Një postim në Facebook i Artan Shkrelit, që kujtonte një episod pak të njohur nga historia e bregdetit shqiptar nën sundimin osman, më bëri të mendohem. Shkreli përkujtonte se në 11 shtator të vitit 1690, venedikasit në kuadrin e Luftës së Moresë dhe të mbështetur fuqimisht prej vendësve, ua morën Vlorën dhe Kaninën osmanëve.
Kaq Shkreli. U bëra kurioz dhe pashë që venedikasit paskan depërtuar, aso kohe, deri në Gjirokastër, të cilën gjithashtu thuhet se ua morën osmanëve pa rezistencë. E megjithatë, kur u kthyen osmanët me ushtri serioze (vitin e ardhshëm, në 1691), “mysafirët” nuk i mbajtën dot këto qytete, meqë objektivi i fushatës së tyre luftarake ishte gjetiu. Në largim e sipër, shkatërruan krejt edhe Kaninën edhe – sidomos – kalanë e Vlorës me gjithë ç’kish brenda (“the fortress town” e quan një historian).
Sikur të mos mjaftonte kjo, osmanët e rikthyer, të zemëruar që popullsia vendëse kish bashkëpunuar fort me venedikasit, i trajtuan këta kaq ashpër, sa një pjesë u detyrua të largohej drejt Korfuzit, ndërsa pjesën tjetër e islamizuan me dhunë. Me fjalë të tjera, një operacion periferik, që synonte të dëbonte osmanët prej brigjeve tona të Adriatikut dhe sidomos të Jonit, dha si pasojë islamizimin e detyruar të shumë arbërorëve vendës, të cilëve u doli solidarizimi me Venedikun për hundësh.
Në këtë pikë, unë po lejohem të pyes: sa ia vleu ajo përpjekje? Sidomos po të krahasojmë Vlorën e shekullit XVII me atë të fillimshekullit XX (një fshat i madh)? Dhe të kemi parasysh se, edhe në shekullin XVI, në Vlorë ka pasur 500-600 shtëpi të hebrenjve, çfarë lë të kuptohet menjëherë se atje ekonomia lulëzonte? Si rregull, hebrenjtë vendosen atje ku, jo vetëm i trajtojnë me tolerancë, por edhe ku mund të ushtrojnë lirisht bizneset e tyre: prandaj edhe vetë largimi i tyre do marrë si paralajmërues i rrënimit ekonomik.
Besoj se kësi shkatërrimesh, si këto që ndodhën në bregdetin e Arbërisë, nuk mund t’ia faturojmë thjesht Perandorisë Osmane: erdhën si pasojë e përplasjes së dy fuqive të mëdha, që ndiqnin secila interesat e veta (diçka e ngjashme ka ndodhur me Durrësin, që nuk e ngriti kurrë kokën gjatë 5 shekujve të sundimit osman). Edhe Venediku nuk është se u fut në Vlorë për të çliruar vendësit – por për të projektuar fuqinë e vet; kështu duhet kuptuar edhe rrafshimi i Vlorës dhe i Kaninës, që pasoi këtë aventurë.
Ndoshta shqiptarët e pësuan më keq se të tjerët nga sundimi osman edhe ngaqë ishin në kufi ose në anë të Perandorisë, ose në një brez me sizmicitet të lartë politik dhe luftarak.
Teknikisht çdo pavaresi eshte edhe pasoje e nje fuqie te huaj qe perpiqet te deboje pushtuesin e vjeter, per te shtuar influencen e vet, deri ne nje pushtim te mundshem te territorit qe ndihmoi per Pavaresine. Gjithnje ne rast se ia leverdis, se ka edhe raste kur fuqia e huaj nuk sheh leverdi ne pushtim, i mjafton te te kete si shtet guzhinete.
Ne rastin ne fjale, duhet pare nese ishte thjesht nje diversion venedikas apo pjese e nje projekti per nje shtet guzhinete.
Vitet ne fjale njihen me shume me ngjarjet ne Kosove e Maqedoni, me Pjeter Bogdanin e me ushtrine austriake qe zbriti deri ne Maqedoni. Kjo mesymje nuk ishte pjese e ndonje projekti austriak per debimin e turqve nga Ballkani, sepse perbehej nga pak dhjetra mije ushtare. Pas gjasave ishte nje avancim i detyruar, i mbeshtetur tek rebelimi i vendasve, deri kur te haste ne rezistence, perndryshe nje debim i osmaneve nga Ballkani do te kerkonte mbi 100 mije ushtare dhe nje depertim nga ana e Bullgarise, aksi Nish-Sofje-Adrianopoje deri ne Stamboll.
E njejta gje mund te supozohet per venedikasit, perballe nje avancimi te tille austriak e nje terheqjeje turke, do te mjaftonte nje regjiment modest per te bere avancime perndryshe shume te kushtueshme. Objektivat kryesore venedikase ishin ne More dhe Krete, te cilen sapo e kishin humbur 1664.
Nderkaq terheqja venedikase besoj se lidhet me terheqjen e austriakeve, te cilet pesuan disfata ne luften kunder Luigjit XIV keshtu qe u terhoqen nga Ballkani perpara avancimit turk, i cili ne vetvete ishte modest, por Austria nuk mund te luftonte dot ne dy fronte.
