Gjatë një diskutimi në këtë blog, u prek shkarazi edhe çështja e gjuhës së poezive të Naimit, madje edhe vetë gjuhës amtare të Naimit.
Një koleg, pasi pohoi se “Naim Frashëri ishte grek për nga gjuha,” vërejti:
nëse lexon poezinë e Naimit greqisht, do të konstatosh se çfarë fuqie shprehimore mbeti e p[a]përkthyer në shqipen e tij. Kush e kishte fajin për atë, shqipja apo poeti?
Unë tezën që Naim Frashëri paska qenë greqishtfolës tani po e dëgjoj. Mund të ketë qenë vërtet, por e ka mbajtur të fshehtë propaganda kombëtariste; sikurse plot të fshehta të tjera nga e shkuara e shqiptarëve.
Në Frashër kam qenë, nuk kam dëgjuar kënd të flasë greqisht; por edhe ky nuk është argument.
Nga ana tjetër, historia e letërsisë shqipe është relativisht e pasur me shembuj poetësh që nuk e kanë pasur shqipen gjuhë të parë: Asdreni është njëri prej tyre. Edhe shkrimtarë të tjerë, si Fan Noli dhe Migjeni, kanë pasur disa probleme me të shkruarit e shqipes, që disa studiues i kanë shpjeguar me bilinguizmin e tyre.
Kjo nuk duhet ngatërruar, megjithatë, me vështirësitë për të shkruar një gjuhë pa traditë shkrimore, si shqipja.
Shkrimi i një gjuhe rishtas është gjithnjë edhe program; dhe nënkupton orvatje për kodifikim mbi kodet e natyrshme të gjuhës së folur.
Asgjë nuk e tregon këtë më qartë se gjuha e Naimit vetë.
Naim Frashëri ka shkruar greqisht, sikurse ka shkruar persisht. Si në greqishte, ashtu edhe në persishte, ai tingëllon më i pasur e më i plotë, madje edhe më i afërt me sensibilitetet tona moderne.
Për shqipen e Naimit është thënë se tingëllon e varfër dhe monotone, çka mund të shpjegohet mirë me programin gjuhësor të Naimit: pastrimin e shqipes nga fjalët e huaja, orientalizmat dhe greqizmat.
Bashkëkohësit e Naimit flisnin një shqipe të rënduar me fjalë të huaja; sikurse paraardhësit letrarë të Naimit (bejtexhinjtë Dalip e Shahin Frashëri, me të cilët Naimi ishte i lidhur familjarisht) shkruanin një shqipe kretësisht të kolonizuar nga fjalë të poezisë orientale.
Për lexuesin e kohës, autori i “Bagëti e Bujqësisë” ka tingëlluar jo aq i varfër dhe monoton, sesa artificial; për arsye se përdorte një shqipe që ishte përftuar si pjesë e programit kombëtarist të Rilindjes.
Varfëria ishte pasojë e konceptit të Naimit për gjuhën. Të tjerë autorë të Rilindjes e zgjidhën me mënyra të ndryshme e të shumëllojshme nevojën e pastrimit të shqipes nga barbarizmat: disa autorë ortodoksë (P.N. Luarasi, P.K. Negovani) krijuan një mori fjalësh të reja, ose neologjizma, sipas modeleve të greqishtes; disa shfrytëzuan folklorin dhe pasuritë e të folmeve krahinore (Gj. Fishta, N. Mjedja); të tjerë autorë akoma huazuan fjalë nga gjuhët neolatine (F. Noli).
Rezultati, ose shqipja që flasim ne sot, u detyrohet pak a shumë të gjitha këtyre metodave.
Për t’u kthyer tani te Naimi, ky ishte edhe poet, edhe veprimtar i Rilindjes. Në kohë të tjera, më të qeta për kombin, ndoshta do të kish mbetur poet lirik dhe do të kish shkruar ndoshta gjëra po aq të bukura sa edhe De Rada i “Milosaos”.
Përkundrazi, Naimi veprimtar i Rilindjes dhe apostull i Bektashizmit shqiptar ishte i detyruar të shkruante deri edhe vjersha për fëmijët e shkollave, ose poema të gjata si “Historia e Skënderbeut”, ose “Qerbelaja”, të cilat do të shërbenin si tekste themeltare për Rilindjen shqiptare dhe, përkatësisht, Bektashizmin si fe të përbashkët të shqiptarëve.
Ky ishte një program ambicioz, që kërkonte sakrifica të mëdha; mes të cilave edhe lirizmin. Aq më tepër që shqipja nuk i kishte zhvilluar ende mjetet për të pasur një poezi intime e reflekse të vetën, si ajo që shkruante Naimi.
