Anglishtja ka dream dhe (day)dream(ing), gjermanishtja Traum dhe Träumerei, frëngjishtja edhe rêve, edhe songe edhe rêverie; shqipja ka ëndërr dhe ëndërrim. Italishtja, përkundrazi, ka vetëm sogno; dhe daydream e përkthen si “sogno ad occhi aperti”; spanjishtja përdor të njëjtën fjalë, sueño, edhe për gjumin edhe për ëndrrën.
Dallimin mes ëndrrës si proces mendor dhe ëndrrës si produkt e gjen në shprehjet shqipe po shihja ëndërr dhe po shihja një ëndërr; ndërsa ëndërroj është më shumë neologjizëm, që i referohet më shumë fantazimit për gjëra të dëshiruara. Të mos harrohet që shqipja dallon edhe kuptimisht midis ëndërrim edhe ëndërrime, diferenca mes të cilave nuk është thjesht ajo mes njëjësit dhe shumësit; dhe ëndërrime ka një farë rivaliteti me ëndrra (si shumës i ëndërr), fjalë e cila, në shumës, shënjon edhe ajo fantazitë e kujt e gënjen veten me përfytyrime dhe ripërtypje të gjërave që dëshiron: rron me ëndrra, thuhet për një person të tillë, dhe ndryshon nga ëndërrimtari, i cili i ka ëndrrat e veta më të disiplinuara, qoftë edhe thjesht nga aspekti emocional.
Shqipja, gjithsesi, nuk e përdor kurrë foljen ëndërroj për të shënjuar atë çfarë na manifestohet në gjumë; përkundrazi, thotë shoh në ëndërr, që tregon se ne i japim përparësi të parit, ose e përjetojmë ëndrrën si diçka që na ndodh para syve; khs. anglishtja I had a dream, ose italishtja ho sognato.
E ngjashme me shoh në ëndërr është edhe shoh një ëndërr, të cilën e dëgjon më shumë në të shkuarën, pashë një ëndërr, ku ëndërr del në trajtat e një produkti final, të vetëmjaftueshëm, të paketuar, të gatshëm për t’u kujtuar dhe për t’u treguar.
Folja shoh shton, në marrëdhënien tonë me ëndrrën, një element të vullnetit; në kuptimin që ëndrra na “ndodh” dhe ne e shohim, sikurse na shtjellohet para “syve” – çfarë nënkupton që ne, të paktën si rregull, nuk e modifikojmë dot ëndrrën me dëshirë, sikurse mund të modifikojmë një përfytyrim ose një fantazi ose edhe një vizion që na vjen nëpërmjet meditacionit; por vetëm mund ta bëjmë tonën duke “e parë”, edhe pse akti i të parit mbetet gjithnjë i ndarë më vete nga procesi i ëndrrës vetë; meqë ndonjëherë na qëllon të themi: “se ç’pashë një ëndërr, por tani nuk po më kujtohet.” Çka do të thotë se e mbajmë mend që na ka “ardhur” (“ndodhur”) një ëndërr dhe që e kemi parë, por jo çfarë kemi parë.[1]
Tani, për të krijuar një ide se “ku” e shohim ëndrrën, mund të ndihmojë shprehja tjetër e shqipes, sheh ëndrra me sy hapur, e cila i referohet asaj çfarë bën dikush që ëndërron gjatë ditës (daydream), ose zgjuar; ndryshe nga ëndrrat që shihen në gjumë, ose me sy mbyllur. Freud-i ka shkruar diku se ëndrrat i shohim të projektuara në gjirin e nënës; ndoshta, në një nivel tjetër më mekanik, si ekran për projeksionin shërbejnë kapakët e syve.