Vetem pas paqes ne 1697 me Francen, Austria mundi t’i dedikohej Turqise, por lufta e gjate ne dy fronte beri te veten ne ripermasimin e pretendimeve austriake, te cilat gjithsesi sollen per Austrine dyfishim territori, meqe mori Hungarine dhe Transilvanine.
Ne kete kontekst, perpjekja venedikase e mbeshtetur nga shqiptaret, kryesisht himariotet, besoj se eshte per t’u pershendetur, pavaresisht efekteve ne qytetin e Vlores.
Mungesa e seriozitetit venedikas ne qellime dhe veprime ka qene edhe nje nga arsyet qe nuk pati ndonje rebelim te krahasueshem me ate ne Kosove.
Qytetet me rendesi tregtare te shkaterruara nga lufta ringrihen shpejt, Vlora nuk u ringrit me shume mundesi ne baze te nje vullneti politik osman.
Ultesira perendimore u la ne gjendje te mjeruar ne baze te nje vullneti politik, perndryshe Vlora dhe Durresi do te kishin qene qytetet me te medha te Shqiperise gjate gjithe kohes.
Preferenca turke duket te kete qene tek qytetet e brendshme, Shkodra, Elbasani, Berati e Gjirokastra, te cilat kane keshtjella te forta e jane mjaftueshem larg topave te anijeve.
Rasti ne fjale, mund t’u kete sherbyer turqve si demostrim se nuk mjafton vetem kalaja e forte bregdetare per te mbrojtur nje qytet-port, duhet edhe te jete qytet i vogel qe te mos kete shume popullsi.
Me vone turqit hasen probleme te medha me popullsine e Shkodres e cila duke qene qytet me shume banore kishte mundesi t’i ushtronte presion vete autoriteteve osmane gjate Pashallekut. E njejta gje edhe me disa qytete te medha.
Por nuk eshte sundimi turk ai qe habit, por ai zogist. Ky pseudo-mbret nuk mundesoi zhvillimin e Ultesires Perendimore me justifikimin e perhershem se nuk kishte leke, Mirepo bonifikimet jane kryer qe ne kohen e mbretit Hamurab apo te Sargonit te Madh, dmth perhere leverdia e bonifikimit eshte me e larte sesa kostoja, eshte investim pa pike rreziku. Sapo u bene bonifikimet Vlora dhe Durresi e shumefishuan popullsine e tyre, sepse u rrit potenciali i tyre.
Vlores dhe Durresit ua kane fajin konsideratat strategjike turke dhe paaftesia e plote e Zogut ne çeshtje te ekonomise. Xhanem edhe Zogu mund te kete pasur frike se zhvillimi i Ultesiren Perendimore do fuqizonte me tej bejleret e medhenj se do kapnin tokat, keshtu qe mund te kete preferuar ruajtjen e raporteve ekzistuese ndaj pasigurise se pushtetit ne rast te zhvillimit ekonomik.
Ne keto ane te gjithe kane pasur frike nga zhvillimi ekonomik i vendit, duke qene se çdo zhvillim i shpejte sjell me vete edhe rreziqe te reja ne strukturen pushtetmbajtese. Na mbajne te varfer qe te na kontrollojne me lehte.
Gjykimi që bëhet më vonë, pas ngjarjes, nëse ia vleu apo jo, varet nga rezultati. Ndërsa vendimi nëse ia vlen apo jo, para dhe gjatë një veprimi/ngjarjeje – në këtë rast i mbështetjes së venedikasve nga arbërit – nuk është gjithmonë racional, pra që varet vetëm nga rrethanat dhe nga vënia në balancë e shanseve dhe rreziqeve nga ky veprim, por shpesh është emocional, jo-racional. Ky i fundit vjen sidomos kur hyjnë në lojë dhe faktorë si feja, afërsia/largësia kulturore etj.
Nga rrjedha e ngjarjeve, rezultati, dhe nga perspektiva e sotme sigurisht që përpjekja e arbërve nuk ia vleu. Bilanci “përfitime humbje” doli qartë në favor të këtyre të fundit.
Por vendimi i arbërve për të mbështetur venedikasit është i kuptueshëm (ia vlente/ ishte racional), nëse arbërit e Vlorës dhe Kaninës shihnin akoma një mundësi reale për të fituar mbi osmanët, me ndihmën ushtarake dhe ekonomike të venedikasve, ndoshta në formën e një enklave të lirë, siç kishte në atë kohë edhe disa të tjera në atë pjesë të Ballkanit, p.sh. enklava e Suliotëve apo ishulli i Korfuzit. Edhe pse rezultati ishte e kundërta: disfatë, konvertim dhe rrënim.
Por gjasat janë më tepër që arbërit e Vlorës dhe Kaninës nuk kishin shumë në dorë në atë luftë, por ishin më tepër “pawns” për venedikasit dhe vendi i tyre ishte një fushëbeteje anësore në përplasjen mes superfuqive të kohës. Në këtë rast, mbështetja që i dhanë venedikasve mund të shpjegohet me atë që osmanët shiheshin (ende) si pushtues dhe për më tepër ishin të një feje tjetër, pra një vendim “emocional”, pa ndonjë shans për të fituar.