E vetmja traditë nga e cila mund të ushqehej yni, ishte e bejtexhinjve; përmenda më lart vëllezërit Dalip e Shahin Frashëri; por duhet të përmend edhe Hasan Zyko Kamberin, për të cilin Naimi e ka shprehur haptazi admirimin.
Nga pikëpamja formale, Naimi është vazhdues i shkollës së bejtexhinjve; edhe pse e ktheu përmbys poetikën leksikore të asaj shkolle, duke ia përjashtuar orientalizmat. Orientalizmat në bejtexhinjtë nuk janë vetëm element aksidental, siç mund të jenë, bie fjala, italianizmat ose greqizmat në poezinë arbëreshe; përkundrazi, krejt sistemi poetik i bejtexhinjve mbështetet mbi rrjetëzimin e fjalëve orientale në poezinë e tyre.
Prandaj Naimi, duke i hequr artificialisht orientalizmat nga strukturat e vargut bejtexhi, e varfëroi shumë atë varg, duke e bërë vende-vende monoton.
Më në fund, e për t’u kthyer në të dhënën që na solli kolegu se Naimi ishte “grek për nga gjuha”. Unë ia kam lexuar krejt veprën poetit, por nuk kam parë atje luhatje të tilla që t’u detyroheshin interferencave të greqishtes; nga ana tjetër, nuk do të habitesha sikur Naimi, njëlloj si shumë shqiptarë të tjerë myslimanë të atyre trevave, ta fliste greqishten lirisht, për nevoja praktike; ose ta përdorte njëlloj lirisht, për nevoja intelektuale.
Në atë kohë greqishtja ishte gjuhë shumë më e zhvilluar dhe e kompletuar se shqipja; me një traditë të vetën letrare mijëravjeçare; me një kulturë që pothuajse e shenjtëronte alfabetizimin; e me një shtet të vetin që e përkrahte dhe ia ushqente pa prerë institucionet. Shumë veprimtarë të Rilindjes shqiptare e zgjodhën Rimëkëmbjen e Greqisë moderne si model për të ndjekur; prandaj s’është për t’u habitur që ky admirim të jetë shtrirë edhe te gjuha greke.
Megjithatë, do t’i lutesha kolegut të sillte ndonjë provë ose të përmendte ndonjë studim që ia mbështet pohimin për Naimin si “grek për nga gjuha”…
Besoj se provat mund t’u kërkohen të zotëve: mua më kanë mbetur opingat e tyre, i nderuar koleg!
Provat i gjeta vetëm kur lexova Nolin dhe Naimin greqisht, të cilët në gjuhë janë më grekë se grekët.
Besoj se dëshmia e gjuhës nuk mund të provohet plotësisht, sidomos kur shtjellimi nuk është në atë gjuhë. Por një provë që është e vetëprovueshme është mosha. Ata, Noli dhe Naimi, e të tjerë shqiptarë, pavarësisht se përkisnin në komunitete krej të ndryshme gjuhësore, por dhe të njëjta, sepse në familjen e tyre flitej shqip, u mëkuan në greqishte.
Edhe Zosimea ishte një shkollë adoleshentësh, gjë që ka pasoja të përjetshme gjuhësore. Sepse e atillë është mosha.
Por kur them grek këtu, e kam fjalën për mbresën që të lë gjuha e dikujt, dhe jo për kombësinë e tyre, e cila, si për Naimin ashtu edhe për Nolin nuk ishte greqishtja, por as shqipja atëherë, në vitet e Zosimesë.
Së fundi, meqë më kërkohen prova, nuk mund t’i kundërpeshoj ato me sentimente me greqishten. Jo, jo. Fola gjakftohtë.
Naimi, i dashur Xha xhai, ka ditur greqisht dhe ky nuk eshte zbulim i tanishem. Ka perkthyer kengen e pare te Ilajdes dhe, vec kesaj, ka shkruar greqisht, poezine “Deshira e vertete e shqiptareve”.
I dashur Përparim, këtu nuk diskutojmë nëse Naimi dinte greqishten apo jo; por nëse ishte “grek për nga gjuha”. Kjo nuk është shprehja ime, por e një kolegu, në një diskutim tjetër, e cila u bë shkas për ta hapur këtë fill diskutimi: gjuhën e Naimit. Ndoshta greqishtja e Naimit te “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve” është më e bukur e më e pasur se shqipja e tij te “Histori e Skënderbeut” e “Qerbelaja”; por kjo shpjegohet me atë që greqishtja në atë kohë ishte gjuhë e selitur mirë dhe e konsoliduar, ndërsa shqipja e re e Naimit ishte eksperimentale. Në letërsi shkrimtarët i shkruan gjuha po aq sa e shkruajnë. Të gjithë ne që shkruajmë shqipen flasim, në një mënyrë ose një tjetër, me zërin e Naimit; ndoshta vetëm për këtë kontributi i tij për shqipen e sotme ka qenë e mbetet vendimtar.
