Mbi vetminë dhe poezinë e Frederik Rreshpes

Të flasësh për vetminë mohon vetminë. Gjuha na ka mallkuar para se ne të bëheshim të vetëdijshëm për atë: ne nuk mund të flasim për vetminë pa u bërë qesharakë e të pakuptueshëm. Shpesh shikojmë shkrimtarë apo poetë, zakonisht përsëritës të pavetëdijshëm, që shprehen se shkrimi është një veprimtari e vetmuar. Dhe kësaj do duhet t’i shtoja: po aq e vetmuar sa fëmijët që vizatojnë diçka bashkë në kopsht,- e për më keq, shumë herë të udhëzuar nga kujdestarja. Shkrimi, që në thelb s’është asgjë më shumë se sa ushtrimi i një gjuhe të caktuar, nuk mund të jetë asnjëherë i vetmuar. Siç e ka theksuar edhe Wittgenstein në Hulumtimet Filozofike: të flasësh, të shprehesh, të shkruash është një veprim shoqëror që parakupton një gjuhë të përbashkët, një bashkësi njerëzish që e flasin, një bashkësi njerëzish që mund ta lexojnë dhe kuptojnë atë që ti ke shkruar.

Letërsia nuk mund të kthehet në një veprim vetjak,- përndryshe, ajo bëhet e pakuptueshme. Prandaj, dhe vepra Finnegans Wake i James Joyce është një dështim i plotë,- nga ato dështimet që mahnitin akademikët të cilët janë mërzitur nga gjithçka sepse kanë kohë të lirë me tepricë. Por, në të njëjtën kohë edhe dëshmitë e shumta të njerëzve që lidhin vetminë me shkrimin nuk mund të hidhen tërësisht poshtë: nuk besoj se dikush e tha këtë i pari gabimisht, e më pas mijëra të tjerë e përsëritën atë. Shkrimi, në veçanti kur merr trajtën e një poezie, duhet të ketë një lidhje me vetminë,- lidhje të cilën do mundohem ta qartësoj më poshtë. Por, kjo na çon përballë një mospajtimi apo vetëkundërshtimi: nga njëra anë shkrimi nuk mund të jetë i vetmuar, ndërkohë që në të njëjtën kohë po pranojmë edhe se shkrimi në disa raste ka një lidhje me vetminë. Prandaj, dua të shtroj pyetjen: si mund të shkruash mbi vetminë, pa asgjësuar vetë thelbin e vetmisë?

Për të gjithë ju parapëlqyesit e përgjigjeve të shkurtra: për vetminë mund të shkruash vetëm si i marrë. Thelbi i vetmisë mund të mbijetojë në një shkrim vetëm nëse ti shkruan për atë si i çmendur, si një njeri që nuk e di më as vetë se çfarë po thotë, vetëm si një njeri që nuk zbaton më as rregullat e drejtshkrimit e as rregullat e tjera gjuhësore, vetëm si një njeri që shumicën e kohës është i pakuptueshëm por në një çast bëhet më i kuptueshëm se gjithë të tjerët, vetëm si një folës që nuk e di më as vetë se kujt i flet, vetëm si një folës që nuk i skllavëron fjalët nën qëllimet e tij, vetëm si një askush që flet fjalët që duan doemos të shqipërohen, vetëm si folës që nuk e ndjek fjalën, por e lë fjalën të vijë vetë. Për vetminë mund të flitet vetëm nëpërmjet gjuhës së marrë të poezisë,- kjo gjë i dallon poetët, këta mjeshtër të marrëzisë gjuhësore. Poezia më shumë se gjithçka tjetër është një shkrim i marrë: një përthyerje e fjalëve, pa i këputur. Po u këputën fjalët, shkrimi bëhet i pakuptueshëm. Dhe poezia qëndron përfshehtësisht mu në mes: as tërësisht e kuptueshme, e as tërësisht e pakuptueshme.

