Një bisedë-intervistë imja me kolegun Ardian Kyçyku, për revistën Haemus

Revista Haemus: I dashur Ardian Vehbiu, çfarë marrëdhëniesh ka prozatori me vëzhguesin e mprehtë të fenomeneve të shtypit?

Shtypi sot është një gjë që flet, edhe kur ti kujton se nuk po e dëgjon. Një makinë që, si ata gjeneratorët e numrave random, kombinon fjalë dhe imazhe të rastësishme dhe kërkon t’u japë kuptim sipas kontekstit. Politikani kujton se po e përdor shtypin, sa herë që e sheh veten të pasqyruar atje, gjatë një fjalimi, ose për një batutë prej estrade a gjest krekosës mussolinian a dalje fotografike të studiuar; por në fakt shtypi a mediat – për të përdorur një term më trendy – e kanë folur që në krye, kanë thënë çfarë kanë dashur me gojën e tij, ia kanë vënë klishetë në dispozicion, madje e kanë bindur se përtej klisheve nuk ka asgjë që t’ia vlejë të thuhet. Nga ky këndvështrim, shtypi nuk është pasqyrim, as manifestim i publikes, por më shumë rekrutim i publikes për synime të thjeshta riprodhuese. Kanë një autonomi, mediat, që të kujtojnë organizmat e thjeshtë, njëqelizorë, që arrijnë të mbijetojnë në kushte nga më të pamundurat – ato që i quajnë ekstremofilë, ose organizma që gjëllijnë në mjedise të skajshme. Të habit edhe përdorimi që ia bëjnë ligjërimit: e gëlltitin, e shkatërrojnë me lëngjet e tyre gastrike hiper-gërryese, e metabolizojnë në zorrët sulfurore dhe pastaj e jashtëqitin – në dukje ligjërimi ka mbetur po ai, por mediat ia kanë ndërruar natyrën; është si ta marrësh një portokall të pjekur dhe ta lyesh me bojë portokalli, për të krijuar një efekt zombie. Disa autorë mund të zgjedhin ta shpërfillin këtë lloj oksidimi të shfrenuar, që ia bëjnë mediat ligjërimit, dhe të ruajnë një raport të virgjër me fjalën; disa të tjerë, mes të cilëve dua ta fut edhe veten, kërkojnë, përkundrazi, t’u japin jetë të re të pëgërave të mediave, duke ngjizur me to skulptura ose kasolle ose kasa instrumentesh akustike; ose për t’ua kthyer negentropinë e humbur nëpërmjet një organizimi të ri, sipëror. Autorët e parë, ata që parapëlqejnë virgjërinë, detyrohen që ta rritin vetë lexuesin e tyre, duke u kujdesur për të hap pas hapi, faqe pas faqeje; të dytët, ata që punojnë me readymades, kanë nevojë për një lexues bashkëfajtor, me të cilën të ndajnë të njëjtin kod të deshifrimit të banales. Është çështje shijeje, por edhe qasjeje; tek e fundit, çdo autori i duhet t’i japë një përgjigje pyetjes se me ç’gjuhë të përbashkët do t’i flasë lexuesit; dhe në rastin tim, përgjigjja është e tillë, që ta modifikojë në mënyrë prapavajtëse edhe pyetjen vetë, sepse do të jetë fjala për ta përfshirë lexuesin në një dekonstruksion të klisheve dhe të kalcifikimeve ligjërimore, nga ku pritet të burojë edhe kënaqësia intelektuale dhe, me gjasë, edhe estetike.

A beson se përmes nxjerrjes në pah të mangësive, – disa për shkak të kushteve historiko-kulturore, disa për shkak të së paftuarve, – shtypi shqiptar do të përmirësohet?

Kam frikë se jo; sepse ka humbur profesionalizmi i gazetarit dhe është zëvendësuar me atë të opinionistit, i cili është diçka tjetër; dhe për informacionin nuk paguhet më, as nga mediat vetë as nga publiku, çfarë ua heq mediave përgjegjshmërinë për ato që thonë e që tregojnë; aq më tepër që kjo po ndodh në një kontekst fare të pafavorshëm për shtypin anembanë botës, i cili mezi arrin të ruajë një farë relevance, përballë kakofonisë së mediave sociale. Sot për sot, çdo lidhje midis çfarë përcillet nga mediat dhe çfarë ndodh vërtet është e rastit dhe e rastësishme; gazetarët nuk e çajnë shumë kryet për publikun, sepse publiku nuk paguan më; por e kanë mendjen te donatorët dhe te reklamat. Problem nuk është aq gjendja e mjeruar e mediave, sesa degradimi i publikut, i cili dalëngadalë po harron si mund të ishin mediat dhe mësohet ta konsumojë argëtimin si informacion. Është krijuar një situatë e tillë ku liria e fjalës është po aq e rrezikuar sa nën një diktaturë; edhe pse tanimë censura vepron në mënyrë të tërthortë dhe informacioni i padëshiruar suprimohet nëpërmjet shurdhimit, gënjeshtrës, dizinformacionit dhe provokacionit.