Cilido koleg qe te jete,nuk ka se si e mohon shqipen e bukur te Naimit.Pse shkroi nje shqipe te tille,ai u quajt njezeri Poeti yne Kombetar.Ne trevat e jugut qe aq i dashur ,sa edhe njerezit analfabete dinin permendesh qindra vergje te tij.Ne odat e burrave(pothuaj te gjithe analfabete)une jo vetem kam kenduar dhe mesuar permendesh vargje te tera nga “Qerbelaja”dhe “Bageti e bujqesi”.E c’grek paska qene nga gjuha?Keto jane procka dhe,sa per vete,as qe i honeps.Kushdo qoft ai qe vervit te tilla.
Patriotizmi shqiptar është ende shumë apologjetik, sepse këtu nuk u përfol bukuria e shqipes së Naimit, për tjetër tipar i saj.
Nëse ai është Poet Kombëtar, këtë nuk e kanë votuar shqiptarët në ndonjë referendum, as e kanë shpallur kakademikët tanë me ndonjë nen a procedurë të caktuar, por na është imponuar nga tradita.
Nuk ka asgjë garanci, domethënë, se Naim Frashëri do të jetë Poet Kombëtar për të gjitha epokat e shqiptarisë. Kush mund të na e garantojë dhe si?
Sot mendojmë kështu, siç mendohej dje, por nesër mund të mendohet ndryshe, me standarde të tjera. Tmerri se ç’standard, pastaj, nuk iu është fshehur as të gjallëve kombëtarë…
Këto i thashë për kolegun Hysi, të cilin e falënderoj për pasionin dhe komplimentat, vetëm nëse më pranon si koleg.
Xha Xha, dhe ju të tjerët:
Përderisa u përmend shqipja si gjuhë më e brishtë në formulime atëbotë, do të shtoja se greqishtja jo vetëm që kishte probleme shprehimore, e të tjera, por vetëm në vitet 1970 i standardizua me ligj, pothuaj tok me shqipen, dhe vetëm në vitin 1981 (a 82?) u ligjërua drejtshkrimi i sotëm. Atëherë nuk mund të justifikohet një poet grek, i një kombësie tjetër, se e kishte fare të lehtë të shkruante greqisht, për arsyet që dihen a s’dihen mirë.
Kur dikush shkruan poezi në një gjuhë, pavarësisht se për kë i shkruan, nuk mund të jetë i jashtëm në atë gjuhë, përndryshe poezia e tij nuk do të jetë cilësore.
Përndryshe, tek e kundërta e fenomenit na lindin përkthyesit, flijuesit e shpërnjohur nga historia jopërkthimore. Nëse një përkthyes duhet të ketë “formim” të mirëfilltë në atë gjuhë, poeti i asaj gjuhe ka lindur dhe përpiqet të mos vdesë atje. Këtë bërë Naimi, sipas gjykimit tim modest.
Kur përpiqet dikush të shqiptarizojë bashkëfolësit e kombit imagjinar (të ardhshëm në hartë), e nis nga pozitat aktuale të rajonit, ku ortodoksët, të paktën, kishin privilegjin e më se një vetidentifikimi etnik.
Se edhe Frashërit thoshin “vatani”, por fillimisht jo për Shqipërinë..
Sa për inçestin e Poetit tonë Kombëtar — i përjetshëm i qoftë kujtimi — dua ta mbyll me kthjellimin se ndër të krishterë inçesti (qoftë dhe “me simotrën”) do të mbahej shumë sekret, përndryshe kisha do t’i shkishëronte që ty dy vepruesit. Madje pleqësia do t’i dëbonte nga fshati duke ngritur gjithë fshatin, duke i vënë priftin në ballë, në një litani me qirinj e me fëmijtë duke iu rënë teneqeve, siç ka ndodhur në viset tona në ndonjë rast flagrant “imoraliteti”.
Në rastin e Naimit, jo vetëm që nuk u mbajt e fshehur, por u përbotësua si martesë, aq sa edhe Faik Konica foli nga pozitat publike. Me këtë dua të them rolin që ka luajtur feja, Xha Xha, në këtë rast dhe jo vetëm.