Problemi është se shumica e njerëzve kanë një përfytyrim sipërfaqësor mbi vetminë: ata mendojnë se po të jesh fizikisht i vetëm, atëherë je i vetmuar. Shumëkush mendon se shkrimi është një veprim i vetmuar sepse ti pikërisht duhet të ndahesh nga njerëzit e tjerë, pra të jesh fizikisht i vetëm, në mënyrë që të shkruash. Por, nuk besoj se kjo e bën një shkrim të vetmuar sepse, sado i vetëm të ketë qëndruar shkrimtari, një shkrim nuk mund kurrë të jetë i vetmuar nëse ai është i lidhur me diçka përtej saj dhe është pjesë e një marrëdhënie. Pra, një shkrimtar mund të rrijë me muaj i vetëm në ndonjë shtëpizë diku thellë në pyll, shumë larg njerëzve, por nëse ai e kalon tërë kohën duke shkruar letra dhe kthyer përgjigje një miku të tij, atëherë ai dhe shkrimi i tij nuk mund të jenë të vetmuar. Se ai dhe shkrimi i tij është pjesë e një lidhje shoqërore, pjesë e një marrje dhe dhënie letrash apo shkrimesh. Gjithashtu, edhe një plakë që rri tërë kohën e veçuar nga të tjerët duke kujtuar rininë e saj nuk mund të jetë e vetmuar: për të ka një diku, ku mund të rikthehet. E mbaj mend që kam lexuar diku para disa vitesh dikë që thoshte se edhe kur ai është tërësisht i vetëm për një kohë të gjatë, ai asnjëherë nuk ndihej i vetmuar sepse gjithmonë ndjente praninë e një engjëlli afër tij. Nëse engjëlli ishte menjëmend pranë tij apo jo, nuk është e rëndësishme. Por e përmenda si shembull për të thënë se besimi i tij metafizik nuk e linte atë të ndihej i vetmuar. Në të njëjtën mënyrë edhe një shkrim që i drejtohet dikujt, një shkrim që bashkëbisedon me dikë, nuk mund të jetë i vetmuar. Një bashkëbisedim nuk mund të jetë asnjëherë i vetmuar: se tjetri është gjithmonë pranë teje,- edhe nëse ky tjetër ndodhet fizikisht mijëra kilometra larg teje.

Një shkrim i vetmuar është një shkrim që s’i drejtohet askujt dhe nuk synon asgjë: një shkrim që vë në dyshim vetë thelbin e gjuhës. Një shkrim i vetmuar është një shkrim i pakuptimtë; ti nuk ke më as besim se fjalët do mund të rikthehen diku, prandaj as nuk e di as vetë se pse i shkruan. Më kujtohen disa vargje nga poezia e mrekullueshme e quajtur “Yjet e detit” të Frederik Rreshpes,

Jo, nuk ka Itakë në këtë botë.
Tani jam bir i Hënës, tërë ishujt e tjerë janë të rremë.

Shpirtrat e ujit të shtyrë nga dhembja
Vështrojnë që prapa shirave,
Por unë s’kam për t’u kthyer më kurrë;
Më kurrë nuk kam besim në asnjë breg.

Si mund të vazhdosh të shkruash, nëse nuk beson në një Itakë? Si mund të vazhdosh të shkruash nëse nuk ke më besim se mund të rikthehesh diku? Si mund të vazhdosh të shkruash nëse e ke humbur tërësisht besimin? Si mund të arrish të shkruash diçka, nëse ti nuk do të arrish më asgjë? Dhe përgjigja ime është: kur ti arrin vetminë e njëmendët, humbjen e besimit se mund të rikthehesh në një vend ku dëshirat e tua pushojnë, ti mund të vazhdosh të shkruash vetëm si i marrë. Zgjidhja e drejtë do ishte që ti të pushoje së shkruari se ti nuk ke më besim në asgjë: shkrimi nuk do të arrijë ndonjë gjë, se ti nuk do të shkosh më askund. Por një marrëzi të shtyn të shkruash, një marrëzi të shtyn t’i këndosh askujt dhe gjithkujt.