Cilat ishin fillesat e tua letrare?

Kam shkruar poezi, me mijëra e mijëra vargje; shumica e tyre pa ndonjë vlerë artistike. Do të ketë qenë e tmerrshme, për këdo, që të gjente zërin e vet letrar, në Shqipërinë e fundviteve 1970; sepse të gjithëve na mungonte oksigjeni, sikurse na mungonte një model, për ta vështruar botën. Kishim, doemos, Homerin, Shekspirin, Dickens-in, Hugo-in dhe Stendhal-in; kishim Turgenjevin, Lermontovin dhe Çehovin; sikurse kishim edhe Kadarenë, i cili na mësonte si t’i qaseshim realitetit të atëhershëm, ku ta gjenim të bukurën dhe si të mos e lëshonim më. Nëse ky ishte shërbim i paçmuar për mbijetesën tonë morale dhe estetike, apo shërbim i paçmuar për pushtetin totalitar, këtë nuk e diskutoj dot këtu; por po mjaftohem të them se anoj nga hipoteza e parë pa e përjashtuar krejt të dytën, meqë varet nëse flas nga këndvështrimi i “edukimit tim sentimental”, apo nga ai letrar-sociologjik i raporteve midis realizmit socialist dhe diktaturës. Më pas, shumë më pas, jam bindur se vepra më e arrirë e atyre viteve ishte “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, e Agollit; efektet e së cilës ndaj brezit tim ishin terapeutike, edhe pse jo doemos hipnotike, si ato të romaneve dhe të poezisë së Kadaresë. Gjithsesi, kur u qasem tani krijimeve të mia të hershme, e bëj nga kurioziteti për të gjetur se cili, nga autorët e mi të preferuar, më fliste nëpërmjet rreshtave; por nuk e gjej dot. Madje as Kadarenë nuk e imitoja dot mirë. Nga ana tjetër, gjithnjë në atë periudhë, më tërhiqte shumë një lloj krijimtarie letrare që sot do ta kisha quajtur si formë dadaizmi, ose së paku goliardizmi; gjithfarë shakash, parodish dhe pastiche-sh, ndonjëherë edhe në formë poetike, të cilën e kam vazhduar me vite; një pjesë prej këtyre janë ruajtur, edhe pse nga të tjerët. Më vonë e kam vazhduar këtë lloj letërsie, me forma të ndryshme; madje edhe vetë rrëfimet e Maks Gjerazit i detyrohen shumë. Ka pasur atje një lloj fryme, në mos teknike karakteristike të post-modernizmit, sidomos sa i përket intertekstualitetit; në rastin tim, e përdorur si valvul shkarkimi ndaj dhunës së përditshme që ushtronte ndaj meje ligjërimi totalitar. Me kalimin e viteve, të njëjtën teknikë e kam përdorur për të kundërshtuar diktatin e çdo lloj ligjërimi të drunjtë, përfshi edhe atë timin, si publicist.

Shkruan prozë të shkurtër, ese, dhe së fundi roman. Si ishte rruga deri tek romani «Bolero», që është mirëpritur nga lexuesit e vëmendshëm dhe nga kritika serioze?

Romani “Bolero” ka qenë më i hershmi, mes aventurave të mia në prozën letrare; edhe pse një projekt i filluar në anglisht dhe pastaj i mbetur përgjysmë, pse nuk më bindte deri në fund; dhe pastaj i rimarrë në shqip dhe praktikisht i rishkruar – por pasi e kisha rafinuar disi penën dhe isha çliruar nga klishetë, ose të paktën kështu më duket mua. Është një roman i ambientuar në metronë e NYC, por nuk ka gjë të përbashkët me vështrimet realiste me të cilat lexuesi shqip është mësuar ta bashkëlidhë letërsinë e kësaj natyre. E megjithatë, kush e ka përjetuar metronë, në NYC por edhe në metropole të tjera, do ta lexojë romanin ndryshe nga dikush që nuk ka udhëtuar ndonjëherë në bark të një qyteti të madh. Në një kuptim, mua metroja e NYC m’u shfaq kur isha formuar tashmë si person dhe si intelekt; kjo u ndodh, besoj, të gjithë atyre që vendosen këtu si imigrantë, nga vende të vogla ose të pazhvilluara, por edhe nga provinca në përgjithësi. Unë kisha jetuar më parë në Romë dhe në Napoli, qytete që kanë metro; madje në Napoli m’u desh për gjashtë vjet rresht të përdorja përditë një linjë hekurudhore lokale, të quajtur Circumflegrea, për të shkuar nga shtëpia në universitet; por asgjë nga këto eksperienca italiane nuk më kish përgatitur për çfarë më priste në nëndheun e NYC. Madje vetë romani ishte një mënyrë imja për ta kuptuar më mirë këtë që po më ndodhte, për ta përvetësuar, për ta bërë pjesë të përditshmërisë; çfarë mund ta arrija duke u mbivendosur mbresave të mia imazhin fantazmagorik të një metroje të përfytyruar, ku qarkullimi i trenave ka ngecur; dhe madje krejt bota e nëndheshme është pezulluar, për t’u dhënë kohë hijeve ta përfundojnë shfaqjen.