Dhe para se të më suleni prapë, më përmendni një emër jo shqiptari që ishte “shqiptar në gjuhë”. Hë? Si kjo qenka përkëdhelëse (emrat gjejini vetë), por ajo që u tha për Naimin u pranua si parrullë armiqësore, aq sa dhe Xha Xhai nuk e klasifikoi atje?
Bizantin, për arsye pune më ka qëlluar që të bredh gjithë Europën perëndimore dhe megjithëse nuk flas asnjë nga gjuhët e tyre, kam arritur që të merrem vesh pa pretenduar që ata të dinin Shqip.
Sepse shpeshherë, mosdashjen e francezëve dhe gjermanëve për të folur një gjuhë tjetër që s’është e tyrja, e njehësojnë me nacionalizmin e tyre të ‘tërbuar’, dhe ndoshta ëashtë e vërtetë, por unë do të thoja edhe diçka tjetër: mosaftësinë e tyre për të menduar dhe konceptuar botën nisur nga këndvështrimi i të huajit.
Ndërsa ne shqiptarët, nuk mësojmë gjuhën e huaj vetëm për ‘kyltyrë’, por kruhemi edhe tek pasuria që ka përçuar ajo gjuhë dhe ai popull ndër shekuj, dhe ËSHTË një plus (ose minus, varet nga këndvështrimi) që nëse kemi diçka për të thënë rreth argumenteve që për momentin në shqip do të ishin ‘fantastike’, e themi dhe në gjuhën e huaj.
Kërkesa jote për të gjetur një “shqiptar në gjuhë”, më duket sa provokuese aq dhe e pakuptimtë, në një kohë që e gjithë bota në atë kohë (dhe tani) studiojnë kulturën e lashtë ellene e romake, do të ishte e pakuptimtë që dikush tjetër të mësonte një gjuhë dhe të shprehej për një popull që s’dinte as se ç’ishte shkrim/këndimi.
Dhe nëse Naimi është shprehur dhe në greqisht, mund ta ketë bërë fare mirë, sepse në atë gjuhë ka patur më tepër mundësi që të gjente njërëz që do të mund ta lexonin dhe kuptonin (këtë pamvarsisht mesazhit që ai përcjell në poezinë e tij)
Një vajzë shqiptare, që është rritur këtu në Itali (Zosimea!!), shkruan poezitë e saja në italisht http://grizhdazabar.wordpress.com/2007/09/15/con-te-ii/, ndoshta për vetë faktin që emocionet dhe frymëzimet e moshës i vijnë në këtë ambjent dhe natyrisht që ato mendime do ti dukeshin si të pakuptimta të shprehura në shqip për bashkëmoshatarët e saj (që me ose pa të drejtë konsiderohen si një çikë ‘më mbrapa’).
Ndoshta është ky një rast komplet i kundërt (dhe aspak i krahasueshëm) me atë të Naimit, por e solla vetëm për të thënë që mund të jesh Shqiptar dhe të shprehesh në njërën apo tjetrën gjuhë dhe MBETESH GJITHMONË SHQIPTAR.
“Nuk ka asgjë garanci, domethënë, se Naim Frashëri do të jetë Poet Kombëtar për të gjitha epokat e shqiptarisë. Kush mund të na e garantojë dhe si? ”
Packa se tentativ, arsyetimi me lart me duket i manget. Naimi si poet kombetar eshte i tille sepse impakti qe la ne gjuhen shqipe ishte i atyre permasave. Gjuhet ndryshojne vazhdimisht, sic dihet, prej shume ndikimeve, por ne historine e nje gjuhe gjithnje mund te gjesh momente kur dicka apo dikush ka patur nje rol transformues dhe shtytes.
Ne kete kuptim, nuk ka pse “te na e garantoje dikush” Naimin si poet kombetar. Fakti qe Naimi fliste e shkruante rrjedhshem e me mjeshteri greqisht nuk do te thote asgje, sepse pastaj fare lirisht mund te thonim qe Naimi ishte turk per nga gjuha, apo pers, apo pervers per nga “incesti…”
Rasti eshte i njejte me ate te Naimit dhe timit.
Une shkruaj me rrjedhshem e shprehem me lirshem ne Anglisht.
Zosimea mbetet qe deshtim, nje abort intelektual bizantin, kur vjen puna te nxenesit e saj albanofone.
