytësor). Masakra e Borovës është një prej shembujve që është përmendur thjesht si një nënkapitull i LANÇ, pjesë e “krimeve të pushtuesit ndaj popullit”, dhe ka mbetur një ngjarje po aq marginale sa edhe vetë fshati ku ka ndodhur masakra. Mendoj se nuk është aspak e domosdoshme që të kthehet në ngjarje dhe përkujtim kombëtar, pasi do të ndotej, siç na ka treguar e shkuara, nga oratoria banale e politikës. Ajo që do të kishte vlerë të theksohej dhe të ripërsëritej është pikërisht njohja dhe qëndrimi kritik ndaj krimeve të L2B, evidentimi i humbjes dhe i dhimbjes njerëzore, ndërgjegjësimi i pasardhësve të ekzekutorëve të masakrës ndaj pasardhësve të viktimave të saj, siç sugjeron edhe artikulli më sipër. Është kthyer në ritual, tashmë, kujtimi i një sërë ngjarjeve të L2B, me partizanë e ballistë, atdhetarë e tradhëtarë, patriotë e kolaboracionistë. Ende vijojnë debatet dhe një përfundim i vetëm nuk del kurrë. Po ashtu vijojnë përkujtimet e përvitshme të hebrenjve të shpëtuar (mirë ne s’mërzitemi, po s’i s’u mërzitën hebrenjtë duke na dëgjuar!). Ndërsa rasti i Borovës është i qartë: një masakër mbi një fshat të tërë, pothuaj heshtje. Është e trishtë kur konstatoj, sërish, se shoqëria e ka vështirë të merret me ngjarjet që nuk sjellin kapital politik dhe përfitime ekonomike (siç ngjet me rastin e përkujtimit të shpëtimit të hebrenjve, fjala vjen). Ironikisht, fajin e kanë borovarët, që s’ishin as hebrenj, as romë, as LGBT….
Nga ana tjetër, edhe historiografia, vendase apo e huaj, është marrë thuajse aspak me këtë ngjarje historike, e cila ka potencial të madh për t’u ritreguar dhe ritrajtuar në kontekstin e masakrave të tjera edhe më të mëdha që kreu Divizioni Alpin në Greqinë fqinje.
Duke u endur nëpër google, gjeta një artikull të bukur shkruar nga Dr. Marenglen Kasmi, nga i cili parapëlqej të shkëpus këtë pjesë: “Duhet theksuar fakti që jo të gjithë ushtarët gjermanë morën pjesë në këtë masakër. Pati edhe gjermanë që në kundërshtim me urdhrat e dhënë e ndihmuan popullsinë civile të arratisej. Vitin e shkuar, në përvjetorin e 70-të të masakrës, i biri i një ushtari austriak, Anton Burger, i cili kishte marrë pjesë në masakër erdhi në Borovë dhe kërkoi falje në emër të familjes për atë çka babai i tij kishte bërë. Markus Burger kishte gjetur një ditar të babait, ku përshkruhej masakra. Po ashtu duhet theksuar se përgjegjësit e kësaj masakre nuk dolën asnjëherë përpara drejtësisë.” [artikulli i plotë në: http://www.panorama.com.al/borove-1943-si-u-vrane-nga-gjermanet-107-gra-pleq-e-femije/%5D
Ky episod që përmend Dr. Kasmi do të kishte qenë mënyra më e mirë për të paqtuar shpirtrat e të humburve, si dhe për të pajtuar njerëzit sot. Do të kishte qenë një mesazh uniteti ca më i fortë se çfarëdo bashkimi tjetër ekonomik, ligjor, administrativ e shtetëror me Europën. Madje, po të kishim qenë të aftë për t’u bashkuar me njëri-tjetrin mes kombeve me atë gjest që kryen pasardhësi i ushtarit austriak, do të kishte qenë shenjë se asociimi i famshëm është thjeshtë teknikalitet… Mirëpo, nuk është kështu, dhe ja ku jemi. Për fatin tonë të keq, si Shqipëria, si Borova, ende të marginalizuar, ende të harruar, më së pari për fajin tonë.