Pashë në ëndërr shoqërohet zakonisht me lidhëzën sikur, e cila shënjon irrealitetin, ose faktin që bota e ëndrrës nuk është e njëjtë me këtë tjetrën, që ndajmë mes nesh; pashë në ëndërr sikur ishim në Venezia – edhe pse është krejt normale të jesh në Venezia, me përjashtim të faktit se kjo ka ndodhur në ëndërr, ose në një realitet “tjetër.” Të vërehet edhe struktura e fjalisë: sikur ishim në Venezia është, në fakt, ëndrra.[2]
Në të njëjtën mënyrë, pashë një ëndërr (të keqe) zakonisht ndiqet nga të rrëfyerit e ëndrrës – pa çka se, një ëndërr e treguar (dream report) nuk duhet të ngatërrohet me ëndrrën vetë; meqë asgjë nuk i bën më shumë dhunë ëndrrës se narrativizimi ose shndërrimi në tekst gjuhësor, i cili i jep ëndrrës arbitrarisht një fillim dhe ndoshta një mbarim, ia rrafshon ambiguitetet dhe kontradiktat, i ankoron vetat e gramatikës narrative në persona me identitete të qëndrueshme[3] dhe ngjit së bashku çfarë mund të kenë qenë pjesë ëndrrash të ndryshme (“pastaj sikur nuk ishim më në Venezia, por në Himarë.”) Në fakt, ëndrra vetëm “duket” sikur është strukturuar si tekst; por përndryshe nuk i kënaq kushtet për t’u trajtuar si e tillë, me përjashtim të segmenteve a pjesëve të veçanta.[4]
Personazhet ose figurat që popullojnë ëndrrën në shqipe thuhet se dalin, p.sh.: më ka dalë mbrëmë gjyshja në ëndërr (ky është i njëjti përdorim i foljes dal me dola në film ose dola në televizor ose dola në gazetë ose më doli emri dhe që lidhet edhe me dola në fotografi dhe, në analizë të fundit, me dola në dritare). Përndryshe, ëndrra duket sikur i përket një hapësire tjetërkund (“pashë në ëndërr sikur isha në Shkozet”), por kohës reale (“pashë mbrëmë në ëndërr”); a thua se i njëjti subjekt që sheh ëndrrën e bën udhëtimin vetëm në hapësirë jo në kohë; por kemi edhe “pashë mbrëmë në ëndërr sikur kisha dalë me motrën në oborr, por me motrën siç ka qenë fëmijë, jo tani.”
Kjo do të shpjegohet kështu: koha gramatikore e foljes shoh dhe rrethanorë kohe të tillë si mbrëmë, u referohen rrethanave ku(r) ka ndodhur ëndrra; ndërsa vendi që na del në ëndërr i referohet ëndrrës vetë, si botë e mëvetësishme, me hapësirën dhe ndoshta edhe kohën e vet.[5] Ngjarjet e para në ëndërr nuk mund t’i orientosh mirë në kohë, në krahasim me të tashmen e tanishme: dhe fakti që ëndrrën duhet ta kesh parë, para se kujtosh ose ta tregosh, nuk ka lidhje me raportin midis ngjarjeve të ëndrrës dhe së tashmes reale (hic et nunc) – çfarë do të thotë se koha e shkuar, që përdorim kur rrëfejmë një ëndërr, nuk ka të bëjë me ndonjë të shkuar temporale, por është në fakt shënjues i narracionit (në kuptimin që i ka dhënë kësaj Benveniste).
Kjo e afron shumë ëndrrën me rrëfimin historik (récit historique, gjithnjë sipas Benveniste), edhe pse të rrëfyerit, ose narrativizimi – shndërrimi i një eksperience mendore aq komplekse si ëndrra në një tekst narrativ – e redukton dhe në thelb e shkatërron ëndrrën, si objekt “multisensorial” (gati sa nuk shkrova “multimedial”); madje edhe në kuptimin që psikanalistët u japin rëndësi të madhe proceseve gjysmë të vetëdijshme që i nënvendosen rrëfimit. (“Ishim në Vjenë – por jo në Vjenën siç është vërtet; dukej më shumë si një videogame, por nuk kam dyshim se ishte edhe ajo Vjena. Dhe unë kisha qenë aty edhe herë tjetër, sepse dija si të orientohesha.”)
Përndryshe, një ëndërr e rrëfyer është transformuar tashmë në një objekt diskursiv (tekst), që ekziston në trajtë ligjërimore; dhe si objekt diskursiv mund të gjejë vendin e vet mes objekteve të tjera, përfshi këtu edhe përrallat, ose rrëfimet morale ose paravolitë dhe të gjitha rrëfimet e tjera me natyrë fiksionale, por jo detyrimisht.