Disa nga rrëfimet e Maks Gjerazit mund të këqyren edhe si romane në gjendje embrionale. Ke menduar, apo të ka ngacmuar ndonjëri syresh që ta shndërrosh në roman?

Jo, nuk kam menduar për roman ndonjëherë; por e kam pasur të qartë se forma e tyre ekzistuese, si tregime të shkurtra, është një mes disa formave të mundshme, meqë unë i kam përfytyruar ato si rrëfime, që mund të ishin materializuar edhe në trajtë gojore, ose në muhabet; dhe që, për shkak edhe të një zgjedhjeje simes si autor, e kanë ruajtur këtë gjendje para-letrare, nëse mund ta quaj kështu, edhe pse lexuesi, sikurse edhe unë, e kemi të qartë se kjo është artific dhe nuk ka lidhje gjenetike me rrëfimin gojor; pa çka se disa nga “ngjarjet” që rrëfehen në libër mund të funksionojnë më mirë sipas kësaj logjike të rrëfimtarisë gojore, e cila nuk të lë, si të thuash, të marrësh frymë.

Si ishte Shqipëria para se të mërgoje? E kaluara e afërt, e tashmja… E ardhmja që mund të shmangej, apo që s’mund të shmangej…

Ishte e varfër por më pak provinciale se kjo e sotmja; me një shtresë intelektuale që vështronte nga Europa për t’u ushqyer shpirtërisht; dhe me një kulturë disiplinimi të banalitetit që më pas u tret si kripa në ujë. Kishte një ferment, një ankth të përgjithshëm në ajër, një pritje gati romantike, një dashuri për tjetrin, një solidaritet brezash, një krenari që nuk kuptohej nga vinte. Ndoshta ishin këto të gjitha efekte të një energjie potenciale, që ende nuk kish gjetur një formë si të shprehej, prandaj edhe jo rrallë merrte trajta sublime; por që më pas, kur u shndërrua në energji kinetike, e humbi magjinë e dikurshme. Por kam frikë edhe se ajo shtresë njerëzish që e përjetuan Shqipërinë e atyre viteve kështu, pas 1990-ës u larguan pastaj prej saj; dhe vendin e tyre e zunë të tjerë, më pragmatikë dhe më përfitues. Vitet 1985-1990 duhen studiuar edhe si periudha kur u përftua klasa e cila erdhi pastaj në pushtet: ndoshta do të duhej një roman i mirë për këtë lloj reflektimi; e kam fjalën këtu për një klasë heterogjene, apolitike, shpesh edhe amorale, që iu kundërvu regjimit totalitar më shumë pse ky regjim nuk mund ta lejonte të pasurohej shpejt dhe paligjshëm. Shqipëria që prisnim ne, ose shtresa ku bëja pjesë unë, nuk do të mund të realizohej kurrë si vend i flladitur nga Europa; përkundrazi, u realizua një Shqipëri tjetër, që e flladiti ajo Europën, me pasojat që i dimë të gjithë. Kam shkruar, te “Sende që nxirrte deti”, se marrëdhëniet tona me Perëndimin u dënuan të ngecnin, që në krye, në nivelin ekskremental – sepse vetëm mbeturina dhe mbetje mundëm të shkëmbenim, me ato pak përjashtime që, siç e thotë fjala, vërtetojnë rregullën. Dhe, në fakt, sot e kësaj dite unë shoh të ulur këmbëkryq, në mes të Tiranës, pjesën më të shëmtuar të Perëndimit – më brutale, më banale dhe më të urrejtshme; në një kohë që ajo pjesa tjetër, ose muzika e këngës së sirenave, na mbetet gjithnjë e paarritshme. Ndoshta ngaqë sirenat tashmë na kanë ngrënë.

Sa ndikoi mërgimi që të thelloheshe në letërsi? Kjo e fundit ishte një arrati për të mbrojtur shpirtin, apo më fort një reagim ndaj imazheve jo krejt të sakta që na ishin rrënjosur në kokë ndaj Lindjes komuniste dhe Perëndimit të lirë?