Përgëzime autorëve për shkrimin e ndjerë. Divizioni XXII alpin i komanduar nga Gjenerali Hubert Lanz ka një histori të trishtë në mbarë Shqipërinë e Jugut, si dhe Janinë e Çamëri. Para ca kohe kam kaluar në duar shumë dokumente të arkivave amerikane për periudhën 1943-1945. Në mos gaboj, Lanz dhe ushtarakë të tjerë të lartë u gjykuan nga një panel i Tribunalit të Nurembergut. Masakra ndaj civilëve janë bërë edhe në vende të tjera të Shqipërisë së Jugut. Tragjasi është një shembull tjetër – i djegur nga italianët në gusht 1943 dhe nga gjermanët ditën e Pashkëve të vitit 1944. Shkatërrimin dhe masakrën e Tragjasit e dëshmuan edhe oficerë amerikanë të OSS-it. Tragjasi i Vjetër është sot dëshmi e gjallë. Masakra të tjera pak të njohura të gjermanëve dalin tërthorazi në dosjen e Vehip Runës të OSS-it – p.sh. ajo e Shënvasisë dhe Sasajt, në Breg, Sarandë. Një tjetër, jo fort e njohur, është ajo e Muzinës, në Sarandë, në janar 1944. Për më shumë këtu: http://www.gazetadita.al/muzina-hiroshima-shqiptare-dhe-tmerri-burokratik-per-te-ngritur-nje-obelisk/
Një raport i OSS dhe Misionit Amerikan në Tiranë në fillim të vitit 1945 përshkruan me ngjyra realiste gjendjen e tmerrshme të Shqipërisë së Jugut pas 5 vitesh lufte.
Autorët e shkrimit përmendin shkarazi çështjen e dëmshpërblimeve të Luftës. Problemi natyrisht do trajtim më të thellë, kryesisht juridik. Por ajo çka duhet theksuar është qëndrimi i Greqisë. Shumëkush mendon se fatura kolosale që Greqia i kërkon Gjermanisë është për konsum të brendshëm…Dhe më tej, Shqipëria nuk ka pse të bjerë në atë lojë.
E pra, vetëm para disa ditësh Greqia i ka paraqitur zyrtarisht Gjermanisë një Notë Verbale ku i kërkon, si hap i parë diplomatik, hapjen e negociatave për dëmshpërblimin. Karakteristikë e qëndrimit grek është vendosmëria, guximi, argumentimi i plotë juridik dhe bashkëpëlqimi e mbështetja nga të gjitha palët politike…
Po Shqipëria?
Edhe Shqipëria ka vuajtur shumë nga pushtimi nazi-fashist. Fill pas Luftës II Botërore Shqipëria u përfshi në traktativat për të marrë dëmshpërblim lufte, dhe iu caktua një koeficient që, duhet thënë, ishte disa herë më i vogël se sa Greqia. Fakti është se Shqipëria u trajtua, pra, si vend viktimë e nazifashizmit dhe ishte në listën e vendeve për t’u dëmshpërblyer.
Mirëpo ndryshe nga vendi fqinj, klasa politike shqiptare sot as që e vë ujët në zjarr për këtë problem. E vërtetë, integrimi në BE është parësor, por jo deri në masën sa të çvlerësohen interesat madhore të vendit, ku hyn edhe trashëgimia e Luftës II Botërore.
Para disa ditësh udhëheqës botërore festuan me nderime të mëdha 75 vjetorin e zbarkimit aleat në Normandi. Nga ana a vet, Presidenti i Greqisë nuk lë shtator pa vajtur në Paramithi për të përkujtuar masakrën e nazistëve në vitin 1943 kundër 49 banorëve civilë çamë ortodoksë të Paramithisë ku, duhet pranuar, patën gisht edhe disa vendas shqiptarë çamë. Atje ai nuk lë bori pa fryrë kundër Shqipërisë dhe shqiptarëve, pa marrë fatkeqësisht, asnjë përgjigje nga Tirana zyrtare. Indiferenca e çuditshme që vërehet në këtë rast, por edhe për përkujtimin e 75 vjetorit të Çlirimit të vendit në Shqipëri, si dhe debatet e pabukë, ngandonjëherë të bëjnë të ngresh pyetjen retorike: Si e shikojnë vendin e tyre brezi i sotëm i shqiptarëve: si pasardhëse e “Shqipërisë së Vishisë” apo e “Shqipërisë së Normandisë”? Greqia priret të na vërë nga ana e humbësve, çka e vërteton edhe kryeneçësia në mosabrogimin pa kushte, dhe me efekt retroaktiv qysh nga fillimi, të Ligjit të Gjendjes së Luftës. Po shqiptarët, nga cila anë e barrikadës së Luftës II Botërore e shohin veten e tyre?