Kam ndeshur, para shumë vitesh, në një diskutim të ngjashëm në TV të disa intelektualëve ballkanas, se (s)a ia vleu sakrifica që bën popujt e vegjël të Ballkanit gjatë Luftës së Dytë Botërore, kundër një superfuqie nazi-fashiste që tejkalonte shumë herë “këllqet” e këtyre popujve për të ndryshuar fatin e luftës dhe që, në fund të fundit, vetëm sa solli dëme kolosale për këto vende dhe popuj, sepse fati i luftës u vendos tjetërkund dhe nga “elefantë” të tjerë, në fushëbetejat e Bashkimit Sovjetik dhe me hyrjen në luftë të SHBA-ve. Dhe në fakt, kur vendos përballë numrin e viktimave, në përqindje ndaj popullsisë, të vendeve ballkanike me ato të Vendeve të Ulta, apo atyre Nordike, por dhe të Francës, diferencat janë drastike (https://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II_casualties).
Më racionale do të kishte qenë që popujt e Ballkanit të mbanin “kokën ulur” dhe të prisnin deri sa të kalonte “stuhia” dhe t’i kishin shpëtuar vetes dëmtimet kolosale njerëzore dhe materiale. Por, në anën tjetër, nëse të gjithë popujt e Evropës do të vepronin kështu – nëse Stalini do të kishte pranuar kapitullimin për të shmangur dëme më të mëdha nga vendi dhe popujt e tij, nëse amerikanët do e shihnin luftën vetëm si çështje evropiane apo nëse Çurçilli do të mbyllte paqe me Gjermaninë – atëherë si dhe nga kush do të mundej nazi-fashizmi?
Krahasimi çalon sigurisht, ishin të tjera rrethana në Arbëri/Ballkan dhe PO e shekullit të XVII, dhe të tjera në L2B, por disa paralele mund të vërehen. Rezultatet ishin të ndryshme dhe gjykimi, nëse ia vleu ose jo, bëhet në bazë të këtyre rezultateve.
Një diskutim i ngjashëm është hapur në vazhdë të filmit Anthropoid, i cili rrëfen atentatin kundër hierarkut të lartë nazist, Reinhard Heydrich, nga forcat e rezistencës çekosllovake në 27 maj 1942. Pas këtij atentati të suksesshëm, por që nuk ndryshoi asgjë në rrjedhën e Luftës II Botërore, nazistët ndërmorën raprezalje kundër popullsisë vendëse dhe llogaritet që të kenë vrarë rreth 15,000 vetë. A ia vlente që të vritej Heydrich-u në këto rrethana? Janë dhënë përgjigje të ndryshme – unë mendoj se absolutisht NUK ia vlente.
Po te me lejohet batuta do thoja se qenkeni ballista te dy, pasi ballistet nuk ishin per atentate ndaj gjermaneve, qe te mos pesonte popullata raprezalje, per te cilat gjermanet dalloheshin. Abaz Ermenji tek libri i tij, thote se komunistet enkas, dmth si taktike shkonin vrisnin 2 gjermane, ne menyre qe gjermanet te benin raprezalje ne zone, keshtu popullata do bashkohej me komunistet.
Sipas manualit ballist edhe ne kohen e italianit, çetat duhet te godisnin reparte ushtarake, por jo te benin prita ndaj hierarkeve italiane, sepse per hierarke beheshin raprezalje te menjehershme. Ne fakt ballistet nuk dalloheshin ne kohen e italianit per atentate, per te cilat dalloheshin komunistet.
Kendveshtrim qe ne fakt nuk e ndaj, sepse çdo i huaj i armatosur eshte armik dhe nqs popullata peson raprezalje, kjo eshte pjese e luftes. Po te duam mund edhe te shohim se shume nga luftetaret e lirise perbehen gjithnje nga shume te persekutuar, te burgosur e me njerez te vrare ne fis.
Kjo vlen si per luftetaret e lirise ndaj te huajit si per luftetaret e lirise politike brenda vendit. Ka edhe logjike qe ne fillim te ngrihet ai qe e ka pesuar nga nje regjim, dmth te jete i pari qe perqafon nje filozofi te caktuar politike te lidhur me konceptin e lirise.
Filmat me partizane ishin plot me personazhe qe pohonin se dolen ne mal pasi italianet ose gjermanet vrane ose burgosen njerez te familjes apo se dogjen fshatin. Kjo nuk ua ul vleren sepse vete koncepti i lirise lidhet pashmangshem me demet qe prodhon mungesa e lirise, eshte pjese integrale e konceptit.
Nderkaq teoria e Malthusit thote se pas humbjeve te popullates prej semundjeve apo lufterave, duke pasur me shume ushqim ne dispozicion rritja e popullates eshte e shpejte, rritje gjeometrike thote deri ne nivelin para katastrofes. Vetem nje vullnet politik dhe nje krize e madhe shoqerore mund ta ngadalesoje ripopullimin e shpejte te nje zone.