Vitet 1990 ishin të vështira për mua, ngaqë fillimet e mërgimit, aq më tepër së bashku me familjen, janë gjithnjë sfilitëse – duhet mbijetuar, duhen ruajtur edhe mendtë e kresë, përballë sfidash të cilat as i kishe përfytyruar. Gjatë një dhjetëvjeçari të tërë, unë nuk arrita të shkruaj veçse një libër, “La scoperta dell’Albania”, së bashku me Rando Devolen, të cilin e botuam pastaj në Milano. Vetëm pasi arrita një farë stabilizimi, edhe personal, m’u kthye dëshira për të shkruar, më shumë në formë ankthi, ose trysnie të brendshme që duhej çliruar njëfarësoj. Kjo përkoi edhe me hyrjen time në Internet, ku dora-dorës vendosa lidhje me të tjerë dhe fillova të komunikoj, edhe në anglisht edhe në shqip; madje më parë e më mirë në anglisht, dhe vetëm më pas në shqip. Por Interneti e ktheu Shqipërinë tek unë dhe ky ishte fati im më i madh, sepse më në fund mund ta përjetoja atdheun edhe për së largu dhe të bëja diçka, sado pak, për të tjerët; përfshi këtu edhe krijimin letrar. Libri im i parë, që kam botuar në shqip, ishte “Kulla e sahatit”, një ese letrare për qendrën e Tiranës si palimpsest; u botua në vitin 2003 dhe që atëherë nuk e kam ndalur më dorën. Një pjesë e madhe e shkrimeve të mia, sidomos të llojit eseistik, janë botuar vetëm në revistën online “Peizazhe të fjalës”, e cila së shpejti do të mbushë dhjetë vjet veprimtari; edhe kjo revistë, që e nisi jetën si blog, më ka ndihmuar të mbaj kontakt me mendje të tjera dhe të marr pjesë, në mënyra të ndryshme, në jetën intelektuale të virtualitetit shqip. Ndërkohë, më qëllon shpesh të shoh në ëndërr sikur kam një roman, e ndonjëherë edhe më shumë se një roman të pabotuar, gati për të dalë nga shtypi, dhe që e kam shkruar me një frymë; ky është romani im perfekt, që ndoshta nuk do ta shkruaj dot kurrë në këtë botë dhe që më kujton, pa qenë nevoja, se çdo zgjedhje që kam bërë, edhe në fushën e letrave, ka qenë edhe produkt i rrethanave, shpesh të vështira, ndonjëherë të pamundshme, por rrallë e tek edhe fatlume.

A mund të thuhet se zhvendosja në Amerikë ndryshon në thelb nga mërgimi diku tjetër?

Miti për Amerikën të sugjeron se këtu “mund ta fillosh gjithçka nga e para” – që është edhe shpresa më e madhe që mund të ketë viktima, por edhe humbësi. Dhe që, në fakt mund edhe të realizohet, por me koston e ndërrimit të vetvetes – sepse të fillosh nga e para është edhe të shkëputësh lidhje, të harrosh fytyrat, të kauterizosh plagët; madje edhe ta kapërcesh atë dhimbje, që deri dje ishte pjesë e vetëdijes, në mos edhe e fytyrës sate. I mendoj të gjitha këto jo vetëm se edhe unë tashmë jetoj prej 20 vjetësh në NYC, por edhe sa herë që m’i kujton shtypi në Tiranë, kur flet për “lotarinë amerikane”, e cila po funksionon tani si një biletë drejt shëlbimit. Mëson për shifrat marramendëse të atyre që aplikojnë çdo vit për këtë shërbim e për këtë mundësi dhe të zë frika t’u thuash njerëzve, në rrugë, se ti jeton andej dhe se e ke “fituar” njëfarësoj këtë lotari. Ajo çfarë i jep Amerika të ardhurit rishtas është hapësira – për t’u realizuar. Ndryshe nga Europa, të cilën unë gjithashtu e kam përjetuar si imigrant për shumë vjet, këtu (ende) nuk mungon oksigjeni, nuk të zihet fryma; por nga ana tjetër, të ardhurit i duhet të negociojë me mungesën e përmasës kohore, ose të historisë. Për veten, unë nuk mendoj se do të bëhem ndonjëherë “amerikan”; e shumta, mund të quhem qytetar i NYC, që është diçka tjetër; sepse NYC është një portë drejt Amerikës, ku përzihen botët; një lloj bari ndër-galaktik, ku komunikojnë mes tyre specie që askund tjetër nuk do të kishin komunikuar dot.

Albanologjia është një shkencë plot kundërthënie. Çfarë do të duhej bërë më mirë, ose ndryshe?