Nder vendet e djegura nga forcat gjermane mund te shtohet edhe Kuci i Laberise dhe Vunoi i Himares djegur nga dy here.
Ne artikull thuhet qe aktivitetin e bashkeorganizonte nje sindikate mekanikesh gjermane. Pyetja e pare eshte cfare pune ka nje sindikate mekanikesh bavareze me nje divizion malor te L2B, dmth si lidhen keto dy gjera ? Pyetja e dyte , nqs socialdemokratet gjermane duan te bejne propagande brenda vendit pasi humben nja 10% ne zgjedhjet e fundit, per cfare i ngacmojne shqiptaret, duke rihapur plage qe ketu kujtojne me shume luften komuniste vs balliste sesa masakrat gjermane ? Nga historigrafia dime qe masakrat gjermane nuk kishin lidhje me nazizmin si ideologji, por me konceptin e vjeter te raprezaljes, qe eshte forme terrorizmi, ti vret 1 nga te mite une vras 10 nga te tute, perfshire civile. Masakra e Boroves ishte nje raprezalje mbi civilet, nuk ishte masaker se banoret e Boroves ishin subhumane, komuniste, cifute, arixhinj e perkufizime te tjera qe e kthejne krimin ne krim nazist. Meqe u gervisht kjo plage kujtojme se Balli ka akuzuar gjate asaj kohe (muajt e pare te pushtimit gjerman) rregullisht komunistet se benin prita me qellim qe te vrisnin 1 a 2 gjermane qe keta pastaj te benin raprezalje mbi fshatin apo fshatrat ngjitur, keshtu fshati ose fshatrat qe kishin pesuar raprezalje te bashkoheshin me komunistet. Kjo teme e shtruar ketu me duket interesante per diskutimin e kesaj pike; a eshte normale te nxitesh raprezaljen e nje ushtrie pushtuese si politike te vetedijshme apo eshte per tu kritikuar ? Perndryshe mekaniket bavareze le te bejne politike me gjerat aktuale ne Gjermani, ndersa greket te gjejne ndonje menyre si ti bejne vete leket ne vend qe ti mbajne syte nga Gjermania. Per autoret urime qe gjeten nje menyre per te vizituar Bavarine.
Mirë grekët po bëjnë pare, sindikalistët gjermanë ia fusin kot, kurse artikullshkruesit bëjnë pushime të paguara në Bavari, po ti, zonjë a zotëri pa emër, ç’punë po bën dhe ç’i jep kësaj bisede, veç paragjykimit të njeriut të mllefosur? Vërtetë, liria e shprehjes është përdhosje e lirisë, kur përdoret nga mendje që s’dinë a s’duan të mendojnë!
Z. Cunga nuk shoh ndonje arsye apo autoritet qe mund te kesh ti per te cunguar lirine time te fjales.
Psh ti mund te me kontestoje paragjykimin duke bere lidhjen mes mekanikeve bavareze dhe divizionit malor gjerman. Une psh nuk arrij ta kuptoj lidhjen, se mund te jem i trashe ose menderisht i lodhur, kurse ti si i mencur dhe menderisht i fresket mund ta kuptosh dhe te perpiqesh te ma shpjegosh me fjale sa me te shkoqura.
Meqe ti je njeri qe mendon, se keshtu e perkufizon veten, mund te ndash mendimet e tua, ne lidhje me demshperblimet qe pretendojne greket per ndodhi te para 75 vjeteve. Cfare kane bere greket ne 75 vjet, pse nuk i kane pretenduar ? Pse nje 16 vjeçar gjerman, i lindur me 2003 dhe qe sapo ka mbaruar 9 vjeçaren, i detyruar te punoje, duhet te paguaje taksa edhe per nje ndodhi te para 75 vjeteve ?
Ne fund ti dukesh si njeri i qete e joagresor: çte gjeti ?