Vetmia është braktisja e marrëdhënieve që na lidhin me botën dhe me tjetrin. Dhe, në letërsinë shqiptare, asnjë nuk i këndoi më ëmbël kësaj vetmie ose më saktë asnjë nuk ka arritur ta shprehë më mirë këtë vetmi të njëmendët se sa Frederik Rreshpja. E gjithë vepra poetike e Frederik Rreshpes është një udhëtim i gjatë drejt vetmisë: një udhëtim i braktisjes së vazhdueshme nga njerëzit dhe nga vetë bota. Le të shqyrtojmë një nga kryeveprat e Rreshpes, poezinë “Vdekja e Lorës,”- ku pikërisht merr trajtë vetmia si një braktisje nga tjetri dhe bota.

Vdekja e Lorës

Rri në muzg sikur të janë rrëzuar kohërat përsipër,
Gati për përjetësi.
Nuk më flet. I ke premtuar vdekjes, e kuptoj.

Por ti në këtë botë erdhe për mua, jo për qiejt.
Kemi qenë përherë bashkë, që të rinj,
Dhe tani më le!

Mua më trishtojnë stinët. Ti e ke ditur,
Dhe me botën më ndan një udhë me kilometra vetmi.
Kemi thënë gjëra që s’kanë për t’u kuptuar kurrë.
Kemi ecur në tërë shekujt, para piramidave.
Emrat tanë kanë qenë gdhendur
Edhe kur nuk kishim shkëmbinj.

Por këto s’kanë për tu përsëritur më kurrë.
Si ungjijtë.

Të dy kemi qenë gjithmonë të bukur, por ti tani
Je akoma më e bukur, kështu me pak vdekje në sy.

Pavarësisht nëse Lora ka qenë një njeri i vërtetë apo jo, në veprën poetike të Rreshpes ajo kthehet në një simbol: në simbolin e dashurisë, në etjen që ka njeriu për tu bashkuar me dikë tjetër. Vdekja e Lorës është në këtë kuptim vdekja e dashurisë, vdekja e mundësisë për tu lidhur dhe bashkuar me dikë tjetër. Vetmia ndihet menjëherë kur shikon se poezia i drejtohet dhe i flet dikujt që nuk mund t’i përgjigjet: “Nuk më flet. I ke premtuar vdekjes, e kuptoj.” Kur lexon ndonjë varg të mrekullueshëm si ky e kupton shumë mirë se ç’desh të thoshte Azem Shkreli kur tha për poetët se më i miri varet vetëm nga një varg. Por në këtë poezi, nuk takojmë vetëm ndarjen tërësore nga tjetri dhe mundësinë për tu bashkuar me të. Shikojmë vazhdimin e udhëtimit të vetmisë: ndarjen nga vetë bota. Në vetminë tërësore edhe vetë bota bëhet e huaj dhe pakuptueshme: “Dhe me botën më ndan një udhë me kilometra vetmi.” Jo vetëm dashuria është larg tij, por edhe e tërë bota. Poezia mbaron me një varg të përfshehtë që bashkon vdekjen me bukurinë: “Je akoma më e bukur, kështu me pak vdekje në sy.” Bukuria shfaqet si një rikujtim i diçkaje të vdekur tashmë. Vetëm kur diçka nuk është më pranë nesh, vetëm atëherë ne mund ta kundrojmë plotësisht bukurinë e saj. Prandaj, lidhja midis vdekjes dhe bukurisë nuk është e rastësishme.

Në udhëtimin e vetmisë së Frederik Rreshpes, një vend të rëndësishëm zë edhe ndarja e tij nga nëna. Të thuash se ai e adhuronte nënën e tij është pak,- ai besonte në të më shumë se tek Zoti. Kjo gjë thuhet qartë në poezinë “Ave, Nëna ime!” e cila mbaron duke thënë:

Ave, Nëna ime!
Vetëm tek ti kam besuar,
Zot tjetër nuk kam patur kurrë. Amen!