Sa i përket historisë së shqipes, unë do të uroja studime të thelluara, nga dijetarë kompetentë, të semantikës tekstuale në veprat e letërsisë së vjetër shqipe, që nga Buzuku te Bogdani, për të parë si ballafaqohet kjo shqipe e hershme me latinishten dhe italishten, si e përballon ngarkesën kuptimore dhe sintaksore e kështu me radhë. Studime të tilla edhe janë bërë, por tanimë teknika e analizës diskursive ka ndryshuar, ka bërë përpara, falë edhe mundësive të reja që ka krijuar digjitalizimi. Mirë do të ishte të krijohej një korpus i digjitalizuar i këtyre teksteve, në mënyrë që studiuesit të kërkonin në të, jo vetëm për fjalë por edhe për struktura, në krahasim edhe me gjuhët burimore, atje ku kjo është e mundshme. Në lëmin etimologjik, unë pres të marr në dorë Fjalorin Etimologjik të Shqipes të Kolec Topallit; dhe nga ç’kam parë prej veprës së deritashme të këtij studiuesi, ky fjalor do të përmbyllë një fazë të rëndësishme të studimit historik të leksikut të shqipes, ku deri më sot kanë dhënë kontribute themelore Mayer-i, Jokl-i dhe Çabej, por edhe studiues më të vonë, si Huld-i, B. Demiraj dhe Orel-i. Në lëmin leksikografik, unë do të dëshiroja të kishim një fjalor të madh anglisht-shqip online, të përditësueshëm dhe me seksione të hapura për diskutim, ku edhe të ngarkoheshin, sipas rastit, databazat terminologjike të miratuara. Asgjë nuk i duhet më shumë gjuhësisë shqipe të aplikuar sot se ky fjalor i madh, i cili do t’i shërbente jo vetëm njohjes, por edhe strukturimit dhe pasurimit të shqipes bashkëkohore. Në lëmin e politikave gjuhësore, do të kisha dëshiruar tërheqjen e vullnetshme, të albanologëve, nga tundimet populiste për “rishikimin” e standardit; dhe pranimin prej tyre se ky rishikim, në rrethanat e sotme, do ta dëmtonte komunikimin mbarë-shqiptar, edhe sikur të realizohej. Përkundrazi, albanologët mund të jepnin kontributin e tyre, për të përmirësuar dhe modernizuar mësimdhënien dhe përvetësimin e shqipes së njësuar sot në shkolla, sepse vit pas viti po shohim të shtohen radhët e gjysmë-analfabetëve, të cilët pastaj, të energjizuar nga politikat krahiniste-katundare, mangësitë në formimin gjuhësor fillojnë t’i projektojnë si mangësi të sistemit. Kaq sa i përket gjuhësisë shqipe si pjesë të albanologjisë – edhe pse e kam të qartë që albanologjia në Shqipëri dhe në Kosovë ka edhe degë të tjera që sot për sot po vuajnë varfërinë në ide dhe në administrim; dhe ku po përhapet flama e albanologjisë paranojake, ose ajo fushë e dijes që mbështet nacionalizmin shqiptar me hipoteza dhe mite parashkencore, në mos thjesht me budallallëqe dhe delire gjithfarësh. Më në fund, le të mos harrojmë se albanologjia çohet përpara edhe në universitete jashtë trevave shqiptare, si ato të Italisë (Kalabri, Siçili, Romë, Napoli), ku rezultatet më të mira janë arritur në filologji, të Gjermanisë (Mynih) dhe të Austrisë (Vjenë); me studiues të shkëlqyer dhe arritje të dorës së parë, por që do të përfitonin edhe ato, sikur albanologjia këndej nga ne të mos luftonte thjesht për mbijetesë dhe të mos i kish hapur dyert kitsch-it kombëtarist.

Në shtyp, në rrugë e në letërsi sot qarkullojnë dy shqipe që diku e përjashtojnë njëra-tjetrën. Si e sheh fatin e tyre në të ardhmen? 

Uroj që shqipja të vazhdojë të shtresëzohet shoqërisht – me regjistra të ndryshëm, pak a shumë të kodifikuar, që t’u përgjigjen konteksteve të ligjërimit. Edhe pse bëhet shumë zhurmë për dialektet, në kuptimin gjeografik të termit, këto tashmë janë kuriozitete, gjëra që duhen dokumentuar para se të dëmtohen edhe më; sepse vendin dialekteve gjeografike po ua zënë regjistrat, të cilët përdorin edhe elemente dialektore, por për t’i rekrutuar kryesisht – mjaft të përmend këtu të folmen e qytetit të Tiranës, që teknikisht i përket gegnishtes jugore, por që tashmë është adoptuar si trajtë e folur e shqipes bisedore të kryeqytetit; ose të folmen e Prishtinës, e cila po specializohet si zhargon në disa segmente të muzikës pop dhe rap anembanë trevave ku flitet shqip. Kjo e pasuron gjuhën, me kusht që folësit të jenë të vetëdijshëm për diferencat mes regjistrave; çfarë parakupton edhe një njohje bazë të standardit.

Nëse dëshiron të shprehesh: cilën anë të Ardian Vehbiut lexuesit nuk e njohin ende, që të mund ta përftojnë më vërtetësisht krijimtarinë tënde letrare?