Masakra e Boroves gjithnje me eshte dukur me fort si nje krim komunist. Me sa mbaj mend divizioni gjerman nuk kishte fare pune me levizjen partizane ne Shqiperi. Ishte ne zhvendosje operative taktike qe lidhej me luftimet ne Greqi dhe hyri ne Shqiperi diku nga zona e Korçes e do dilte andej nga Erseka (ose e kunderta) per te hyre perseri ne Greqi. Keshtu qofte nga pikepamja strategjike, por edhe taktikisht ishte gjesendi krejt e gabuar. Per te kam biseduar me dhjetra here me Misto Tresken, qe ishte nje nga organizatoret e saj. Jo vetem qe ishte gjesendi e improvizuar, por çeta e zones, fort e merzitur duke u shëllëre gjithe diten ne diell, mori urdher dhe u vendos mu ne kanalin e rruges afer Barmashit dhe pas kishte malin qe ngjitej, pra asnje mundesi terheqjeje. Treska thoshte se per nje gje te tille, sot te pushkatojne. Gjithçka u be vetem per te fituar emer e kapital politik, por çmimin e pagoi popullsia e zones, te cilen komunistet u kujdesen te mos e njoftojne se cdo te behej me qellim qe te shkonte e strehohej ne mal.
Levizja antifashiste ne Shqiperi kishte filluar para themelimit te PK (per ata qe kembengulin se komunistet e rreshtuan Shqiperine ne kampin e forcave fituese). Beteja e Stalingradit kishte kater muaj qe kishte perfunduar dhe humbja e gjermanve ishte çeshte kohe, por komunistet me kohe kishin derguar komisare ne çetat qe luftonin tashme prej kohe per te ndyre, perdhosur dhe dhene drejtim vellavrases levizjes anttifashiste, duke synuar pushtetin e ardhshem.0
Interesante eshte se nje praktike e tille nuk eshte vetem shqiptare. Ndersa rezistenca franceze e lidhur me gjeneralin De Gaulle, ishte mjaft e kujdeseshme ndaj pasojave te popullsise civile, rezistenca komuniste, nuk ngurronte te vriste gjermane ne mes te pazarit dhe te çante e te ikte, duke shtyre gjermanet te benin raprezalje ndaj popullsise civile. Aleatet dhe veçanerisht gjenreali Eisenhauer, qe po pergatisnin zbarkimin ne Normandi, ishjin kundershtare te hapur te operacioneve te tille nga te cilet e pesonte popullsia civile. Natyrisht kishin nevoje per informacione nga brenda kontinentit, por pastaj gjithçka tregon se zbarkimi u pergatit nepermjet fotografive qe ishin marre nga ajri.
E ke pare projekt-amendimin e ligjit per ate institutin e Tufes? Disa deputete marrin tagrin e historianit dhe thone se partia komuniste donte te themelonte “shtetin demokratik” dhe jo te kryente krime. Alket Hyseni nje prej nismetareve, latifondisti i jugut. Medet!
IG Metall – sindikata e pavarur më e madhe në Gjermani dhe në botë – përveç përfaqësimit të interesave të anëtarëve të saj, ndjek edhe misionin e ndërgjegjësimit të rinisë gjermane për historinë e L2B dhe për përgjegjësinë e gjermanëve në atë luftë; një mision edukativ, si të thuash. Nuk ka gjë të keqe në vetvete, përveçse kur teprohet me zellin e larjes së mëkatit dhe sidomos kur pritet që edhe jo-gjermanët të tregojnë të njëjtin interes dhe ta shohin me të njëjtat syze luftën e 75 viteve më parë, si gjermanët.
Gjilpera, atehere jemi dakort qe mekaniket bavareze po bejne politike, ate te socialdemokrateve gjermane, te cilet ti e quan historike, por qe per rastin ne fjale une e shoh me te lidhur me humbjet e fundit te socialdemokrateve si ne zgjedhjet europiane ashtu edhe ato kombetare ne Gjermani. Nuk eshte as cudi qe rinia gjermane votoi masivisht ne zgjedhjet europiane partine e te blerteve duke i bere naften socialdemokrateve.
Po ashtu jemi dakort qe greket u kujtuan per demshperblime se duan leke, se ashtu jane marredheniet e sotme ne BE, pra kerkese greke eshte si tip shantazhi historik, per te mos thene qe vete BE eshte kthyer ne shantazh historik.