Rreshpja i ka kushtuar shumë poezi kësaj ndarje të vështirë nga nëna, si “Ave, Nëna ime!”, “Nënës,” “Elegji për Nënën,” “Zemra ime,” e disa të tjera. Humbja e nënës në veprën e tij poetike është si një shkatërrim tërësor besimi, një vdekje perëndish:

Iku dhe nëna ime nën një shi prej mermeri,
Nga arkeologjia e perëndive që rrëzoheshin.

Ikja e nënës në këto dy vargje sillet si një fund bote: një shi me mermer të statujave të thyera të perëndive. Vdekja e hyjnive dhe e kryehyjneshës së tij, nënës, është sërish braktisja e radhës: braktisja që çon tek vetmia së cilës Rreshpja i këndon në marrëzinë e humbjes tërësore të shpresës.

Zhgënjimin e tij politik dhe shoqëror mund ta shikojmë tek poezia “Miting për Enver Hoxhën”:

Ulërijnë servilët dhe injorantët: hosana!
Turma pa tru të bie ndër këmbë.
Si popull i mallkuar, fisi i arbrit,
I bie më gjunjë urdhrit tënd.

Asnjeri s’e sheh gjakun që rrjedh.
Anës tribunës, si lumë.
Fantazmat e martirëve që ti vrave,
Dëshpërohen mbi kokat e turmës.

Por do të vij një ditë kur bronzin tënd,
Turma do ta shqyejë me egërsi.
Dhe, do të gdhendë, për mallkim,
Bronzin e ndonjë diktatori të ri.

Në strofën e parë kemi një përshkrim të një populli të skllavëruar, të një turme të verbër që vetëm ndjek urdhrat e diktatorit. Dhe dëshpërimi ndaj kësaj idhujtarie të diktatorit qëndron se turma nuk e shikon gjakun që është derdhur, njerëzit që janë vrarë dhe flijimet që janë bërë në emër të këtij diktatori. Poezia pikturon një imazh rrëqethës dhe të frikshëm: fantazmat e të vrarëve rrinë mbi kokat e turmës, por, siç u tha edhe më parë, turma nuk shikon gjë. Dy vargjet e strofës së tretë të duken në fillim sikur mbase gjërat mund të rregullohen, mbase gjithçka do ndryshojë, mbase turmat do i shikojnë fantazmat e martirëve dhe gjakun e të flijuarve. Vetë shprehja, “por do të vijë një ditë,” të jep shpresën se gjërat mund të ndryshojnë, nga seç ishin. Turmat do e shqyejnë statujën e bronztë të diktatorit, do e thërrmojnë vetë idhullin e saj. Por, më kot: ishte një shpresë e rreme. Se turma do ngelë gjithmonë e verbër: ata do gdhendin një statujë të re prej bronzi për diktatorin e ri. Dhe pikërisht këtu qëndron humbja e shpresës tek politika dhe shoqëria: turmat gjithmonë do ngrenë një diktator të ri. Pas Enver Hoxhës, do vijë një diktator i ri: po aq i adhuruar verbërisht nga turma. Dhe kur e kupton këtë gjë, mund të përsëritësh bashkë me Frederik Rreshpen shprehjen “më erdhi ora të vdes përsëri.” Shpresa në politikë dhe shoqëri humbi,- dhe një kuptim i yti mbi vetveten bashkë me të. Se, siç e kam përmendur edhe një shkrim të mëparshëm: vetvetja nuk është asgjë më shumë se sa rrjedha e marrëdhënieve që ne kemi me atë që është jashtë nesh.

Vetmia në poezinë e Frederik Rreshpes shprehet edhe si një pamundësi për tu rikthyer tek fëmijëria apo pafajësia e botëkuptimit fëminor. Këtë gjë e shikojmë tek poezia “Ushtari i Vjetër”:

Pashë fëmijët në rrugë. Të qeshur,
Të bukur dhe delikatë si vazot e çmuara,
Ku nënat fshehin ëndrrat e tyre.

