Kush ka pasur televizor në shtëpi, në vitet 1960-1970, do ta mbajë mend me siguri “rrethin” – atë figurë statike, karakteristike, që transmetohej nga një kanal TV gjatë orëve kur nuk kishte emisione, dhe që shërbente për të kalibruar figurën në televizorët e atëhershëm, me kineskop.

Mua më kujtohet mirë monoskopi i RAI-t, bardhezi, me pesë rrathët dhe me një N të madhe shtypi në qendër, e cila – besoj – ishte shkronja e parë e fjalës Nazionale, ose e stacionit të vetëm televiziv shtetëror të Italisë.

Ishte koha kur ekrani i televizorit, gjatë ditës, ishte më të shumtën e kohës “me miza” – ose pasqyrë e kaosit kozmik. Edhe RAI i fillonte emisionet në orë të caktuara, sikurse i mbaronte në orë të caktuara; pa folur për Tiranën, që transmetonte vetëm pak orë mbrëmjeve.

Vështirë t’ia shpjegosh një të riut sot ndjesinë që provoje, kur rrije përballë një ekrani me miza, të shoqëruar me zhurmën e bardhë të altoparlantit: shshshshshsh. Ishte imazhi dhe kolona zanore e zeros, e mungesës, e asgjësë; që turbullohej vetëm nga ndonjë kamion diesel që kalonte tutje në rrugë dhe e lajmëronte praninë e tij me një zhurmë të një lloji tjetër.

Ajo ndjesi kushedi mund të krahasohet me çfarë provojnë astronomët sot dhe ekspertët e SETI-t, kur i kthejnë antenat parabolike të satelitëve të tyre drejt qiellit: zhurmë e bardhë, miza në ekran.

Mua, që kam qenë fëmijë në vitet 1960, më pëlqente të rrija para ekranit me miza dhe t’i zgurdulloja sytë derisa të gjeja një motiv, një pattern çfarëdo, njëlloj siç bëjmë sot me stereogramet; kur sytë befas gjejnë rregullsinë në kaos dhe papritur bota merr kuptim sërish.

Mirëpo më të shumtën e herëve, eteri televiziv ishte bosh. Aso kohe kanalet i ndërroje me një rrotull mekanike – e cila e ndërronte figurën nga një lloj mizash tek një lloj tjetër, ca më të zeza ca më të bardha, ca më të shpejta ca më të ngadalshme, derisa, si me magji, të dilte përpara rrethi i RAI-it.

Atëherë më mahniste efekti gati prej droge vizuale i këtyre rrathëve, sikur më mbushte me dritë; vetëm shumë më vonë kam kuptuar se ka qenë një lloj efekti i ngjashëm me atë që shkakton mandala, ky simbol i universit në disa fe indiane.

Televizionin e atëhershëm e kanë krahasuar rëndom me një “dritare” ndaj Perëndimit; por, me Jungun, do të pranojmë edhe rolin e këtij mediumi në transformimin shpirtëror të njerëzimit në gjysmën e dytë të shekullit XX.

Analistja jungiane Marie-Louise von Franz ka shkruar se “mandala i shërben edhe qëllimit krijues për t’i dhënë shprehje dhe formë diçkaje që ende nuk ekziston, diçkaje të re dhe unike…”

Çfarë do të ishte televizioni për të gjithë ne.

Ka qenë një periudhë, midis viteve 1967 dhe 1973, kur shumë gjëra të bukura hynin në jetën time përmes RAI-t, për çka kam shkruar gjerësisht; por të gjitha këto m’i parathoshte, në mënyrë mistike, “rrethi” i monoskopit; ky sinjal nga një qytetërim mirëbërës dhe i kujdesshëm, i cili më siguronte çdo ditë se emisionet edhe pak dhe do të fillonin.

Më kujtohet se imazhi i atyre kohëve shoqërohej edhe me një sinjal akustik të vazhdueshëm, i cili përftonte një efekt jashtëzakonisht teknik dhe, së bashku me “rrathët”, dukej sikur ishte pjesë e një gjuhe enigmatike, me të cilën merrej vesh kanali me aparatin e televizorit.

Në dimër sinjali ndonjëherë dobësohej dhe mbulohej nga mizat; në verë ishte më i fortë. Madje në verë, gjatë orëve të paradites, mund të qëlloje ndonjëherë dhe të kapje – për shkak dukurish të jonosferës – sinjale të televizioneve skandinave ose çeke: monoskopi i këtyre stacioneve që transmetonin nga galaktika të tjera ishte njëlloj i shifruar dhe enigmatik, por ndryshe.

Më vonë RAI shtoi edhe një kanal të dytë, të cilin në Tiranë e quanin “sekondo” dhe që, logjikisht, u shpreh me një 2-sh të madh në qendër të rrethit. Përkundrazi, 3-shin nuk kam arritur ta shoh kurrë.

Edhe unë vetë e kam të vështirë ta besoj ashtu menjëherë, që televizioni i atyre kohëve respektonte ritmet ditore; kishte fillim dhe mbarim; a thua se ishte ende qenie e gjallë, që kish nevojë të pushonte, si ne vdekëtarët; kish nevojë për pak heshtje, për pak raccoglimento.

Në vitet 1980, kur nisa të fle shumë vonë natën, shpesh rrija dhe prisja derisa të përfundonin krejt transmetimet e RAI-t dhe të shfaqej sigla mbyllëse, me retë fluturuese. Në mbarim, RAI do të më përshëndeste sërish me rrethin – një ritual i nevojshëm, një shenjë pikësimi që kushedi nuk do t’ia kuptoj dot kurrë deri në fund funksionin dhe rëndësinë; a thua se nuk ka qenë as ai, rrethi, i destinuar për mua, por për aparatin vetë.

Kam dëshirë edhe të mendoj – më shumë për t’u zbavitur – se autoritetet e atëhershme druheshin mos televizioni, përtej një numri orësh të caktuar, do t’ua përcëllonte njerëzve membranat e trurit, do t’ua përzhiste idetë dhe përfytyrimet; prandaj e kufizonte me vetëdije kohëzgjatjen e transmetimeve.

Rrethi i monoskopit do të ishte, në atë rast, rojtari gjithnjë mirëdashës, i shëndetit tonë psikik.

Pa çka se unë, dhe të tjerë së bashku me mua, e përjetonim si premtim; ose si siguri se bota nuk kishte ndryshuar dhe magjia e kutisë televizive ende mbetej më fuqi. Vetëm pak durim duhej – sa të na i kalibronin mendjet.