Kjo është pjesa e tretë dhe e fundit e këtij materiali, të cilin e dërgoi në blog autori Doan Dani

Duke iu rikthyer letërsisë së hershme shqiptare (në gjuhën shqipe), pionieri i parë i saj, deri sot, është padyshim Buzuku. Nga titulli i veprës ‘Meshari’ kuptohet qartë qëllimi fetar: gjuha si mjet dhe jo identifikim. Libri përmban meshë, komente të lutjeve, dhjetëra urata, 27 psalme, pjesëza biblike, katekizëm. Tema këto, të toleruara në vulgare nga Kunderreforma, siç pohojnë Çabej dhe Ashta, përkundër qëndrimeve të Shuteriqit dhe Zamputit.

E gjithë krijimtaria e “lejuar” italiane në shekullin e Buzukut ngjason me tematikën e ‘Mesharit’, pra me mësimet e Koncilit të Trentos. Asnjë tentativë daljeje nga rregullat, asnjë “Luther shqiptar”, asnjë ngjyresë kombëtare, por një karakter i theksuar fetar, me Zotin në qendër dhe një vizion i komunitetit jo si popull me identitet, por si turmë besimtarësh që kanë nevojë të kuptojnë në gjuhën e tyre disa rregulla, e jo të gjitha.

Interesante ështe edhe figura e famullitarit të Horas së Arbëreshëve (Palermo-Itali) Lekë Matranga që në 1592 boton ‘E Mbsuame e krështerë’, një përkthim i veprës së jezuitit Ladezma. Kol Ashta ka përllogaritur 497 fjalë në 28 faqet e katekizmit të përkthyer nga Matranga. Pjesë e famshme është “Kënga e Përshpirtshme”, një thirrje ndaj besimtarëve në një gjuhë të kuptueshme.

Përsëri ligjet e Kundërreformës tolerojnë dhe nxisin disa përkthime (jo rastësisht nga jezuitet) standarte, përsëri gjuha është mjet që duhet të njihet vetëm për qëllimin fetar: paqartësia e shkaktuar nga latinishtja duhej mbuluar nga një katekizëm i përshtatshëm – vërejnë H. J. D. Denzinger dhe A. Schonmetzer në veprën Enchiridion Symbolorum et Definitionum duke iu referuar Concilium Tridentinum, Sessio XXII, Doctrina de ss. Missae sacrificio.

Doktrina e kërshtenë rendit Pjeter Budin në vazhdimësinë e Kundërreformës. Kjo vepër është përkthim i katekizmit standard të shën Roberto Bellarmino. Vepra tjetër Rituale Romanum, botuar në Romë pas 1621, përmban lutje dhe sakramente në latinisht me komente në shqip. Pasqyra e të rrëfyemit dhe Kush thotë meshë këtë kafshë i duhet me i shërbyem janë dy libra në shqip. I pari përkthim i veprës së de Bonis Specchio di Confessione. Tri vjershat në fund të librit i dedikohen papa Gregorio XV, Shën Marisë dhe e fundit një lutje për Zotin.

Kur Budi shkruan “ Tue paam se gjuha jonë asndonjë letër të msuom se ka me të cije të mundeej ndërta me i ndihmuam feeja e Krishtit, zuna fill […] nktheve këtë shinte Doktrinë […]” apo “Doktrina mbë këtë arësye vuum e ndërequnë për ndihmët e të mpsuomitë t’kërshtenëve…” si dhe “Maa parë se si mbë qish arësye duhenë më qenë shërbyem këtë shinte sakramente” (tek Rituale Romanum), mbetet besnik ndaj qendrës: motivi primar është doktrina e krishterë, librat e tij nuk tentojnë një përkthim të përgjithshëm të Biblës, gjuha është në shërbim të katekizmit dhe besimit, jo identitetit.

Rasti i Frang Bardhit është edhe më domethënës, jo për vdekjen në rrethana të paqarta, por përsa i përket veprimtarisë letrare që konfirmon çka u tha me sipër. Njëra nga dy veprat e Bardhit është në latinisht, ndërsa vepra tjetër është një fjalor: Dictionarum Latino-Epiroticum.

Domosdoshmëria e fjalorit lind nga mosnjohja e latinishtes nga një pjesë e klerit. Është e vështirë të pretendohet një fjalor për masat analfabete! Në titull gjejmë dy konstatime: i pari termi epiroticum që nënkupton gjuhën epirote. Koncepti i shqipes, shqiptarëve dhe Shqipërisë nuk kishte lindur akoma, për rrjedhojë Kombi, identiteti shqiptar në këtë vepër janë absurde të mendohen, po ashtu edhe motivi kombëtar.

I dyti konstatim është se fjalori nuk është epirotisht(shqip)-latinisht, por e kundërta, pra i vjen në ndihmë njohësve, qoftë edhe të pjesshëm të gjuhës latine, atyre që lexojnë tekste në këtë gjuhë edhe pa i kuptuar. E kush mund të jetë konsumator i kësaj vepre përveç klerit katolik, që shpesh herë, sipas arqipeshkvit A. Bogdanit, ishte injorant?!

“Nd’atë dhee ku lulezojnë Dotoretë, Leteraretë e dieja, lulëzon ende shenjteja Fee” – shkruan Pjetër Bogdani, përfaqësuesi më i shquar dhe më i veshur me atdhetarizëm, nganjëherë edhe me nacionalizëm. Siç vërehet, në këtë citim është feja objektivi i diturisë dhe letërsisë. Bogdani akoma nuk e ka konceptin e Shqipërisë sepse veprën e tij që ne njohim si Çeta e Profetëve e titullon Cvnevs prophetarvm de Christo salvatore mvndi et eivs evangelica veritate, italice et epirotice contexta, et in duas partes diuisa a Petro Bogdano Macedone […].