Shembulli me i mire ne Ballkan eshte Banati i Temeshvarit (sot i ndare mes Serbise dhe Rumanise), i cili pas luftes se madhe austro-turke , 1683-1689, thuhet se u boshatis fare nga masakrat dhe nga emigrimi i popullatave. Turqit e mbajten por nuk pati ripopullim, ne luften tjeter 1716-1718, austriaket e moren, popullata u katandis me keq, thone deri ne 2 banore per km2. Pastaj brenda shek 18 popullata u ringrit me shpejtesi te madhe, serbe e rumune u dynden por edhe u rrit demografikisht prej lindjeve.
Gjoni, babai i Skendebeut kishte 9 femije, Ismail Qemali kishte 9 femije, ne ato kohe s’ka pase mjekesi, diferencen e bente ushqimi dhe njefare higjene, por i pari ushqimi, i cili rrit sistemin imunitar.
Persa u perket venedikasve, ne ate periudhe malazezet moren njefare autonomie,ne zonen e vogel te Malit te ze te vjeter, sepse deri atehere malazezet ishin brenda sistemit administrativ turk.
Venedikasit deshen nje shtet guzhinete, malesite e Cetines arriten te krijonin nje berthame autonome. Krahina e Vlores perfshire malesite perendimore te Tepelenes, kane kushte malore per autonomi, te pakten nivelin e Mirdites mund ta arrinin. Fushat dhe qytetet nuk ua merrje dot turqve. Vete zonat malore pavaresisht territoreve te medha, ne rast se ndertonin ndonje keshtjelle rreth te ciles mund te ndertohej nje qytet,e vinin veten ne rrezik, maksimumi qe ndertonin ishte ndonje fortese e vogel ose kulla te medha. Keshtjella e madhe dhe qyteza ishin ftese per pushtim.
Nejse se kjo eshte teme tjeter, e rendesishme eshte te specifikohet se autonomia nuk pajtohej me ekzistencen e keshtjellave dhe qyteteve apo qytezave ne zone, ishte e mundur por jo te perfshinte nje qytet te rendesishem strategjik si Vlora.
Gjilpera:
– Në këtë rast, mbështetja që i dhanë venedikasve mund të shpjegohet me atë që osmanët shiheshin (ende) si pushtues dhe për më tepër ishin të një feje tjetër, pra një vendim “emocional”, pa ndonjë shans për të fituar.
Ne fakt deri ne fillim te shek 18, çlirimi prej osmaneve ka qene objektiv. Ka aq shume kryengritje me kete objektiv ne shekujt 16-17, saqe nuk numerohen, Venediku ka qene i pranishem si ne veri, si ne jug, ka pasur edhe sundimin e detit, ideja e nje ”Perendimi” qe mund te zbarkonte ose t’i ndihmonte me arme e leke ka qene e perhapur.
Perendimi ishte Venediku, Papati dhe Spanja, drejt te cilave shkonin kerkesat per ndihme.
Besoj se mbarimi i kesaj epoke shprese ne fillim te shekullit 18, lidhet me stabilizimin e islamit si fe sunduese nga njera ane dhe me dobesimin e Venedikut e debimin e Spanjes nga Italia.
Venediku pas luftes se 1714-1718, ku humbi edhe Morene, filloi nje trajektore te pakthyeshme renieje deri ne zhdukje 1797 nga Napoleoni.
Spanja u kthye ne nje fuqi te dores se dyte, deri ne mesin e shek 17 ishte fuqia me e madhe europiane. Lufta per trashegimine spanjolle ne fillim te shek 18 e shkaterroi Spanjen;ajo qe na intereson ne, humbi hegjemonine ne Itali. Italia u kaloi Habsburgeve, te cilet prej atij momenti u perqendruan ne Itali e Gjermani dhe me Turqine bene ca lufterave te shkurtera te cilat dhane nje stabilizim te kufijve ne Save e Danub, deri ne 1878.
Pra kalimi nga Spanja tek Austria, me nje Venedik ne renie, bashkuar me perfundimin e proçesit te islamizimit te popullates, krijuan ate panorame te re, ate transformim rrenjesor ne gjysmen e pare te shek 18, ku Perendimi humbi si koncept i lirise. Austriaket mandej humben edhe Italine e Jugut e cila u kaloi Burboneve te Spanjes, por si shtet me vete pa ndikim spanjoll apo freng, kur ishin burbonet.
Perendimi si koncept anti-osman ka ekzistuar , ka deshmi te mirefillta historike, me kuvende shqiptare e ballkanike, por ne shek 18, per arsyet e mesiperme, Perendimi u largua, qofte ai vete sepse kishte luftera me te rendesishme sesa debimi i osmaneve, qofte prej islamizimit, i cili ne vetvete e legjitimoi pranine turke. Po historia e mevonshme eshte çeshtje tjeter, kemi humbjen e vetedijes arberore, lindjen e vetedijes shqiptare e gjera te tjera te rendesishme produkt i te cilave jemi.