Pra kemi dy pale, te majte gjermane dhe shtetin grek qe po bejne politike me demshperblimet dhe dy autoret tane qe jane si veshka mes dhjamit. Meqe shteti shqiptar i ka mbyllur keto pune ne kohen e Enverit dhe as ka ndermend ti hape, e asnje pale politike ne Shqiperi nuk e ka ne program rihapjen e ceshtjes, atehere autoret tane po hedhin uje ne mullirin grek dhe te socialdemokrateve gjermane.
Vijme tek lufta totale. Vertete qe lufta totale i hap rruge cdo forme dhune e terrorizmi mbi civilet, por as Shqiperia e shqiptaret nuk ishin ne lufte totale me Gjermanine e gjermanet dhe as gjermanet nuk ishin ne lufte totale me ne. Pra, ne mund tia kishim kursyer vetes kete luften totale, si ia kursyen vetes francezet, belget,hollandezet, danezet etj, dmth do te ishim ne shoqeri te mire.
Vecse kjo nuk ishte ne interes te komunisteve, meqenese objektivi i tyre ishte shtimi i radheve dhe kontrolli i sa me shume zonave te vendit para se lufta te mbaronte, aq me teper kur vendi ishte nen pergjegjesine angleze e jo sovjetike (asnje oficer sovjetik nuk ka ardhur ne Shqiperi gjate luftes dhe asnje pale kepuce te prodhimit sovjetik).
Megjithate gjermanet u qasen me bute ne Shqiperi, sesa ne Greqi e Jugosllavi, kjo sepse shqiptaret hynin ne planet hitleriane te pasluftes, ne ndryshim nga greket e serbet. Ne planet e tyre ne do te ishim sejmenet e beut nazist ndersa serbet e greket do te ishin çifçinjte.
Sot ne po shqyhemi per te qene sejmenet e beut amerikan e gjerman, por spo na e vershellejne as per per te na pasur si çifçinj.
Tani persa i perket raprezaljeve, nuk eshte shtruar çeshtja se pushtuesi nuk duhet ngacmuar, por a duhet ngacmuar qellimisht qe te kryeje raprezalje, pra a eshte korrekte qe te perfshish popullaten ne lufte pasi i ke turrur qellimisht ushtaret pushtues per raprezalje.
Marrim masakren e Boroves per te cilen po flitet, si shembull. Gjermanet po shkonin ne Cameri per te perforcuar pozicionet ndaj nje zbarkimi te mundshem aleat. Edhe ne Shqiperi te parat qe moren ishin portet dhe aeroportet, qellimi i njejti.
Tani nqs beteja partizane kishte per qellim vonimin e perforcimeve gjermane sepse aleatet po zbarkonin ne Cameri, kjo do ishte nje beteje me vlera te larta ne funksion te luftes se perbashket. Megjithate dyshoj se beteja do te ish bere ne rast se aleatet do te zbarkonin sepse Enveri nuk e donte fare zbarkimin pasi nuk e merrte dot kurre pushtetin, ne rast te pranise se qindra mijera ushtareve anglo-amerikane ne Ballkan.
Megjithate pavaresisht dyshimeve te mia, cili ishte objektivi luftarak i goditjes se autokolones ? Gjuaj kot, nuk me duket si objektiv ushtarak. As te vrasesh 5 apo 10 gjermane nuk me duket se eshte objektiv qe po shteron burimet njerezore te armikut.
Pra duhet te kesh nje objektiv qe pastaj mund te jusftifikohet edhe nje raprezalje e mundshme ose demet anesore mbi civilet.
Psh, partizanet ne 1943, kunder italianeve, kane goditur ne zona te ndryshme te vendit posta telegrafike apo repartet qe mbronin minierat, duke u veshtiresuar italianeve komunikimin dhe duke e cuar ne zero prodhimin minerar dhe te naftes.
Nje koncept tjeter eshte statusi juridik i vendit. Gjate pushtimit italian vendi ishte i bashkuar me Italine dhe kishte administrate civile, vetem pasi ra Ducja, vendi u shpall juridikisht zone lufte, me duket nga fundi i korrikut 1943, pra si vend nen administrim ushtarak, ku sundonte ligji italian i luftes. Keshtu nen administrim ushtarak edhe raprezaljet jane legjitime.
