Qëllova të isha në Tiranë, majin që shkoi, kur poetja maqedonase Elena Prendjova lexoi poezi të sajat në mbrëmjen poetike te “Hemingway Bar”, e ftuar atje me iniciativë të Festivalit Poeteka, të mbështetur nga rrjeti i përkthyesve Traduki dhe Ministria e Kulturës.

Prendjova kultivon diçka që njihet si slam poetry (performance poetry), ku autorët poetë deklamojnë vargjet e tyre, që kanë zakonisht formën e poemave të gjata, të destinuara për t’u dëgjuar nga publiku. Këto poema mund të shtjellohen si rrëfime të përpjekjeve personale të “unit lirik” dhe herë tjetër si narrativa konvencionale; shpesh ato përmbajnë elemente të protestës.

Shkova ta dëgjoj Prendjovën – tek e fundit “Hemingway” është dy hapa larg shtëpisë sime. E bëra këtë, i vetëdijshëm se recitimi ose performanca do të bëheshin në maqedonishte – gjuhë që unë nuk e njoh fare.

Reagimi i dëgjuesit ndaj ligjëratës në një gjuhë të pakuptueshme, veçanërisht në kontekste arti ose të spektaklit, më ka interesuar gjithnjë – dhe jo vetëm në raport me pritjen dhe përvetësimin e këngës në gjuhë të huaj. Kam shkruar edhe më parë për efektin e pjesëve teatrale të cilën publiku detyrohet ta përjetojë si pantomimë, të shoqëruar nga një kolonë zanore “fonetike” – kjo ndodh rëndom në festivale ndërkombëtare të teatrit, të cilat shpesh nuk mund të dallohen nga festivale ndërkombëtare të baletit, ku valltarët edhe flasin mes tyre në zhargon.

Edhe teatri shqiptar e ka krijuar një traditë në këtë lëmë, falë monodramës së Mirush Kabashit, të mbështetur në veprën Apologjia e vërtetë e Sokratit të grekut Kostas Varnalis, e cila është shfaqur anembanë botës, nga Parisi në Bullgari e në Ukrainë, madje në Kajro është nderuar edhe me “Sfinksin e artë.”

Si ta ndjekësh këtë lloj teatri minimal?

Për fat të keq, kur fillova të ndjek leximin slam e Prendjovës, në kundërshtim edhe me detyrimin moral për t’u përshtatur me kontekstin, m’u duk vetja sikur isha kthyer mbrapsht në kohë dhe po dëgjoja lajmet e Radio Shkupit, në maqedonishte të kulluar. Kjo nuk duhej të ndodhte, por ja që ndodhi. Prandaj edhe nuk qëndrova gjatë në sallë dhe u largova (*).

M’u kujtua edhe se, në lidhje me performancën e Kabashit, shkrimtari Jacques Bruyas u pat shprehur kështu:  “Shfaqje në gjuhën shqipe, gjuhë e përsosur indo-europiane, shumë muzikore.” Bullshit, doemos – dhe kur një shkrimtar i një farë kalibri dhe prestigji, si ky, nuk ka ç’të thotë tjetër për teatrin në gjuhë të huaj, atëherë kemi një problem.

Pak ditë më parë, lexoja në Ditarin e Gombrowicz-it se si autorin e patën ftuar, gjatë qëndrimit të tij në Berlinin Perëndimor, në një Lesung që do të mbahej në një universitet lokal.

Gombrowicz-i pranoi të shkonte, edhe pse nuk e kish shumë të qartë se çfarë do t’i duhej të bënte, në këtë Lesung. Futet në sallë, e sheh veten përballë një publiku të shumtë, shumica studentë.

“Çfarë bëhet këtu?” pyeti shoqëruesin.

“Asgjë e veçantë. Do të lexosh pasazhe nga librat e tu, të përkthyer në gjermanisht.”

“Por shqiptimi im…”

“Nuk është problem.”

“Por unë s’do të kuptoj asgjë nga teksti që lexoj, dhe as ata nuk do të kuptojnë.”

“Nuk është problem, pra. Ti je një autor i huaj, që po viziton Berlinin, dhe kjo do të jetë thjesht një kortezi nga ana jonë, si dhe diçka e kërkuar nga protokolli i bashkëpunimit kulturor ndërkombëtar, pa përmendur pasurimin dhe gjallërimin e kurrikulumit tonë.”

Si përfundim, Gombrowicz-i refuzoi të ishte pjesë e këtij karnevali, dhe fragmentet nga librat e tij i lexoi dikush tjetër.

Rrëfimi flet vetë, por unë veç do të komentoja se, ndryshe nga situata te “Hemingway”, ku vetë Prendjova – të paktën – i kuptonte ato që thoshte, këtë herë as autori, polaku Gombrowicz që nuk dinte mirë gjermanisht, nuk do të merrte vesh… tekstin që kish shkruar vetë; dhe gjermanishtja e tij, e transformuar nga moskuptimi dhe shpërfytyruar nga ritmet dhe intonacionet e gabuara, do të bëhej enigmatike edhe për vetë audiencën gjermanisht-folëse. (**)

Në fakt, një aktor ose një gjerman çfarëdo do të mund t’i lexonte pasazhet në gjermanisht shumë më mirë dhe të komunikonte menjëherë me publikun; shto këtu edhe që publiku vetë s’e kish parë ndonjëherë Gombrowicz-in, dhe në ato kohë kur televizioni praktikisht nuk ekzistonte, shkrimtarët mund t’i njihje nëpërmjet fjalës, jo fytyrës.

Ç’vlerë do të kishte, pra, që ta vije polakun të lexonte, shkel e shko dhe me një gjermanishte të çalë, tekstet e veta, para një publiku që nuk do ta merrte vesh gjithsesi?