Shanset per fitore ne lufte kane qene gjithnje, thjesht Spanja s’kishte as deshire as objektiva te zbarkonte ne Shqiperi, ndryshe nga normanet apo anzhuinet e mesjetes apo vete aragonezet ne kohen e Skenderbeut. As Venediku s’ka pase deshire qe Spanja te zbarkonte, keshtu qe tani qe e dime historine mund t’i quajme vendime emocionale, por ne ato kohe ishim kufitare me Superfuqine e kohes, Spanjes dhe te Venedikut, te cilit ne det nuk ia hante qeni shkopin deri ne fund te ekzistences se vet.
Nga ndryshimi i pushtetit ne Perendim dhe natyrisht Itali, prej Spanjes tek Franca e Austria, perfituan serbet, te cilet si kufitare me Austrine gjeten mbeshtetjen austriake ne pavaresimin e tyre.
Ne vete nuk mund ta kuptojme pavaresine tone, pa mbeshtetjen italo-austriake, sepse keto pune keshtu kane funksionuar, funksionojne dhe do te funksionojne.
Si u shpreh Duçja kur i shpalli lufte Frances dhe Anglise, me duhen disa mijera te vrare qe te marr pjese ne Konferencen e Paqes ; koncepti ai eshte, ka gjera te medha qe levizin, te duhet te hidhesh ne kryengritje per te justifikuar Pavaresine tende apo disa mijera te vrare per te marre thelen tende ne Konferencen e Paqes.
Shkruan:
Kjo më solli në mend ca vargje të Brecht-it:
Aleksandri, ende i ri, pushtoi Indinë.
I vetëm fare?
Qesari i mposhti galët,
Nuk kish vallë as edhe një kuzhinier me vete?
Filipi i Spanjës qau kur flota
Iu mbyt. Nuk qau kush tjetër?
Frederiku i dytë fitoi Luftën 7-vjeçare.
Kush tjetër veç tij?
Poezia e nxjerr jashte kontekstit, por sidoqofte eshte e vertete qe ne histori perfundimet nxirren nga deshirat e perpjekjet e elitave. Dikush projekton ne koke diçka dhe ka aq fuqi e ndikim qe projekti te realizohet.
Kjo eshte edhe e domosdoshme te pranohet sepse dokumentat historike kane bollek ne lidhje me mendimet dhe veprimet e elitave dhe nuk paraqesin sondazhe te kohes se çfare mendon populli.
As mund t’u besohet sondazheve te kohes te tipit:
Mbolla nje¨lule ne ferre
asaman, moj lul’e verdhe,
Dhe mbuloi tere bahcene,
asaman, moj lul’e verdhe,
Mund te jete e vertete se nga ferra e vogel del lepuri i madh, dmth nga ndonje pershkrim udhetari te nxjerresh perfundime te medha, mirepo ne pergjithesi nuk mjafton, duhet edhe burime dhe konsiderata te tjera.
Ajo qe duhet eshte çfare mendonte elita e kohes, kreret lokale, a ishin ata per Pavaresi, dmth per te qene ata vete sovrane ?
Kreret duan te jene sovrane, sepse sovraniteti sjell perfitime, parate e taksave qe i merr pushtuesi i merr vete kreu.
Tjeter fenomen eshte ai i dy shekujve te fundit te sundit turk, kur kreret shqiptare kane dashur te luajne me dy porta, qe edhe mishi te piqet edhe helli te mos digjet. Nga nje ane u duhej Sulltani se u konfirmonte pushtetet lokale e u jepte ofiqe, te cilat ishin si konçesionet e sotme, por nga ana tjeter u duhej nje Sulltan sa me ”i vogel” qe te mbyllte nje sy per mospagesat e taksave ose shumat e vogla qe mbesnin per sulltanin pas korrupsionit masiv.
Kjo dialektike e lekut eshte dialektika e autonomise, sipas parimit zjarri duhet te jete ne masen e duhur, qe edhe mishi te piqet edhe helli te mos digjet.
Mirepo ne shek 16-17 nuk kemi kete pari bejleresh e pashallaresh; e para sepse ishin kohet e timarit dhe spahinjve, te cilet kishin tjeter raport me sulltanin, se dyti sepse zonat malore ishin ende te krishtera dhe kur flasim per krere lokale flasim per kete kategori, e cila sheh leverdine te pavaresia, qofte edhe sepse si e krishtere nuk mund te marre ofiqe.
Pastaj se ç’mendonte populli, kete me sondazhe te kohes nuk e nxjerrim dot, sepse nuk ishte kohe sondazhesh dhe votimesh parlamentare.
Te supozosh se populli ishte ne konflikt te qarte interesash me elitat e kohes ne lidhje me ”politiken e jashtme” do pune te madhe, do burime.
Keto jane interpretime qe ngjajne me shume si mbetje te rrymes marksiste ne historiografi, sesa kane vertet nje pune te mirefillte shkencore. Nuk mund te kene sepse dokumentat e kohes mbartin bemat dhe mendimet e elitave ose krereve. Duam s’duam historine do e nxjerrim mbi bazen e dokumentave, pastaj vend per interpretim ka, se ndonje udhetar jepte edhe opinionin e tij rreth opinionit te zonave ku kalonte, por kjo kerkon kujdes te madh.