Bizantin shkruan:
Bizantin, ishte si ishte greqishtja në kohë të Naimit, të paktën mësohej lirisht në shkolla. Një gjuhë që mësohet në shkollë është vetvetiu e kodifikuar, dhe duke u mësuar ua kodifikon edhe nxënësve shprehjen gjuhësore dhe të menduarit në atë gjuhë. Unë nuk di ç’kanë studiuar tamam nxënësit në Zosimea të Janinës, por ma merr mendja që kanë pasur mundësi të thellohen në tekste të shkruara greqisht dhe të shkruajnë edhe vetë në atë gjuhë. Përkundrazi, Naimi shqipen nuk e mësonte dot në shkollë, sepse shkolla shqipe në të ri të Naimit nuk kishte.
Kjo nuk mund të pranohet mbi historinë e greqishtes, Xha Xha. Noli, i cili ishte më grek se Naimi, shkroi në një greqishte “anti-shkollore”, për shembull, sepse shkolla greke atëherë ishte pikërisht një shkollë anti-demotike. Dhe megjithatë, ai shkroi artikujt e letërsi në një gjuhë që jo vetëm nuk mësohej në shkollën greke, por konsiderohej si “gjuha e karagjozit” nga intelektualët më me zë të asaj kohe. Por sigurisht që ekzistonte një grup paralel me letrarë që shkruanin në greqishten demotike, edhe pse nuk konsideroheshin seriozë.
Por sidoqoftë, shkolla nuk të mëson dot gjer atje sa dikush të bëhet poet. Sepse ky debat nuk është për njohjen e një gjuhe, por diku gjetkë.
Të më falni që po ndërhyj, e une ndoshta jam një cikë i trashë, por nuk po arrij ta kuptoj dot se ku “po rreh” ky debat. Domethënë që Naimi dinte greqisht, kjo dihej pasi kishte bërë shkollë në greqisht sic u permend edhe ketu. Që e dinte greqishten shkëlqyeshëm? E çë? Sot ka qindra e mijëra shqiptarë që e dinë greqishten shkëlqyeshëm, ka akoma me shumë qe e dine italishten shkelqyeshëm, e po ashtu anglishten, apo gjermanishten, apo spanjishten. A thua na ben ky fakt i vetëm të gjithë Naima? Adrian Vehbiu – te marrim nje shembull – ka me dhjetra krijime ne anglisht, ne te cilat eshte e pamundur ta kuptosh qe autori i tyre nuk e ka anglishten gjuhe te pare.
Kur kolegu Bizantin thote qe Noli dhe Naimi në gjuhë janë më grekë se grekët, nuk e di se si ta kuptoj këtë. Mos ndoshta Noli dhe Naimi flisnin nje super-greqishte te cilen as greket vete nuk e kishin zbuluar ende?
A mos e thena qe “Naimi ishte grek për nga gjuha”, do kuptuar ne kuadrin e nje ri-regjistrimi demografik te figurave historike te disa trojeve te caktuara? E nese Naimi do te ishte turk per nga gjuha? Nuk e di se cfare implikimesh do te kishte kjo ne axhenden e ri-regjistruesve …
Nuk e di se çfarë mund të bëni ju me demografitë, por këtu çështja është kulturore, edhe kur përfillet demografia.
Përderisa ju e thoni se nuk e kuptoni, unë e respektoj shumë këtë fakt, por prapë le të kujtojmë se në ditët e Naimit dhe të Nolit shumica dërrmuese e grekëve nuk ishin të arsimuar, prandaj dhe përfshirja publike mbi çështjet e gjuhës dhe të kulturës greke (si në rastin e Nolit që fliste madje nga pozitat “ne”, siç flasin amerikanët sot), kushtëzonte grekësi, në gjuhë dhe në kulturë.
Le të marrin dhe një tjetër shembull, në moskuptimin tuaj. Unë takova një intelektual kinez që kishte studiuar në Shqipëri në vitet 70. Ai e fliste shqipen pa theks, e dinte aq mirë, saqë për mua është shqiptar në gjuhë, jashtë thonjëzave.
A ta pranojmë kinezin si shqiptar?