A nuk do të ishte njëlloj, në mos më mirë, sikur Gombrowicz-i të ftohej të lexonte drejtpërdrejt nga origjinali në polonishte, të cilin të paktën ai vetë do ta kuptonte?

Dhe kjo na sjell te një histori që rrëfen Jerome K. Jerome te romani i tij i mirënjohur Tre vetë në një barkë.

Gjatë një mbrëmjeje filozofike mes studentësh snobë, ku dikush recitoi një poemë në frëngjishte dhe pastaj një zonjë këndoi një baladë sentimentale në spanjishte, që i bëri disa të përloten, dy djelmosha, që kishin studiuar në Gjermani, pyetën nëse ndonjë prej të pranishmëve e kish dëgjuar ndonjëherë këngëtarin e madh komik gjerman, Herr Slossenn Boschen, i cili sapo kish mbërritur në qytet dhe ishte sistemuar te një hotel aty pranë.

Meqë askush nuk e kish dëgjuar këtë këngëtar, por të gjithë do të kishin dashur, atëherë u improvizua menjëherë një shfaqje me zotninë në fjalë. Dy studentët në fjalë, shpjeguan se Herr Slossen Boschen i interpretonte këngët e veta duke ruajtur një pamje serioze në fytyrë, plot patos tragjik; dhe kjo e shtonte edhe më efektin komik.

E thirrën këngëtarin, e ftuan të ulej në piano, e duartrokitën. Rrëfimtari i Tre vetë në një barkë shpjegon se ai nuk kuptonte asnjë fjalë gjermanisht, edhe pse e kish studiuar në shkollë – por nuk donte që të tjerët ta merrnin vesh këtë. Prandaj vendosi që të imitonte, besnikërisht, reagimet e dy studentëve që sapo ishin kthyer nga Gjermania: kur ata të qeshnin, do të qeshte edhe ai; kur ata të gajaseshin, do të gajasej edhe ai.

Teksa Herr Slossenn Boschen këndonte, pak a shumë kështu kishin vendosur të vepronin edhe të tjerët që po e dëgjonin, por që e kishin harruar atë pak gjermanishte që mund të kishin studiuar dikur: dhe pikërisht, duke u kujdesur të reagojnë në sinkroni me dy gjermanofonët në fjalë.

Herr Slossenn Boschen u duk sikur nuk e mirëpriti këtë hilaritet; por kjo me sa dukej ishte pjesë e interpretimit të tij gjenial. Surpriza fillestare erdhi e u shndërrua në zemëratë të përbindshme. Si përfundim, kur kënga përfundoi me një ujvarë akordesh të zymta dhe kobndjellëse, publiku u shqye nga të qeshurat dhe disa deri edhe u mekën dhe u rrëzuan nga karriget përdhe.

I tërbuar nga marazi, Herr Slossenn Boschen i shau një herë studentët mbarë e mbrapsht, dhe pastaj u tha se këtë farë fyerjeje nuk e kish provuar kurrë në jetë.

Në fakt, kënga e tij kish qenë për një vajzë të re, që jetonte në malet e Hartz-it, dhe që kish dhënë jetën për të shpëtuar shpirtin e të dashurit të vet. Ai e kish kënduar atë në prani të Perandorit Gjerman, dhe ky kish filluar të qante me dënesë, si fëmijë. Në fakt, kjo këngë njihej botërisht si një nga më tragjiket e repertorit të këngës gjermanisht.

Që nga ajo kohë, më ka humbur gati krejt interesi për këngët gjermane, pranon rrëfimtari.

Për t’u kthyer tani te performanca slam e Prendjovës, me mbështetjen e Tradukit dhe të Ministrisë së Kulturës – unë nuk di sa u ngazëllyen të pranishmit në fund të recitimit, por mund të marr me mend se edhe ata që nuk kuptuan asgjë, do të kenë duartrokitur, thjesht në shenjë kortezie për përpjekjet e saj dhe guximin.

Unë ashtu do të kisha bërë, pa m’u dridhur qerpiku.

(*) Nuk e gjykoj dot aktivitetin, sepse unë u largova – siç e pohoj vetë në shkrim (uroj të ketë qenë mbresëlënës – por ky shkrim imi kurrsesi nuk pretendon të jetë review e asaj mbrëmjeje, përndyshe do ta kisha nxjerrë kur ishte koha, jo tre muaj më pas). Më intereson vetë arti i të deklamuarit poezi ose i të bërit teatër para një publiku që nuk e kupton gjuhën. Edhe sikur më pas të ketë pasur përkthim. Edhe sikur më pas të ketë pasur deklamim para një publiku që gjuhën e kupton. Edhe sikur – gjë që ndodh në festivalet teatrale – të jepet përkthimi me titra. Më intereson se çfarë përjeton publiku, kur nuk kupton gjuhën që flitet në skenë. Dhe këtë e shoh si sfidë intelektuale – mbrëmja me poeten maqedonase ishte thjesht një mënyrë për ta nisur muhabetin.

(**) Është relativisht e lehtë të mësosh t’i shqiptosh fjalët në gjermanisht, edhe pa i pasë ndeshur ndonjëherë më parë, në bazë të mënyrës si shkruhen: rregullat janë drejtvizore dhe logjike. Ndryshe nga gjermanishtja, ku edhe vendi i theksit është relativisht i qëndrueshëm, gjuhë si rusishtja dhe italishtja – edhe ato me rregulla shqiptimi shumë të qarta – nuk mund të lexohen lirisht pa i njohur fjalët veç e veç, për shkak të vështirësive me theksin brenda fjalës. Spanjishtja e zgjidh këtë problem, duke e shënjuar theksin grafikisht, kur ai nuk ndjek rregullën e përgjithshme.