Hyllin, si gjithmonë shumë informativ! Më ngacmon kjo që thua në fund:
Kjo është e vërtetë në momente të caktuara, natyrisht, por mendoj se te popujt e vegjël prioriteti numër një, në rast lufte kundër një pushtuesi shumë më të fuqishëm dhe shkatërrimtar, është mbijetesa: ruajtja e identitetit dhe e ekzistencës si komunitet nëpërmjet shmangies së rrezikut të dëmtimit masiv apo të shfarosjes totale (500 mijë viktima p.sh. kanë tjetër peshë në një popull 10 milionësh dhe tjetër në një popull një milionësh). Në këtë kontekst për një popull/komb të vogël ka shumë kuptim pyetja “kur ia vlen” që të luftosh dhe kur është më mirë që të hapësh rrugë, dhe të presësh momentin më të favorshëm për të luftuar. (“timing is everything!”, si në bursë, ose si ata që u bënë partizanë në Tetor të ’44-ës 🙂 )
Jam plotesisht dakort qe mbijetesa dhe ruajtja e identitetit eshte prioriteti kryesor, sepse jane ne vete natyren e njeriut, aq me teper ne ato kohe varferie ku njerezit mezi hanin buke dhe nje lufte u vinte si lajm i kobshem.
Ka diçka ndonjehere kontradiktore mes mbijeteses dhe ruajtjes se identitetit, dmth mund te gjendesh ne rrethanat qe mbijetesa kalon nga mosruajtja e identitetit. Do mbijetosh fizikisht njehere, pastaj kulturalisht.
Ne nje trajtim teorik, gjithe korpusi kultural, struktura kulturale apo mbijetesa kulturale duhet te ndihmoje individin te beje zgjedhjen e duhur per mbijetesen fizike, qe nga lindja deri ne vdekje, keshtu qe mbijetesa kulturale mplekset keqazi me mbijetesen fizike dhe zgjedhja e duhur nuk eshte aq logjike sa mendojme.
Keshtu momenti i favorshem, si zgjedhje logjike, nuk eshte aq i lehte per t’u kapur, te dinim te zgjidhnim momentin e favorshem nuk do te ishim te fundit e klases.
Nderkaq per malesite apo popullatat malore gjendja ekonomike behet kritike thjesht me nje dimer te veshtire, ku ngordh bagetia. Mbijetesa fizike u kerkon te tregtojne, por shpesh s’kane çfare , prandaj grabisin gjekundi, mandej te mblidhen bashke e te zbresin ne fushe per te grabitur, aty perleshen me vendas e me pushtues çfaredo. Pushtuesi u qepet maleve per raprezalje, gjendja rendohet me keq, duhet te behen bashke disa fise, te cilat zbresin prape e keshtu krijohet nje situate perhere ne tension, shume vdesin ne lufte, dimri i radhes eshte me i bute, ka me shume ushqim, qetesohet disi gjendja, derisa rifillon cikli, keshtu pambarimisht.
Pushtuesi kupton se kjo dialektike ka kosto te madhe, leverdis me shume t’u integrosh mbijetesen duke i paguar per lufte, popullatat te destinuara per te luftuar dike, pranojne oferten, sherbejne zakonisht si trupa te ç’rregullta, te cilat nxjerrin me shume perfitime dhe rrezikojne me pak sesa trupat e rregullta, permiresohet situata.
Pushtuesi pas nje periudhe idiliake, zakonisht ne kohe lufte, perpiqet te marre taksa se nuk ka ardhur te te sherbeje si administrator, por te vjele taksa, popullatat paguajne ndonje gje, por mjafton ai dimri i keq dhe s’paguajne, pushtuesi fal nje vit, dy vjet, por pastaj te qepet maleve, e keshtu rifillon konflikti.
Popullatat malore nuk para tremben nga madhesite e Perandorive, i tremben me shume dimrit te keq, se demton keqazi bagetite. Perandorite nuk para ua kane ngene se u bie me shtrenjte t’u mbledhin taksat me force sesa te mos mbledhin taksa fare.
Me kujtohet nga pushtimi i Aleksandrit te Madh qe hasi shpesh ne popullata te tilla, te cilat nuk paguanin asnje takse per mbretin persian, biles ne nje rast, ngaqe vete persianet u paguanin takse per te kaluar nga grykat e luginat e tyre, ia kerkuan taksen e kalimit edhe Aleksandrit.
Ky i irrituar ne kulm, iu qep maleve me trupat e veta malore, me te dalluarit e besniket e Aleksandrit ishin pajonet agriane, keshtu popullata malore kerkoi paqe dhe per me teper pranoi t’u paguante takse maqedonasve.
Ne ndryshim nga mbreterit persiane, Aleksandri ishte shume i ngeshem, humbiste me muaj te tere, per te nenshtruar ndonje popullate malore, biles nuk kuptohet mire pse humbi aq kohe me fise te vogla iraniane, duke hipur ne maja te kota, fare te pavlefshme ne rrugetimin e tij.