Gjermanet na lane juridikisht shtet te pavarur, por de facto nen administrim ushtarak ne te gjitha zonat qe gjermanet e shihnin te arsyeshme.
Nen administrim ushtarak edhe forcat clirimtare duhet te jene me te kujdesshme, sepse sundon ligji i luftes.
Pra, Gjilpera nuk eshte ceshtja tek mosngacmimi i pushtuesve sepse kjo eshte gje pa kuptim, por tek kujdesi. Pushtuesi vete te respekton, per aq sa mund te perdoret kjo fjale, nqs goditja ndaj tij ka nje vlere ushtarake qe sjell arritjen e nje objektivi, por nuk ta pranon gjuajtjen kot me qellim thjesht psikologjik ndaj ushtareve te tij, sepse ashtu ka me teper mjete se ty per terrorizimin e popullates.
Nje nga arsyet pse Shih Feini ne Irlande apo Batasuna e baskeve ne Spanje, nuk ngjallin kurrfare simpatie eshte se objetivi i tyre eshte terrorizimi i armikut anglez e spanjoll, por perndryshe nje lufte disi korrekte, me objektiva te mirefillte ushtarake, ka ngjallur gjithnje simpati, jo vetem ne bote por edhe tek vete shtresa te popujve pushtues.
Si perfundim Gjilpera, a ishte objektivi partizan i betejes ne afersi te Boroves me vlere ushtarake, a u moren te gjitha masat per shpetimin e popullates civile te zones ?
p.s kur bej dallimin mes krimit nazist dhe jo nazist, nuk them se jane apo jo gjermane, por nese krimi eshte ideologjik apo ne linje me ligjin e luftes ne fuqi. Raprezalja eshte forme terrorizmi e perdorur nga ushtrite qe ne epoken e gurit, por nuk eshte krim nazist. Socialdemokratet gjermane e majtistet anembane botes kane prirjen ti bejne bashke, por ne Shqiperi nuk ka pasur krime naziste, jo vetem sepse nuk vrane hebrej e arixhinj, por sepse shqiptaret ne doktrinen e tyre nuk hynin tek subhumanet, dmth ndaj popullates civile nuk lejohej te shkohej pertej nevojave ushtarake te momentit.
Eshte paradoksale qe ideologjia naziste, me e urryera ne Shqiperi eshte e vetmja qe nuk na ka cilesuar e trajtuar si subhumane, ndryshe nga te tjere qe na kane quajtur njerez me bisht, njerez pylli e si tha lesbikja serbe, njerez mali.
Dhe nuk eshte se pashe qe Europianet te kene kritikuar ne bllok percaktimin e lesbikes serbe ndaj shqiptareve.
Rikujtoj ketu Konicen ne 1896, kur tha se europianet na mbajne per te eger e skane per te na ndihmuar.
Citojmë nga Akt-Akuza [Indictement] e datës 10 maj 1947 e paraqitur në Nuremberg nga Gjenerali i Brigadës Telford Taylor, në emër të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës;
Pika 2 e Akt-Akuzës ngarkon oficerët e lartë gjermanë me Krime të Luftës dhe Krime Kundër Njerëzimit të kryera përmes “plaçkitjes, grabitjes së pronë publike e private, shkatërrimin e qëllimshëm të fshatrave, qytezave e qyteteve, të kryera shpesh krahas vrasjes së banorëve të tyre, dhe kryerje e akteve të tjera të pajustifikuara nga nevoja ushtarake, në territoret e pushtuara të Norvegjisë, Jugosllavisë, Geqisë dhe Shqipërisë, nga trupa të Forcave të Armatosura Gjermane…” [paragrafi 7, faqja 9].