Nuk është se dua të tingëlloj doemos interesant, por jam i detyruar moralisht ta them – dëshira ime është që lexuesi, i tërhequr ndaj meje ngaqë më ka njohur si publicist dhe si veprimtar në botën virtuale shqip, të harrojë momentalisht profilin që ka krijuar në mendje për mua, para se t’i qaset letërsisë që shkruaj. Kjo është doemos e pamundur, meqë përfshin një kundërti të pazgjidhshme; por unë gjithsesi besoj se ekspozimi im publik nuk e ka ndihmuar shumë pritjen e letërsisë që kam botuar; në kuptimin që dikush mund të ketë parë “Boleronë” në librari dhe të ketë thënë – paska shkruar një roman, ky që i doli në mbrojtje Schmitt-it; ose ky që i quajti klerikët tanë në Paris “Karnavale”; ose ky që i ka rënë atëherë Kadaresë për ripunimin e “Kështjellës”. Ka një kategori lexuesish që obsesionohen me personin e autorit, biografinë e tij, qëndrimet politike dhe morale, krahinën nga vjen, e kështu me radhë; duan t’ia lexojnë karakteristikën, para se t’ia prekin librin me dorë, a thua se po e futin dhëndër në shtëpi a po e marrin në punë. Dhe mbase kanë të drejtë, sepse një libër mund të jetë shumë i rrezikshëm, sepse mund të vërë në diskutim disa nga gjërat që ti deri dje i mbaje për të sigurta dhe të paluajtshme; vetëm se nga një libër subversiv nuk mund të ruhesh duke kujtuar se di diçka për autorin.

Cilën periudhë shqiptare kujton më shpesh?

Kujtoj fëmijërinë, ose vitet 1960, kur – pavarësisht nga çfarë ndodhte politikisht në Shqipëri – bota po përjetonte ngjarje epokale, që nga dërgimi i një njeriu në Hënë te Beatles-at dhe televizioni, pa çka se ne të vegjlit ende luanim futboll në rrugë dhe shkonim e vinim në shkollë vetëm. Kujtoj pastaj edhe një periudhë të shkurtër, dikur në mes të viteve 1980, kur ende nuk e kisha kuptuar se shpresat për t’u realizuar si njeri dhe profesionalisht, në atdheun tim, së shpejti do të më shuheshin për fare. Dy-tre vjet të shpejtë, kur po përjetoja ndoshta kulmin e energjive të mia shpirtërore dhe intelektuale; dhe sidomos kur e perceptoja botën gati në një përmasë hiper-reale – për shkak të moshës, por edhe sepse atëherë po e zbuloja me syrin e një fëmije të dytë, pasi kisha kaluar përmes kalvarit të studimeve të larta dhe atmosferës politike aq toksike, në universitet. Ishte një periudhë që u ndërpre – paradoksalisht – kur pata fatin e jashtëzakonshëm që të shkoja për studime pasuniversitare në Itali, me një bursë të qeverisë italiane; sepse kur u ktheva pastaj nga Roma, isha jetërsuar deri në atë shkallë, sa të mos e njihja më Tiranën time; aq sa ngjyrat e dikurshme të më shndërroheshin të gjitha në sepia.

Cila periudhë e historisë, ose e kulturës shqiptare të duket më e paqartë dhe më pjellore për letërsinë e sotme?

Përshtypja ime është se shkruhet ende pak dhe keq për periudhën totalitare – më shumë keq, se pak; ne, me fjalë të tjera brezi im, nuk po arrijmë t’ua përcjellim të tjerëve atë çfarë kemi parë dhe jetuar, përtej dokumenteve dhe klisheve kolektive. Pa çka se ajo periudhë i ka të gjitha – edhe dramën, edhe komedinë, edhe surrealizmin; madje të pakontaminuara nga mediat, ndryshe nga periudha që pasoi dhe që i ka mbërritur publikut e mediatizuar dhe e ripërtypur nga mendje të cekëta.

A dha letërsia deri në vitin 1990 një pamje të besueshme të historisë shqiptare?

Ka pasur disa përpjekje të mira, për shembull nga Sabri Godo ose edhe Sterio Spasse; por përndryshe jo – në kuptimin që për ne askush nuk ka bërë atë që ka bërë Andriçi, sa për të sjellë një shembull, me Kronikat e Travnikut. Përndryshe, kritika ndonjëherë gabon dhe e trajton si me natyrë historike edhe veprën me temë “osmane” të Kadaresë, e cila nuk ka natyrë historike, por fantahistorike, surrealiste dhe simbolike. Për fat të keq, letërsia e sotme nuk do të arrijë ta bëjë këtë, sepse koha e teksteve si penelata epike ka kaluar; edhe sikur dikush ta bëjë, nuk do ta lexojnë. Madje, për shkak të keq-orientimit të lexuesit ndaj veprës së Kadaresë, ka fituar një farë krediti ideja se letërsia mund ta krijojë historinë, duke e pasuruar ose suplementuar; që këtej edhe disa gjëra që shkruhen, bie fjala, për mbretërit ilirë etj., dhe që i përkasin zhanrit të fantazisë, por që duan të kalojnë si “historike.” Dhe kjo vetëm sa e pështjellon lexuesin – pa çka se kështu mbase e duan edhe autorët.