Ky ishte Aleksandri, po perandorite qe krijohen ngadale kane pergjithesisht filozofi tjeter. Krahina e Vlores iu nenshtrua raprezaljeve turke per shkak te rendesise strategjike te qytetit te Vlores, ashtu sikunder suljotet raprezalejeve te pashallareve te Janines se bllokonin rrugen per ne Preveze, derisa Ali pasha i dha zgjidhje shume te mundishme e radikale me deportimin e tyre.
Ne kete kendveshtrim, ai momenti i favorshem, qe te mos pesosh raprezalje eshte brenda nje dialektike shume dinamike, ne pergjithesi eshte nje rrjete merimange, keshtu qe gjeja me e mire eshte qe ne ekuacionin e nje rajoni te mos kete pushtues, sepse zakonisht rendon zgjidhjen e ekuacionit.
“…eshte brenda nje dialektike shume dinamike,ne pergjithesi eshte nje rrjete merimange…”
E keni thene shume bukur,zoteri Hyllin.
Eshte nje rrjete merimange qe,me shume se nga cilido tjeter,shfrytezohet nga manipulatoret.
Kete lloj dileme e ka trajtuar gjere e gjate historiani Hysamedin Feraj,i cili ka dale ne perfundimin,se qendresa e Skenderbeut ishte e demshme.
Ky perfundim sherben,tashme,edhe si argument shkencor i antiskenderbegasve.
“Historiani Hysamedin Feraj.”
O Timur, për historian e njihke Hysamedin Ferajn ti? Pa kontrolloje edhe një herë, se mos të del veteriner për kuajt e statujave?
Po të kujtoj edhe një herë, me cilësinë e moderatorit: hidh një sy përreth, shiko si komentojnë të tjerët – e kam fjalën për nivelin. Pyete pastaj veten se mos ke ardhur gabimisht në këtë log.
Unë ende nuk po e gjej dot nëse ti je një adoleshent gjimnazi që ka lexuar pak nga “Mosmarrëveshja” e Kadaresë, apo thjesht troll. Mos më lër të të lëndoj, të lutem.
Kot jeni munduar te shpenzoni disa sekonda te vyera nga koha juaj,per te shkruar keto dy rreshta.
Ne mendje i kisha ne thonjeza si “historiani Hysamedin Feraj” ashtu edhe “argument shkencor”.Ky quhet lapsus.
“A ia vlente?”- ju citoi nje nga koleget tuaj.Pyetje te tilla jane feminore,zotni Vehbiu.
Ka batuta pafund te humorit anglez ne pergjigjet ndaj pyetjeve te tilla.
E megjithate,un kapa anen serioze te saj: edhe pyetje kaq feminore dhe te pafajshme,mund te shfrytezohen nga spekulatore si… “historiani” Hysamedin Feraj per te dale ne perfundime te tilla,qe te perdoren mandej si “argumente shkencore” nga antiskenderbegasit.
Nuk pata ne mendje aspak te beja ndonje paralelizem mes dilemes tuaj dhe asaj te Ferajt( “A ia vlente qe te vriteh Heydrich?”- thoni ju dhe “A ia vlente te bente rezistence Skenderbeu?” – thote “historiani” Feraj) as mes pergjigjeve identike(Nuk ia vlente!).
Krahasimi nuk eshte i kerkuar;ai vjen vetvetiu.Konteksti i shkrimit tuaj e mundeson kete vetvetishmeri.
Nuk kam lexuar vetem “Mosmarreveshjen”.Kam lexuar edhe shume libra te tjere qe ne moshe te vogel;natyrisht,jo si ju 3-4 vjec, por ne nje moshe me te madhe,me pak heroike.Dhe,mos kujtoni se nuk kam lexuar edhe nga letersia juaj … ndoca tregime,jo te gjitha (se durim dhe vullnet kam,por s’jam hero) ku kam vene re se jeni shume i guximshem.
“A ia vlente?” Pyetje e çuditshme kjo kur behet pas pilafit. Palet nderluftuese hyjne ne lufte per ta fituar luften, jo per ta humbur, se po ta dine se humbasin nuk luftojne fare. Zogu e dinte se nuk i bente dot balle trupave italiane te pushtimit, prandaj edhe nuk tentoi fare te bente rezistence. Amerikanet shkuan ne Vjetnam per te fituar, se po ta dinin si do t’i shkonte filli asaj pune, nuk i dergonin trupat. Hipotetikisht, vetem per qellime spekulative, pyetja do te kishte kuptim po te shtrohej: sikur ta kishin fituar luften, a do t’ia vlente? 🙂
Pyetja nuk është hiç e çuditshme. Synimi im që e bëj – madje çuditem unë, tani, që të paska shpëtuar – nuk është t’u ndërrojë mendjen venedikasve dhe as popullsive vendëse, por të ftojë për një diskutim rreth mënyrës si vazhdojmë t’i trajtojmë këto ngjarje në historiografi. Për shembull, pushtimin veror të Vlorës nga Venediku, a do ta interpretojmë si përpjekje për “çlirimin” e shqiptarëve, apo si shkak për islamizimin e dhunshëm të lebërve?