Paragrafi 9.j, f. 10-11, që me siguri i referohet masakrës së Borovës, Shqipëri, ka këtë përmbajtje:
“Rreth ose me datë 1 dhjetor 1943, gjatë operacioneve të raprezaljeve kundër “banditëve” në rrethin e Korçës, Greqi [sic], trupa nën komandën dhe jurisdiksionin e Divizionit Alpin XXII, shkatërruan një fshat dhe vranë të gjithë burrat e aftë për punë që gjetën atje;”
Lidhja e plotë këtu poshtë:
https://digitalcommons.law.uga.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1000&context=nmt7
Po ka shume menyra si ngjarjet e te kaluares rikthehen ne kujtesen tone. Si p.sh. duke pire birre Bavaria dhe me pensionistet e IG-Metalit veme ca lule diku, sidomos ne ditet e sotme ku -po ata te djeshmit- i stimulojne pakez te djathtet per interesa te tyre, por qe mos ta kalojne masen. Pak me tej edhe tradicionalistet, miqte dhe kushurinjte e ketyre te grupit tone, bejne festen e tyre gjermane me trompeta. Te gjithe festojme me birra dhe salcice bavareze, te prodhuara e te sjella aty per te dyja festat tona nga punetore me origjine te huaj, te cilet biles marrin edhe ndonje shtese page nga zyrat e shtetit gjerman. Sa te mallengjyer e te lumtur qe jemi! Ja, tani eshte kerkuar edhe falje per Boroven, tani vetem te zgjedhim gjermanin e zgjuar Weber ne vend te babushit Junker.
O qiell i pakufishem, qe disa gjera i kujton edhe sipas menyres tende! Zgjodhe nene Pandoren ta nisje ne Gjermani per te rihapur plaget qe nuk thahen kurre! Po ta kishe cuar te pakten diku tjeter ne Gjermani, e jo mu tek qendra e bishave idiote, qe e mbajne veten sikur te kene rene nga qielli dhe i luajne syrin njeri-tjetrin per talljen qe vazhdojne te bejne edhe sot me boten!
Dies Irae, nëse partizanët i sulmuan qëllimisht gjermanët për të shkaktuar raprezalje, nëse patën një objektiv ushtarak, apo u ranë qorrazi si diletantë, kjo nuk ndryshon gjë në përgjegjësinë e batalionit nazist për masakrën, si krim i një ushtrie pushtuese që kishte hyrë e paftuar në Shqipëri por edhe si akt ndaj popullatës civile, i dënueshëm ky edhe sipas rregullave të luftës.
Mungesa e një objektivi të qartë dhe të logjikshëm ushtarak nuk provon me patjetër fajësinë e trupës partizane që goditi gjermanët aty: kjo mund të jetë shenjë inkompetence ushtarake, mungesë informacioni ose koordinimi, apo thjesht gabim trashanik ose rastësi; ishte kohë lufte dhe nuk kemi të bëjmë me një ushtri të rregullt (ndonjë partizan edhe mund të na mbyllte gojën me “çdo armik është një objektiv”…:d).
Unë nuk e përjashtoj përgjegjësinë e trupave partizane – moskujdesja e pafalshme për të informuar/larguar nga fshati banorët mund të jetë një indic për qëllimet e tyre – por kjo gjë, pra nëse goditja ishte e qëllimshme vetëm për të provokuar raprezalje (dhe jo si efekt anësor, i mundshëm pas çdo goditjeje që bënin kundër gjermanëve), duhet provuar nëpërmjet dokumenteve apo personave të përfshirë në zinxhirin e komandës, nëse jetojnë akoma. Përndryshe është vetëm një supozim.
Përsa i përket luftës totale, natyrisht që Gjermania naziste nuk ishte në luftë totale me Shqipërinë dhe shqiptarët (as ne me ata), por lufta jonë duhet vënë në kontekstin e një lufte totale që kishte përfshirë gjithë Evropën dhe botën, ku kundërshtarët nuk ia përtonin hiç njëri-tjetrit.
Po ashtu, në Shqipëri vërtet nuk ka pasur genocid nga nazistët, pra nuk pati shfarosje sistematike siç bën ndaj hebrenjve, rusëve ose polakëve, por vrasjet, raprezaljet, plaçkitjet, shkatërrimet, prapë krime naziste ishin, se nga ata u bënë dhe ata në emër të asaj ideologjie luftonin.
E shoh te pamundur qe te gjendet ndonje urdher i shkruar, i tipit na intereson qe gjermanet te bejne raprezalje qe te na bashkohet filan fshat apo filan zone. Ne keto kushte per te kuptuar nese akuzat e asokohshme te Ballit jane propagande e paster apo fshehin ndonje te vertete do te shohim kontekstet, kush fiton nga cfare dhe gjasat qe dicka te ndodhe apo jo. Ndonje te vertete te kulluar sdo te kemi ne xhep, por nje opinion mund ta krijoje kushdo.