Ç’mendim ke për mënyrën se si rrjedh e si trajtohet në shtyp (dhe në realitet) marrëdhënia mes brezave (sidomos letrarë e shkencorë) në botën shqipfolëse?

Ka disa lloj krimbash, me sistem nervor aq primitiv, sa mund t’i ndash përgjysmë dhe këta nuk e vënë re fare; madje secila gjysmë krijon krimbin e vet dhe jeta vazhdon së më parë, madje më mirë se më parë. Edhe shoqërisë shqiptare më duket ndonjëherë se i mungon organiciteti, ose ajo formë superiore e organizimit të brendshëm, që do të mundësonte rritjen e kompleksitetit, ose të negentropisë. Për shembull, brezat e rinj nuk dinë ose refuzojnë të marrin parasysh se nga vijnë, ose atë të kaluar që u duhet qoftë edhe për të krijuar një identitet të tyrin; dhe transmetimin e informacionit në kohë, ose solidaritetin kohor brenda vetëdijes së kolektivit ose të grupit, kujtojnë se mund ta realizojnë nëpërmjet krijimit dhe adhurimit të disa pak idhujve – të cilët janë në fakt a-temporalë me përkufizim. Njëlloj si ata krimbat, që përmenda më lart, kultura dhe krejt shoqëria tek ne nuk do t’ia dijë nga cungimi i këtyre marrëdhënieve në kohë; deri në atë shkallë, sa tek ne në Shqipëri të jetë harruar tashmë deri edhe e shkuara totalitare, pa çka se kjo e shkuar është e tëra e fiksuar në kodin tonë gjenetik, shumë më tepër se mitet e induktuara nga lart dhe komplekset qesharake të superioritetit, si “populli më i lashtë”, “gjuha më e vjetër”, e të tjera monedha kallpe të tregut kulturor, të cilat shpesh dhe për më keq, mbështeten edhe institucionalisht. Ne nuk arrijmë të vendosim një marrëdhënie produktive me të shkuarën, nuk e asimilojmë dot ose nuk duam ta asimilojmë; por veç lëkundemi, si lavjerrës, midis adhurimit jo-kritik dhe idolatrisë nga njëra anë dhe harresës së plotë, nga ana tjetër. Jetojmë të kapur peng në të tashmen dhe duke kujtuar, gabimisht, se vetëdija e rreme e miteve mund të na e zëvendësojë perceptimin refleksiv dhe kritik të së shkuarës. Këtë e rëndon edhe organizimi i ideologjisë nacionaliste në trajtat e një feje pagane; që ndodh ngaqë nacionalizmit shqiptar i mungojnë ideologët e mirëfilltë (me pak përjashtime të shquara që i kundërvihen njëra-tjetrës, si Kadareja i “Mosmarrëveshjes” dhe H. Ferraj i “Të pafilozofuarës”), por edhe ngaqë nacionalizmi ynë ka pasur gjithnjë natyrë ngushëlluese, paljative. Nga ana tjetër, sa kohë që disa pak figura të imponuara edhe nga institucionet na e kënaqin nevojën për idhujtari, atëherë çdo arrivist, edhe në shkencë edhe në art, është i lirë që të bëjë karrierë jo duke u ngjitur mbi shpatullat e paraprijësve, por duke i shembur këta përdhé dhe duke u kacavarur mbi kufomat e tyre; çka do të thotë edhe se tradita nuk ekziston më, përveçse si inerci ose si pengesë. Për çfarë tradite mund të flasësh sot në arte, si në artet vizuale a në muzikë; për çfarë tradite mund të flasësh në disa fusha të dijes, si në albanologji ose në universitet? Tradita është edhe ruajtje e një gjuhe, në kuptimin e një kodi bashkëpërkimesh simbolesh dhe vlerash – por kush prej të rinjve e flet sot gjuhën e Eqrem Çabejt ose të Shaban Demirajt?

Mendon se mbi brezin e ri, – që synon sadopak të kulturohet dhe të jetë i lirë në mendësi, – ushtrohet një tirani e padukshme dhe / ose e pashpallur nga autorë, apo klane, veprat e të cilëve koha i ka tejkaluar? Nëse po, a është kjo arsyeja që shumica e të rinjve rendin gati verbërisht drejt letërsish të huaja dhe autorësh që në fakt janë të dobët, por të famshëm?