Pse jo si te dyja bashke, pra si perpjekje te deshtuar te leberve per t’u çliruar nga turqit dhe njeherazi si nje nga shkaqet e mundshme te islamizimit te tyre te dhunshem? Sikurse e permendi edhe Hyllini, ato vite gjithe Ballkani perendimor ishte ndezur flake dhe fushata e dhunshme e islamizimit i kishte perfshire te gjithe, jo vetem leberit. Ishin vitet e shkaterrimit dhe islamizimit te dhunshem te Shkodres dhe mbare Veriut te Shqiperise, i vrasjes ne menyren me barbare te Ipeshkvit te Shkodres dhe shume klerikeve katolike, i zhvarrosjes se eshtrave te Andrea Bogdanit (ungjit te Pjetrit) dhe hedhjes se tyre qenve etj. Ne keto te fundit nuk paten dore leberit.
Dy shpjegimeve te mesiperme, po te duam, mund t’i shtojme nje te trete: mund ta interpretojme si nje perpjekje te suksesshme te leberve per t’u islamizuar me dhune nga turqit. 🙂
Ja një skenar hipotetik: fuqi të huaja kërkojnë të dobësojnë krahun perëndimor të Perandorisë Osmane, duke përfshirë këtu edhe shqiptarë të pakënaqur, të organizuar nga Kisha (sepse është i vetmi autoritet që mund ta luajë rolin e ndërmjetësit) ose edhe thjesht duke i paguar krerët lokalë me verdhushka. Shqiptarët ngrenë krye, zënë ndonjë pritë tek-tuk, plaçkitin ndonjë karvan, vrasin ndonjë bimbash, pastaj i humbin luftërat, aleatët e mëdhenj u kthejnë shpinën dhe i lënë në baltë, sepse kanë objektiva të tjerë më të rëndësishëm; dhe Perandoria Osmane hakmerret duke i islamizuar shqiptarët me dhunë, ose duke i dëbuar nga trojet e tyre.
Si ta interpretosh këtë? Atë punën e “luftrave për liri” unë nuk e besoj; më duket shumë romantike, shumë poetike, shumë e stisur. Aq më tepër që popullsitë ortodokse të zonës, shqiptarë (arbër), grekë e vllehë, parapëlqenin sundimin osman – që i linte relativisht në punën e tyre – ndaj atij të Venedikut: këtë e thonë shumë historianë. Por nuk mund të flitet, megjithatë, se lebërit e asaj kohe u ngritën të luftojnë “për liri.” Për krerët lokalë, liria në ato kohë donte të thoshte kush më paguan më mirë (praktikisht kjo ka vazhduar deri në kohët e sotme, mutatis mutandis).
Do të më thuash: pse e kruan këtë punë? Përveçse për kënaqësinë time, edhe sepse më duket se historia e islamizimit të shqiptarëve mbetet për t’u sqaruar.
Me sa kam kuptuar une nga historia, aborigjenet tane jane te famshem se e hane nga te dy anet. Dikur paguanin taksa hem Sultanit hem Venedikut. Tani degjoj qe kur u bene me Venedikun ia paska keputur keq Sulltani. E shikoj kete me shume si deshtim taktik sesa strategjik. Strategjia mbetet ajo qe duhet: vjen i forti nderro krahun!
Mendoj se pyetja duhet te shtjellohet ne sensin “A ja vlen kjo strategji?”. Per mua PO!
Ardian, mendoj se ke te drejte ne ate qe historia jone ka qene kryesisht histori kreresh dhe elitash, qe vepronin ne baze te interesave te tyre te ngushte. Sa per gjuhen romantike me “luftera per liri”, edhe per kete ke deri diku te drejte, por ajo gjuhe i perket se shkuares tashme. I fundmi i mohikaneve qe e ka perdorur deri dje ka qene Kristo Frasheri. Historianet e sotem nuk e perdorin me ne botimet e tyre akademike. Ndonjehere e bejne kuvendin sipas vendit, pra e perdorin vetem ne shkrime divulgative dhe ne shtypin e perditshem.
Sa per historine e islamizimit te shqiptareve ka me dhjetera studime, qe trajtojne aspekte te ndryshme te ketij procesi dhe qe ne kompleks e shterojne mjaftueshem çeshtjen. Ndoshta mungon nje monografi permbledhese qe te sintetizoje ne menyre sa me objektive arritjet e derisotme. Nje çeshtje “ne mode” e ketyre koheve te fundit, e ngritur sidomos nga historiane turq dhe studiues perendimore turkofile e islamofile te kallepit te Nathalie Clayer, eshte ajo nese islamizimi i shqiptareve eshte kryer ne menyre vullnetare apo te dhunshme. Por kjo per mua eshte çeshtje fiktive, sepse s’ka dyshim se dhuna ka qene faktori vendimtar, e me dhune nuk kam parasysh vetem ate fizike, qe nuk ka munguar kurre, por edhe diskriminimin, politikat fiskale etj. dhe ne rastin e katolikeve, mungesen e nje autoriteti mbrojtes te njohur nga Porta e Larte, sic ishte Patriarkana e Stambollit per ortodokset.