Ose nje pyetje tjeter, qe ndoshta do sqaronte pozitat e bizantinit, a duhet pranuar Nabakov si nje nga penat me te fuqishme te anglishtes deri sot e kesaj dite? A ishte Nabakov anglez, apo amerikan per nga gjuha? Me gojen plot duhet pranuar qe po, madje mund edhe te pretendohet si ka bere Xhaxhai per Naimin ne artikull, se Nabakovi ne rusisht eshte me i varfer se Nabakovi ne anglisht. Nje tjeter shembull, edhe me kozmopolitan se Nabakov, eshte ndoshta Beckett, i cili i shkruajti origjinalin e shume prej pjeseve te tij me te fuqishme ne frengjisht, nje gjuhe qe nuk e njihte aq mire sa anglishtja, ne menyre qe te ruante nje pasterti vulgare, nje pasterti anti-akademike ne gojet e personazheve te tij. E njejta gje me cdo shkrimtar, madje edhe ne lidhje me Naimin, te cilet shkruajne ne me shume se nje gjuhe. Mirepo ka nje gje, qe bizantini e ka permendur vete. A mund te kapen vlerat gjuhesore te Lolites nga matriksi i rusishtes? A mund te kapen vlerat gjuhesore te Naimit ne greqisht, apo ne persisht, nga matriksi i shqipes? Dhe anasjelltas? Te pretendosh se Naimi ishte grek per nga gjuha, do te thote qe ne te njejten kohe nuk ishte pers per nga gjuha, nuk ishte shqiptar per nga gjuha. Do te thote qe Nabakov nuk ishte rus per nga gjuha. Nje pretendim i tille do te qendronte bie llafi per Kafken, i cili ishte gjerman per nga gjuha, apo per aradhat e panumerta te shkrimtareve cifut qe nuk shkruajten ne hebraisht, por jo per Naimin apo per Nabakov, pasi vlerat e tyre reale, perkatesisht ne shqip apo rusisht, nuk mund te kapen nga matriksi i greqishtes apo i anglishtes.
Se sa folklorik ishte Naimi si poet, duket edhe në qesëndisjet që vetë shqiptarë i atribuonin atij gjatë diktaturës. Vargjet e shqiptarëve atëherë, “O Naim të ishte vetë/Të punoje turn’ i tretë”, kanë më tepër poetikë se vetë vargjet e Poetit, “Punë, punë natë e ditë/Që të shohim pakës dritë”.
Ato vargje Naimi ja drejtonte Atyre që duhet të punoni për një çështje më të lartë se ajo e atyre që s’e dinë se ç’është puna… i drejtohej Rilindësve të tjerë, dhe sot po të duam të ironizojmë: “o Naim të ishe vetë, përmbi karro do shihje qetë”
Ku qetë/buajt, janë ata që do të ishin duke punuar.
Megjithatë, Bizantin, kam përshtypjen se Naimi u bë popullor e folklorik pas vdekjes, kur propaganda kombëtariste e shndërroi në apostull të Rilindjes; ndryshe nga, bie fjala, Çajupi, vargu i të cilit është praktikisht i njëjtë me vargun e këngës popullore, për nga metrika dhe struktura. Metrika e Naimit, përkundrazi, nuk është folklorike, por ndjek modele të tjera, më diturore.
Çajupi, me sa di, nuk shkroi poezi në gjuhë të huaja, dhe ndoshta këtu ekziston edhe çështja e gjuhës tjetër, jo shqiptare, gjuhës më të pasur e më të fuqishme, nga e cila vjershëtori kërcen, shpëton dhe bie në këmbë: poet.
Është gjuha tjetër, nga ku Naimi jo vetëm është influencuar, por edhe shkruan në të, ose më mirë shkruan njëherësh me poetë të tjerë të asaj gjuhe.
Trysni e madhe duhet të ishte për Naimin të shkruarit greqisht, për të mos thënë të tjerat.
Si lexues them se poezia e Naimit shqip është një prurje e atyre pranive të sprovuara ditutore në gjuhë të tjera; në këtë rast persishtja dhe greqishtja.
E të tjera, për Naimin.
Unë i besoj shumë Faik Konicës në këtë rast, i cili më shumë se studiuesit shqiptarë ka thënë një të vërtetë, jo vetëm në fillim të letrave të tij, por dhe ne fund të jetës: Naimi “si poet s’qe gjë”.
Shkruan Bizantini:
Shumë s’e kanë pëlqyer Naimin, sikurse shumë e kanë dashur e më shumë akoma adhuruar; por adhurimi i është bërë për arsye më shumë ideologjike, prandaj nuk do marrë në konsideratë. Megjithatë, edhe sikur të ketë pasur të drejtë Konica, unë do të thoja që ndoshta vlera e vërtetë e Naimit poet do kërkuar e gjetur tek ai autor shqiptar që e ndoqi në frymë, në metër, në etosin intim e në motive: Lasgush Poradeci. Ndryshe nga mësuesi i tij mitik, Lasgushi nuk u nis t’u jepte lexuesve të vet as një komb as një fe të tyren, prandaj edhe poezia ndoshta i doli më e kulluar.