Në fakt, rrëfimi i një ëndrre është i vërtetë për rrëfyesin (që edhe e ka parë ëndrrën), sa kohë që riprodhon me besnikëri të mjaftueshme ëndrrën; por fiksional, sa kohë që i referohet një realiteti ose universi tjetër, ku individi mund të jetë njëkohësisht edhe krejt moral edhe krejt i papërgjegjshëm.
Nga ana tjetër, sa kohë që një pjesë e ëndrrave që shohim janë stereotipike, ose përsëritëse – p.sh. ëndrrat me provime ose me udhëtime a stacione trenash dhe aeroporte – kjo sërish e afron ëndrrën, si produkt të rrëfyer (por jo si proces psikik) me, bie fjala, eposin gojor; i cili njëlloj mbështetet në ndërthurjen e figurave diskursive stereotipike.
Megjithatë, ëndrra dallohet nga rrëfimi folklorik për nga funksioni që pritet të luajë në kulturë – rrëfimi si proces i vullnetshëm synon të ri-organizojë eksperiencën që kemi për botën, ndërsa ëndrra, tradicionalisht, është përdorur për të parashikuar të ardhmen, në një numër kulturash pa lidhje gjenetike mes tyre. Shqipja thotë: më doli ëndrra, njëlloj siç thotë më doli fjala, më doli parashikimi etj.; dhe kur del ëndrra është njëlloj sikur të vendoset një lidhje a urë midis universit të ëndrrës, irreal me përkufizim, dhe universit tonë; dhe kjo duke gjetur një kuptim në elementet e ëndrrës, nëpërmjet interpretimit.
Kultura të ndryshme kanë teknika të ndryshme të interpretimit të ëndrrës (oneiromancia), e cila konsiston në analizën e ëndrrës së rrëfyer, për të gjetur atje mesazhe domethënëse, në formë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, ose nëpërmjet dekodimit (p.sh. gjarpri do të thotë sëmundje, etj.).
Në thelb edhe psikanaliza klasike e ëndrrës, e themeluar prej Freud-it dhe e pasuruar pastaj edhe prej Jung-ut por në një drejtim tjetër, përdor të njëjtën metodë semiotike të dekodimit, edhe pse shumë më të rafinuar; mirëpo psikanaliza rreket ta lidhë ëndrrën jo me të ardhmen, por me të kaluarën e subjektit që e ka prodhuar. Për t’u shënuar, në këtë kontekst, është se disa teknika të përpunuara nga psikanaliza për interpretimin e ëndrrave janë përdorur pastaj, të transpozuara, për interpretimin e veprave të artit; çka konfirmon edhe përsiatjen që bëmë më lart, për strukturat paralele dhe të përbashkëta midis ëndrrës dhe rrëfimit fiksional.
E megjithatë, personi që e ka parë ëndrrën dhe pastaj ia rrëfen dikujt tjetër, e përjeton këtë rrëfim në mënyrë krejt të ndryshme nga ç’mund ta përjetojë tjetri (dëgjuesi, publiku); dhe kjo e dallon në mënyrë kritike ëndrrën e rrëfyer nga rrëfimi fiksional – meqë ëndrra e rrëfyer mbetet e orientuar ndaj subjektit rrëfyes, ndërsa rrëfimi fiksional është i orientuar ndaj subjektit marrës (dëgjuesit, publikut).
Për subjektin e ëndrrës (ose personin që e ka “pësuar” ëndrrën), vetë rrëfimi ka një vlerë psikoterapeutike, çliruese, në kuptimin që shumë prej nesh kanë dëshirë madje ndonjëherë ndihen deri të detyruar që ta tregojnë ëndrrën; ndërsa pala marrëse, dëgjuesi ose publiku, e shumta do të përpiqen ta interpretojë ëndrrën e treguar, qoftë duke shpjeguar origjinën e elementeve të ndryshme në rrëfim (“ke parë në ëndërr Triesten sepse e përmendëm dje në muhabet”), qoftë duke nxjerrë ndonjë përfundim për personin vetë (“ti gjithnjë sheh në ëndërr aeroplanë”).
Edhe vetë ky fakt, ose që marrësi i ëndrrës së rrëfyer shpesh mbetet krejt indiferent ndaj kësaj tregon se narrativizimi prish jo vetëm strukturën e ëndrrës, por edhe efektin e saj. E megjithatë, e vetmja mënyrë si mund të marrim vesh për ëndrrat e të tjerëve, është nëpërmjet këtyre rrëfimeve!