Persa i takon luftes totale them se gjerat nuk duhen thjeshtuar shume. Ndersa shqiptaret e Shqiperise pesuan nje pushtim klasik prej Italise, shqiptaret e Jugosllavise dhe Greqise kaluan nga dy pushtime barbare dhe asgjesuese ne nje pushtim favorizues prej Italise e me pas Gjermanise.
Nuk them se Kosova kaloi nga pushtimi serb ne ate italian njesoj si kaloi ne 1999 nga pushtimi serb ne pushtimin nderkombetar, se nuk ishte kaq favorizues sa i 1999, por per kosovaret ishte nje forme lehtesimi.
Dhe ishim nga pikepamja administrative nje shtet, me pjesen me te madhe te Kosoves dhe nje pjese te Maqedonise.
Nuk ka nje ne kaq te thjeshte ne ate mes. Aq me problematike eshte çështja po te kemi parasysh nga nje ane spastrimin etnik te cameve myslymane dhe ndalimin e shqipes per ata ortodokse dhe nga ana tjeter spastrimin etnik te 250-300 mije shqiptareve nga Jugosllavia ne vitet pas lufte.
Ne skishim asnje lufte totale me Gjermanine naziste, komunistet kishin lufte totale me te, duhet ta bejme dallimin ketu. Shqiptaret u terhoqen prej komunisteve ne nje lufte totale nga e cila fitonin vetem komunistet, e thene ndryshe shqiptaret u perdoren dhe u vrane e prene per nje fitore te komunisteve dhe nje dalje rruar qethur te kombit ne teresi.
Kur shohim vellavrasjen dhe spastrimin etnik te cameve dhe shqiptareve te Jugosllavise ne vitet e pasluftes, une nuk di se cfare ka per te festuar. Apo festojme per fitoren e Tjetrit ? Apo festojme fitoren e pushtetit te nje minorance ?
p.s nuk jane raprezaljet, plaçkitjet e shkaterrimet krime naziste se ruset, anglezet e amerikanet do te na dilnin naziste. Aq me teper ne nje lufte ku u hodhen bomba berthamore mbi civilet.
Krime naziste jane ato qe burojne nga ideologjia, zakonisht te kryera nga divizionet SS e Gestapoja. Wermahti nuk ka qene i paster si kane pretenduar nje pjese e gjermaneve pas lufte, por as ka qene aq i piste sa thua ti.
Ne Greqi e Jugosllavi jane bere shume masakra, te pakten si pretendojne greket e serbet, qe i kane fryre shifrat deri ne 10 % te popullsise e vdekur si pasoje e luftes.
Hidhni një sy tek f. 65 e librit.
http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/pdf/Hague-Peace-Conference_1899.pdf
Historinë e përgjakur të D1 Malor e përshkruan më së miri H.F. Meyer në librin e tij Blutiges Edelweiß. Die 1. Gebirgs-Division im Zweiten Weltkrieg, i cili nëse nuk gabohem qarkulloi fillimisht në përkthimin e tij greqisht.
Si edhe këtyre paragrafëve (f. 89-90):
d. Subjects of reprisals. The offending forces or populations generally may lawfully be subjected to appropriate reprisals. Hostages taken and held for the declared purpose of insuring against unlawful acts by the enemy forces or people may be punished or put to death if the unlawful acts are nevertheless committed. Reprisals against prisoners of war are expressly forbidden by the Geneva convention of 1929.
e. Form of reprisal. The acts resorted to by way of reprised need not conform to those complained by the injured party, but should not be excessive or exceed the degree of violence committed by the enemy. Villages or houses, etc., may be burned for acts of hostility committed from them, where the guilty individuals cannot be identified, tried, and punished. Collective punishments may be inflicted either in the form of fines or otherwise.
http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/pdf/rules_warfare-1940.pdf
Pa lënë jashtë edhe Perandorinë
(f. 304-305).
https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.35112105403002&view=2up&seq=326
kam pershtypjen se termi i sakte per divizionin gjerman eshte gjuetar malor apo kacator malor, jo thjesht malor apo alpin.
Sipas raportit final te Vermahtit mbi shqiperine marredheniet e gjermaneve me popullsine lokale cilesohen si te shkelqyera .