Me fal por, po Faik Konica kush eshte? Cfare gjuhe fliste ky? Shqip, apo ndonje dialekt te saj? Bizantin, te kerkoj falje dhe nje nder shume te madh, qe nuk di a mund te me pergjigjesh. Duke u perpjekur te japesh mendimin tend, sa me subjektiv qe te mundesh, sa me tendin, pasi edhe pyetja nuk ka si te kete pergjigje absolutisht objektive, se eshte pyetje estetike, a mund te me thuash, sipas teje, kush eshte gjuhe me e bukur, shqipja, apo greqishtja? Nuk t’a kam me te keq, me beso, por kam frike se ti ketu mund t’a kesh anshmerine kunder Naimit. Vleresimi se Naimi eshte me i bukur ne greqisht, qe eshte nje vleresim subjektiv, mund te vije nga vleresimi se kushdo do ishte me i bukur ne greqisht, qe eshte edhe ai vleresim subjektiv. Une psh, nga tre gjuhe qe njoh, di te them se shqipja nuk me duket me e bukura. Me lart se anglishten e vleresoj, por me lart se italishten jo. Po ashtu deshira per te mesuar spanjisht keto kohet e fundit, ma ben kete me te bukur nga te gjitha. Nderkohe qe nje strofe e Rilkes apo Goethes ne gjermanisht, edhe pse nuk e njoh fare gjermanishten, per nga rima, metri e tingulli me duken llaftar. I them keto se dua te dish qe nuk e kam me te keq, perkundrazi, do e vleresoja sic duhet cilendo pergjigje tenden.
Lulian,
Nga të gjitha pyetjet që ngrini nuk jam komptenet t’i përgjigjem asnjërës, siç the drejt zotrote, por më mirë po rendis disa prej tyre, meqë më kërkohet të rrefëj besoren time kombëtare, se mos kushedi rrezikoj edhe të tjera me heshtjen time:
Së pari, “Po Faik Konica kush është?”.
Kjo nuk ka përgjigje, sepse prandaj dhe është drejtuar në mënyrë retorike.
Së dyti, “Çfarë gjuhe fliste ky? Shqip, apo ndonjë dialekt të saj?”
Shqip or shqip, foli Faik Beu. Por nëse e përballim gjuhësisht, ishte ai që Noli s’u bë dot. Noli, ashtu si Naimi, lëvruan gjuhën e një heterotopie, siç ishte Toskëria, gjuhën e kombit imagjinar, ndërsa Konica ishte më vegimtari i tyre, sepse, edhe pse shekullar, e të tjera, ishte më profet se ata fetarët. Konica mundi të na prekë të gjithëve jo me sentimente, jo vetëm me të vërteta, por edhe me një shqipe që është më afër nesh — të gjithë ne folësit — sa ç’është Naimi dhe Noli, paraardhësi dhe pasardhësi i tij.
Nëse kërkon mendimin tim mbi dy bejlerët tanë të mëdhenj, unë çmoj më tepër Konicën, sepse ishte shumë kritik e ndriçimtar njëherësh; i paanshëm dhe përqafues. Naimi ishte përqafimtar i madh, ashtu siç ishte edhe çensor i Kristoforidhit, jo vetëm i Konicës. Nuk ishte më pak i zgjuar, por ëndërroi dhe prandaj konceptoi kanonin, të cilin Konica e përmbysi qysh në ngjizje.
Së fundi, “cila gjuhë është më e bukur, shqipja apo greqishtja?” Kësaj mund t’i shmangesha, sepse nëse i përgjigjem do të vij në kundërshtim me linguistikën e sotme jo shqiptare, e cila nuk beson se shqipja është e barabartë me ciganishten! Po, ashtu është! Njësoj e bukur me atë, dhe me çdo gjuhë tjetër. Edhe me greqishten, domethënë.
Në të kundërt, për nga bukuria, PERSONALISHT, më pëlqen më tepër shqipja, të cilën jam përpjekur ta mësoj vetë, në mërgim, sepse në Shqipëri jo vetëm flisja një nëndialekt të saj, por atje mbarova vetëm një shkollë të mesme bujqësore, ndërsa studimet i kreva në greqishte, të cilën madje prandaj e dija, e flisja dhe e shkruaja më mirë se shqipen.
Tani, këta dy-tre vjet, nuk merrem fare me greqishten, sepse nga njëra anë dua të përkryej shqipen, dhe nga ana tjetër, duke e lënë greqishten mënjanë, ajo do të mpihet dhe do të jetë thjesht si një gjuhë e huaj që e mësova mirë dikur, por që sot nuk më duhet më, prandaj dhe nuk ia vlen barra qiranë të merrem me të.
Sepse, e përsëdyt, personalisht më pëlqen të luaj në shqipe.