Konteksti social se ku i rrëfejmë ëndrrat vjen gjithashtu në vështrim, sa kohë që, zakonisht, ëndrrën e mendojmë si diçka intime ose private, të cilën mund ta ndajmë me pak njerëz të besuar, si familjarët ose të dashurit ose miqtë e ngushtë, dhe – në rrethana të tjera – me mjekun ose psikologun; por jo me njerëz të tjerë të njohur; dhe kjo nuk lidhet doemos me atë që shumë ëndrra kanë përmbajtje seksuale eksplicite.
Si rregull, ëndrrën duam ta tregojmë në mëngjes, menjëherë pasi e kemi parë; dhe vetë shpejtësia me të cilën ëndrra “harrohet” tregon se ka gjithmonë diçka volatile, të pakapshme mirë, të rrëshqitshme në natyrën e saj; po aq shpejt e harrojmë, edhe sikur ta kemi rrëfyer ndërkohë – ndryshe nga të tjera rrëfime. Edhe akti i të rrëfyerit përmban, në mënyrë implicite, një kërkesë a lutje ndaj tjetrit që të bëjë durim dhe të na dëgjojë; sepse narrativizimi i ëndrrës është nevojë jona e brendshme. Kombinimi i këtyre dy karakteristikave bën që, gjatë një takimi miqsh, të mos dëgjojmë kurrë shprehje të tilla si “Çfarë ke parë ndonjë ëndërr të bukur?”; sepse ëndrrat nuk rrëfehen për argëtim social a mburrje; dhe sepse ëndrrat sakaq i harrojmë, me ndonjë përjashtim të rëndësishëm.[6]
[1] Në rastin e “ëndrrave me sy hapur” ose “ëndrrave në diell”, të cilat i ngjajnë njëfarësoj aktivitetit mendor menjëherë para se të na zërë gjumi, vetë procesi merr më shumë rëndësi se përmbajtja e përfytyrimeve; sikurse e dinë mirë edhe praktikuesit e teknikave të ndryshme të relaksimit ose të meditacionit. Karakteristikë e ëndrrave është se ato nuk janë tonat, sikurse mund të jetë jona ëndrra e rrëfyer; ëndrrat thjesht na “ndodhin” – më të vjetrit do të thoshin, na “dërgohen.” Që këtej edhe interesi i rritur për to; ndryshe nga indiferenca që mund të shoqërojë fantazitë ose elukubracionet ose përçartjet e dikujt. Madje as ne vetë nuk i japim shumë rëndësi asaj që shqipja e quan “ëndërr me sy hapur”, dhe që i ngjan një asociacioni të lirë përfytyrimesh dhe copëzash gjuhësore, pa ndërhyrjen organizuese të “unit”; ndryshe nga ëndërrimi i mirëfilltë, që lidhet me dëshirën dhe imazhet me natyrë shpesh euforike.
[2] Fjalori i Shqipes së Sotme (2006), sikurse mund të pritej, jep një përkufizim shumë të dobët të ëndrrës: “diçka që na duket se e shikojmë ose e provojmë në gjumë.” Ajo “na duket” në përkufizim i jep ëndrrës një natyrë prej iluzioni që ëndrra në fakt nuk e ka; sepse si proces psikik, ajo është po aq e vërtetë sa edhe dhimbja ose entuziazmi ose të kënduarit; nga ana tjetër, ëndrra nuk është një “diçka”, sepse ka natyrën e një procesi psikik, që shtjellohet në kohë; më tej akoma, nuk mjafton që diçka ta provojmë në gjumë, që kjo të meritojë të jetë ëndërr. Pa shtuar pastaj që procesi neurologjik paralel me atë psikikun, dhe që shprehet me një numër shenjash neurologjike dhe fiziologjike mjaft të qarta (p.sh. fakti që ëndrrat i shohim zakonisht gjatë fazës REM të gjumit), nuk ka ndonjë lidhje “kuptimore” me ëndrrën vetë. Një përkufizim i mirë, jo-teknik, i ëndrrës gjendet këtu.