Më panë dhe u trishtuan. E kuptuan,
Që unë nuk kam qenë kurrë fëmijë…

Ai nuk e mohon mahnitjen e tij nga të qenit fëmijë: atij i bën përshtypje gëzimi dhe bukuria e tyre. Por ai nuk mund të rikthehet tek fëmijëria e tij se ai asnjëherë nuk ka qenë fëmijë. Se çdo rikthim parakupton se ti ke qenë aty më parë. Dhe kjo pamundësi për tu lidhur me vetë fëmijërinë e tij shpreh një vetmi të madhe.

Në udhëtimin e zhgënjimeve dhe braktisjeve, brenda poezive të Frederik Rreshpes, shohim edhe largimin e tij nga Zoti,- ose mbase largimin e Zotit nga ai. Në poezinë “Kantik,” shikojmë një thirrje drejt Zotit, por pa e dyshuar vetë qenien e Zotit.

O Zot! Më ke mallkuar me dimër pa asnjë arsye.
Keqdashjen tënde nuk e kuptoj.

Këtu Zoti shfaqet i pakuptueshëm: një qenie që hesht dhe nuk bënë asgjë ndaj vuajtjes dhe mallkimit që ka duruar vetë poeti. Këto thirrje në poezinë e Rreshpes, që shpallin braktisjen nga Zoti, shpesh të kujtojnë thirrjet e Iljovit ose Jobit në Dhiatën e Vjetër. Por, mallkimet e tij janë edhe më të këqija se sa të Iljovit. Ai mbart me vete mallkimin më të rëndë: ai nuk ka se ku të vdesë. Pikërisht, këtë gjë shikojmë tek poezia “Është një zog,” e cila mbaron me vargjet:

Do të bëhem vjeshtë dhe do të shkoj
Të vdes tek shtëpia e gjetheve.
Shtëpia e gjetheve kyçur me hënë.
O Zot! Nuk kam as ku të vdes…

Nuk ka se ku të vdesë… Sërish një thirrje drejt Zotit, por tashmë edhe më e trishtuar. Nuk i drejtohet më Zotit për vuajtjet e padurueshme dhe fatin e mjerueshëm,- që atij i duken tërësisht të pakuptimta. Tani, ai i drejtohet Zotit, pa shpresë, me një psherëtimë dëshpërimi: nuk kam as ku të vdes… Të mos kesh se ku të vdesësh: ky është mallkimi më i rendë. Njeriu kthehet në asgjë: në një pritës gati të vdekur që po pret vdekjen që nuk po vjen. Dhe kjo është braktisja përfundimtare nga Zoti: ai nuk mund të rikthehet tek Zoti se ai nuk ka më edhe një vend ku mund të vdesë. Këtë braktisje nga Zoti, e hasim edhe në vargjet e poezisë “Fat”:

Më ndjek pas Perëndia e Humbjes,
Me mermerin e thyer në luftëra pa kuptim.

Ai nuk beson më në Zot, por vetëm në humbjen e gjithëpranishme. Por, mbase edhe fjala “besim” është e gabuar se ai nuk po e ndjek Perëndinë e Humbjes, por Perëndia e Humbjes po e ndjek atë. Mbase, më e sakta do ishte: ai nuk mundet të mos besojë tek Perëndia e Humbjes se

Vërtet që kam fituar shumë pak në këtë jetë,
Por humbjet i kam patur të mëdha.

Si të thuash, vetë humbjet e mëdha nuk e lenë atë të mos besojë në Perëndinë e Humbjes dhe kjo përbën braktisjen e tij të radhës: tashmë nga Zoti.

Vepra poetike e Rreshpes është një ndarje e vazhdueshme: ndarja nga dashuria, ndarja nga fëmijëria, ndarja nga shoqëria, ndarja nga bota dhe ndarje nga e hyjnishmja. Dhe vetëm kështu mund të kuptohet preludi ose parathënia e tij: “O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri!” Çdo ndarje, çdo braktisje është një vdekje dhe një fillim i ri drejt një vdekje tjetër: kjo është mitologjia vetmitare dhe pa Itakë e Frederik Rreshpes.