Këto përgjigje nuk i dhashë se më kërkove nder, a falje, e të tjera dokrra vendore. E bëra thjesht se kjo është cilësia e brezit tonë: Krizat e mëdha përdyshuese e bëjnë aktivistin e ngratë të kërkojë vazhdimisht pohime nga kundërthënësi; për të vjelur mohimet e tij.
Edhe nje here, falemnderit qe u pergjigje, dhe me vjen keq qe te pyeta. Qellimi im eshte dija, mjeti im kurioziteti. Qe me shuajte kuriozitetin, une t’a di per nder. Modestia jote ndaj ketij nderi, qofte edhe harbutshe sic e shprehe, eshte e drejta jote me se e vleresueshme prej meje. Kur kerkova falje, t’a kerkova ty, sepse e di qe pyetja ime mund te ngjallte dyshime se mund te te merrja per aktivist, por mbi te gjitha ia kerkova vetes, sepse e di qe pyetja ime do te te bente te mendoje se aktivisti jam une. Sidoqofte, aktivizmi nuk eshte negativ sikunder edhe demaskohet sot e mot nga te diturit. Perkundrazi, te ben mire per zemren. Ti ne dac me beso qe pyetja ishte e sinqerte, ne dac m’a quaj furce e dokerr sinqeritetin. Une veten e kam falur dhe me ty nuk kam asgje. Thjesht po perpiqem te arrij qellimin tim, te kuptoj se cdo te thuash me pretendimin se gjuha e Naimit nuk ishte shqipja, por greqishtja, duke e ditur qe je njohes i te dyjave dhe duke pare qe nuk po mund te shprehesh opinionin tend pa arbitraritetin e Konices.
Apropos te se cilit, nuk me ngjan dialekti i tij, apo i Nolit, por gjuha e Naimit qe me vjen me afer me standartin e shqipes se sotme. Nuk jam kompetent ne kete konstatim, kush eshte le te flasi. Ne qofte se eshte gjuha qe e flet njeriun, (ate njeriun e perditshem, jo poetin) dhe jo njeriu qe e flet gjuhen, atehere natyren idilike te shqiptareve te sotshem do ishim ne gjendje t’a kuptonim po aq nga gjuha e Naimit, sa edhe nga “profecite” ironike te Konices mbi injorancen. Vleresimi Ciceronik (nqs nuk gabohem, shprehja “e vetmja gje qe ne te vdekshmit mund te bejme, eshte te punojme fort”, i atribuohet oratorit romak Cicero) i Naimit mbi punen, nuk tregon vecse dembelizmin e atyre qe kendojne, “Naim te ishe vete/ te punoje turn i trete”, si dhe pervetesimin e filozofise me doren tjeter kazmen te regjimit te kaluar.
Eshte pretendim shume i madh t’i mohosh poetit gjuhen, sic ben ti, dhe kerkon shume pune t’a nxjerresh tezen ne drite. Perndryshe, idilizmi i pamerituar i opinioneve pabaze, te ndeshkon brenda profecise Naimiane. Si do qofte, ndjehem krejt i pasqaruar prej teje, dhe kam frike se kjo eshte rrjedhoje e paqartesise tende.
Edhe dicka tjeter. Nqs deshiron te flasesh per endrrat me qingja te Naimit, zhgjendrrat e Konices, dhe mankthet revolucionare te Nolit e t’i krahasosh, nuk ka asgje te keqe nqs del ne cilindo konkluzion. Por qe t’a mohosh rrenjesisht humbesin ne baze te ketij konkluzioni, me duket e pamatur.
Shqipja e ka aq fuqi shprehimore saqë asnjëherë nuk të ngec, por rëndësi ka që unë iu përgjigja pyetjeve tuaja, edhe pse do të ishte njësoj edhe sikur të mos ta bëja. Askush nuk është i detyruar të bëjë raport të bindjeve të tij sa herë që kapërthen dyshimi.
Sa për ëndrrën e Naimit, fjala ishte te Kanoni, jo tek qingjat.
Epo nuk eshte Kanoni qe e ben Naimin poet shqiptar, pra, por qingjat.
Po mire c’fare jane keto qe thoni ishte apo nuk ishte shqiptar Naimi! Ne kohen qe Naimi ka lindur gjuha greke ne jug te shqiperise ishte me e folur nga kishat ortodokse, plus qe turqit kategorikisht e kishin nadluar gjuhen te flitej dhe shkruhej. Njerezit me te famshem tanet e kane bere shkollen jashte vendit te tyre, si ne greqisht, latinisht dhe turqisht. Pa c’fare analizimi na kenaqet, pa marre parasysh ku ishte Shqiperia ne ato momemente.