[3] Nuk po dua të zgjatem këtu; Freud-i e shpjegon qartë, te Traumdeutung, që në ëndërr qëllon rëndom që i njëjti personazh të përfaqësojë dy të afërm të subjektit, për shembull edhe motrën edhe vajzën; ose të fillojë si dikush dhe të vazhdojë si dikush tjetër; duke cenuar atë kusht elementar të narracionit, që është vijueshmëria e aktantëve. Po ashtu, në ëndërr shkelet edhe kriteri narrativ i unicitetit të vendit – sepse mund të ndodhë të shohësh sikur je edhe në shtëpinë tënde, edhe në hotel njëkohësisht; ose edhe një avion, edhe në konvikt. Njëlloj shkelen edhe vijueshmëri të tjera, për shembull kur ti zbulon, në ëndërr, se paske shkuar në një pritje zyrtare i veshur vetëm me të mbathura, edhe pse më parë kjo nuk të kish bërë përshtypje.
[4] Një trajtim teorik i raporteve mes ëndrrës dhe rrëfimit gjendet këtu; edhe pse mua nuk më bind deri në fund paralelizmi midis ëndrrës si të tillë dhe rrëfimit (narration).
[5] Po të dëgjosh si i tregojnë njerëzit ëndrrat, ankorimi vendor i ëndrrës ka rëndësi të madhe, ndërsa ankorimi kohor jo dhe aq; në kuptimin që subjekti i ëndrrës zakonisht është tejet i vetëdijshëm se ku ndodhet ose për rrethinat, të cilat ndonjëherë mund t’i përshkruajë dhe t’i karakterizojë me hollësi të jashtëzakonshme; por jo dhe aq për moshën që ka; zakonisht mosha përkon me atë të subjektit në realitet. Nga ana tjetër, jo rrallë kur na qëllon të shohim në ëndërr të afërm tonët që kanë vdekur, e dimë se ata tashmë kanë vdekur dhe shqetësohemi për praninë e tyre mes të gjallëve; çka i jep kohës së ëndrrës një valencë relative, në raport me kohën kur po e shohim ëndrrën. Më qëllon shpesh të shoh në ëndërr babanë tim, tashmë të vdekur prej vitesh; madje edhe në ëndrra që nuk kanë lidhje me të – por ku ai shfaqet, si prani anësore ose dytësore, thjesht është aty. Jo gjithnjë kujtohem, në ëndërr, për pamundësinë e kësaj pranie; por edhe nuk është se ëndrra më transporton në kohën kur im atë ishte gjallë: thjesht ai ndodhet aty, unë komunikoj me të natyrshëm dhe lirisht, sikur të mos kish ndodhur asgjë ndërkohë. Uni im, që e sheh këtë ëndërr, është themelisht i ndryshëm nga ai “reali”, sepse akoma nuk e ka përjetuar ngjarjen e vdekjes së babait. Po ashtu, edhe pse duhanin e kam lënë tashmë prej gati 15 vjetësh, më qëllon relativisht shpesh të shoh në ëndërr sikur e ndez: dhe në këtë rast ndonjëherë edhe kujtohem papritur dhe filloj ta qortoj veten se ç’bëra, ndërsa ndonjëherë tjetër jo; duke e pranuar si të mirëqenë këtë univers paralel, ku jam mysafir, dhe ku kurrë nuk e kam lënë duhanin. Këto mospërkime të vogla mjaftojnë për të më bindur se koha e ëndrrës nuk është pjesë e kohës “reale”; sikurse mjaftojnë për të më bindur se subjekti i ëndrrës nuk jam plotësisht “unë”, në kuptimin që i jap kësaj fjalëze në jetën “reale.” Këto dy konstatime janë të lidhura mes tyre, po të kemi parasysh që “unin” jemi mësuar ta identifikojmë me unitetin e subjektit, brenda trajektores së jetës vetjake, të modeluar si një lloj narrative totale.
[6] Kjo gatishmëri e mendjes për ta harruar ëndrrën ndoshta mund të ndriçohet nga një metaforë: amvisa e di mirë se çfarë ka në frigorifer, por nuk di se çfarë ka në kosh të plehrave – sepse mbeturinat nuk i duhen më për asgjë. Pavarësisht nga etiologjia e ëndrrës – temë e diskutueshme – fakt është që ne, si subjekte të vetëdijshme, i trajtojmë pas zgjimit sikur të ishin mbeturina të gjumit dhe i eliminojmë sakaq.