Brezit të ri, që siç e thoni edhe ju me të drejtë synon të jetë i lirë në qenien e vet, i ofrohet një sistem vlerash kulturore, mes të cilave vlera më e spikatura është pandryshueshmëria; ose sugjerimi i nënkuptuar se çdo marrje në pyetje ose vënie në dyshim e vlerave të gatshme është edhe atentat ndaj sistemit. Por ky do të ishte përkufizim i dogmës, jo i kulturës. Dhe pikërisht, kemi të bëjmë me një pushtet kulturor, i cili nuk mund të funksionojë veçse duke e paraqitur kulturën kombëtare si një lloj dogme fetare, ku vlerat tashmë janë gdhendur në gur dhe veç duan “ruajtur”. Brenda kësaj dogme, përpjekjet për përvetësim dhe interpretim synojnë, para së gjithash, mbrojtjen e idhujve ekzistues dhe, mundësisht, shtimin e idhujve të rinj; më tepër se çështje komunikimi dhe transmetimi vlerash kulturore, është çështje shenjtorësh në kalendar – kohët e fundit, ia kanë dalë të shtojnë, krahas Kadaresë që ka qenë aty prej vitesh, edhe Fishtën dhe Camajn; në një kohë që për Trebeshinën ende nuk po vendosin dot; dhe e gjithë kjo, në një kohë që asnjë nga këta autorë nuk po lexohet më aktivisht; madje disave nuk ua gjen dot as veprën të botuar. Brezi i ri e refuzon këtë lloj hierarkie dhe këtë lloj fosilizimi; sepse është në natyrën e brezit të ri që t’u kundërvihet sistemeve të kontrollit të mendjes, por edhe për shkak të mënyrës brutale si po u paraqitet tradita, duke filluar që nga shkolla, ku kultura rregullisht vlerësohet në optikën kombëtariste ose në “çfarë i ka shërbyer çështjes kombëtare.”

Një ngjarje, një njeri, një libër, një fjalë e urtë që tani të duket vendimtare për krijimtarinë tënde…

Më alarmon Interneti, rrjetet sociale dhe komunitetet virtuale – edhe pse jo doemos për keq. Si autor, synimi im është që t’ua çoj fjalën time të gjithë atyre që do ta vlerësonin; dhe në këtë përpjekje, tani jam i detyruar të marr parasysh këtë organizim të ri shoqërisë, që njëfarësoj përthyhet edhe në organizimin e lexuesve. Pyes veten: me ç’gjuhë duhet t’u flas këtyre lexuesve të mi potencialë, në mënyrë që të më dëgjojnë, por edhe pa qenë nevoja që të ulërij, të jargavitem, ose të dal nga vetja? Interneti dhe rrjetet sociale tashmë e kanë modifikuar vetë mënyrën si u qasemi teksteve; duke na stërvitur të gjithëve t’i konsumojmë këto si collages, si pranëvënie; ose duke e “fuqizuar” lexuesin që ta krijojë tekstin ai vetë, nëpërmjet bashkëngjitjes së fragmenteve. Edhe unë vetë ndoshta nuk do të ekzistoja, si autor shqip, jashtë konteksteve që më ka dhuruar Interneti, si teknologji – dhe pikërisht, mundësisë që më ka dhënë, për të komunikuar, nga NYC, me publikun në Shqipëri. Çfarë ishte dje distancë e pakapërcyeshme, sot anulohet për shkak të ripërkufizimit që ua ka bërë distancave virtualiteti. Librin tim të fundit, “Ndërhyrjet e zotit Shyti”, lexuesi i synuar e njohu më parë nëpërmjet pjesëve të botuara në faqen time në Facebook – dhe ashtu, kur e pa pastaj në librari, e dinte se çfarë do të gjente aty, kish disa pritje të caktuara, të cilat ia cytnin kuriozitetin për më tej; me kusht që këto copëza paraprake ta kishin tërhequr. Por, le të kemi parasysh se për një autor sot gjasat janë që të mbetet i palexuar jo sepse nuk pëlqehet, por sepse askush nuk ka dëgjuar për librin e tij; dhe nuk ka dëgjuar pikërisht për shkak të zallamahisë mediatike; promovimit që u bëhet autorëve të tjerë, me hir a me pahir; kritikës letrare të pamjaftueshme; dhe në përgjithësi mungesës së një jete kulturore të shëndetshme, ku të mund të metabolizohen produktet e reja. Prandaj çdo autor sot, përfshi edhe ata që e ndihmojnë, si agjentët ose botuesit, duhet të jetë në gjendje të përdorë Internetin, si amplifikator të informacionit dhe jo vetëm për të dalë nga anonimiteti, por edhe për t’i shpërthyer gardhet e statu quo-së kulturore dhe të kitsch-it institucional, të cilit kultura i intereson më shumë si e balsamosur dhe e muzeifikuar, se si e gjallë dhe sfiduese. Por Interneti vetë, si çdo teknologji tjetër komunikimi, nuk është neutral; teksa ti e përdor, ai të modifikon. Unë gjithnjë dyshoj se letërsia ime e deritashme është ndikuar nga kjo teknologji, sikurse ka qenë e detyruar të marrë parasysh qasjet e sotme ndaj teksteve të gjata dhe shpërndarjen e vëmendjes së lexuesit; madje jo vetëm kaq – edhe mënyra si shkruaj është ndikuar. Mua kjo nuk më shqetëson, në vetvete; tek e fundit, unë shkruaj në atë mënyrë që më siguron lirinë krijuese maksimale; por më shqetëson marrëdhënia ime me teknologjinë dhe koncesionet që më duhet t’i bëj.