Të përcaktuar si epirotë, ne si shqiptarë akoma nuk kemi “lindur”. Eshtë Krishti shpëtimtari i botës dhe është një Bogdan maqedon, në këtë titull. “Zmajevic o drita jonë”, varg i Bogdanit nga “Çeta”, kushtuar kroatit Andrea Zmajevic, arqipeshkvit të Tivarit, na ndihmon të kuptojmë rëndësinë e identitetit fetar, aq i fortë sa shtyn individin “t’i këndojë” një sllavi sepse ky i bindet të njëjtës Perëndi.

Vëllimi i dytë i titulluar “De vita Jesu Christi salvatoris mundi” i kushtohet Dhjatës së Re dhe pjesa e fundit një përkthim në disa gjuhë i librit të Danielit 9, 24-26. Përkthimet e pjesshme të Shkrimeve të Shenjta, madje duke përkthyer vepra të tjera që u referohen këtyre shkrimeve, rëndësia e lutjeve, sakramenteve (këtyre u kushtohet një pikë e veçantë në Concilium albanum provinciale të 1703) tek të cilat Concili i Trentos u ndal në veçanti (pas zhvlerësimit të tyre nga M. Luther), tregimet biblike, katekizmi etj, janë disa nga shtyllat e veprimtarisë letrare të Bogdanit brenda vizionit të Kundërreformës që e konsideron gjuhën, siç kam cituar më lart, një mjet. Të gjitha veprat e këtyre autorëve kanë për qëllim promovimin e besimit dhe mënyra të cilën ato ndjekin është e përcaktuar nga Papati, më konkretisht nga Kongregacionet.

Që trojet shqiptare ishin pjesë e këtij vizioni e vërteton mospërkthimi i Biblës në shqip për disa shekuj me rrallë pas Concilit. Jo rastësisht flitet (pretendohet) për përkthimin e Biblës (të mbetur në dorëshkrim, për më tepër të humbur) nga Arqipeshkvi Grigor Durrsaku, në të njëjtat vite kur Bibla u lejua të përkthehej në italisht nga papa Pio VI, pas dy shekujsh ndalim të qarkullimit në gjuhën amtare italiane.

I pari do të jetë Kristoforidhi, pas kontaktit në Stamboll me Shoqërinë Biblike Britanike, që do të përkthejë Dhjatën e Vjetër në versionin e plotë në dy dialektet e shqipes. Versioni i parë do të shohë dritën në Stamboll në 1866 me titull “Katër Ungjillat e Zotit edhe Shelbuesit tonë Jesu Krishtit edhe Punët e Apostujvet”. Në këtë qytet do të botohen veprat kryesore të Rilindjes tanë, por dhe fetare, edhe pse jo Islame.

Me pas botohen ‘Psalmet’ dhe vijojnë me rradhë edicionet e reja të Dhjatës së Re në dialektet tokse apo gege. Ky libër do të njihet zyrtarisht nga Kisha Autoqefale Ortodokse Shqiptare e shpallur në 1923 (e njohur vetëm në 1937). Kurse Bibla e parë e njohur si përkthim zyrtar nga Kisha Katolike i përket vitit 1994. Duke hequr 23 vitet e ateizmit zyrtar, janë rreth 60 vite pas shpalljes së pavarësisë dhe largimit të Perandorisë Osmane. Vallë është shkaktare përsëri Porta e Lartë për këtë vonesë?!

Përgjigjja duhet kërkuar si gjithmonë përtej Adriatikut dhe në rreshtat biblike. Me 7 mars të 1965 “gjuha e folur” hyn për herë të parë “zyrtarisht në kultin liturgjik” – shprehet papa Paolo VI në meshën e tij të parë në italisht në kishën e ‘Ognissanti’ (e të ‘Gjithë Shenjtorëve’). Kështu 4 shekuj pas Concilit të Trentos, një tjetër Concil ai i Vatikanit (i dyti), në 1963, toleron gjuhët që tashmë nuk njihen si vulgare, por nacionale. Shqipëria përjetoi ndërkohë mbylljen e objekteve të kultit dhe do t’i duhen 4 dekada për të realizuar nenet e Concilit, për t’u pajisur me një përkthim zyrtar të Shkrimeve të Shenjta.

Akoma sot pas Concilit të II të Vatikanit, gjuha nuk është aspak identitetformuese. Fillimisht u botua në të përditshmen Britanike The Times një lajm sipas të cilit papa Benedikti i XVI ishte gati të ripropozonte ‘meshën tridentine’, pra atë që për shekuj me rradhë ishte praktikuar pas Rreformës Protestante: dominim i latinishtes, me përjashtim të disa pjesëve në greqisht dhe hebraisht. Gazeta italiane Corriere della Sera në një artikull të 2006 boton lajmin e konfirmuar të rikthimit të latinishtes në meshë, sigurisht jo i detyrueshëm, edhe pse kemi patur rastin ta përjetojmë të aplikuar nga vetë Ati i Shenjtë. Ndoshta është ndikimi i 24 viteve që ai ka drejtuar institucionin Congregatio pro Doctrina Fidei – Kongregacioni për Doktrinën dhe Besimin – i trasformuar në këtë emër nga ai që njohim si “Inkuizicioni i Shenjtë”. Sidoqoftë fjala ‘ndoshta’ është e huaj në pohimin se “gjuha në këtë vizion fetar nuk mund të konsiderohet kurrë si vlerë Kombëtare”.