Sot çmojmë fort njerëzit me integritet (që kanë integritet). Njeriun me integritet duan të gjithë ta kenë në familje, ta kenë komshi, ta punësojnë (së paku në kërkesën formale), ta kenë mik e bashkëqytetar. Por integriteti ka nevojë për dy shtylla të forta e jo të lehta për t’u pasur.

E para është ajo që na shkon në mendje sapo përmendet shprehja “me integritet”: karakteri dhe ndershmëria që të japin aftësinë dhe forcën që të mbrosh bindjet që ke, dhe të jesh vetja jote, pavarësisht nga presionet shoqërore dhe interesat e momentit. Shpesh e mbyllim këtu arsyetimin e të qenit me integritet. Por a janë me integritet njerëz që kryejnë akte në përputhje me besimin e vet, por ama besimet u shprehin padije shoqërore dhe primitivitet? A ishte me integritet burri nga Lundra që në mes të restorantit i ra me shpullë së shoqes sepse ajo nuk e vendosi si duhet të birin në karrige, dhe ky ra? A janë me integritet klientët shumë-tipash në po atë restorant që s’pipëtinë pas shpullës së dhënë, por vazhduan të hanë mish e të mbllaçiten? Burri “lundërtar” është njëcopësh. Ai nuk e ka vënë kurrë në dyshim dhe as e ka fshehur që gruaja është mendje-boshe nga natyra dhe merr vesh veç me dajak. Gratë e burrat mbllaçitës e kanë mësuar nga më të mençurit që të mos fusin hundët në punën e të tjerëve, sidomos në punë private mes burrit dhe gruas. Këtyre njerëzve nuk u dëmton të qenët njerëz me integritet hipokrizia apo ndryshimi i ideve sipas interesave, sepse këto nuk para u lëvizin edhe aq (u kanë ngecur diku). Këtyre u mungon një mekanizëm themelor, ai i njohjes, i dijes për veten dhe tjetrin në raport me të mirën dhe të keqen, u mungon aftësia që të analizojnë e të krahasojnë në mënyrë kritike botën që do evitonte edhe lëndimin e tjetrit – u mungon dija në përgjithësi aq sa edhe dija etike. Në fakt të qenët njeri me integritet kërkon t’i kryesh veprimet me ndërgjegje dhe me zgjedhjen tënde. Është pikërisht dija që ne shpesh e lemë jashtë formulës së integritetit të një individi.

Vë buzën në gaz kur njerëz të famshëm befasojnë publikun me sjellje që interpretohen si mungesë integriteti. “Një njeri i famshëm si ai (ajo), qenka kaq i neveritshëm në jetën private? S’ma kishte marrë kurrë mendja!” Përse është skandaloze dhe kaq e papritur psh që një futbollist amerikan rreh të birin me thupër? Komshiu im të cilin nuk e njeh kush se s’ka talente të veçanta, s’do konsiderohej aq pa integritet, ose së paku nuk do befasonte njeri për të njëjtin akt; por ama ai që del në televizor, është hipokrit dhe i pamoralshëm! Si është e mundur (?!)- pyesin njerëzit të nxitur e eksituar edhe nga mediat që e gatuajnë me qejf këtë lloj gjahu. Por futbollisti i pasur dhe i famshëm, në fakt, aq dinte, aq bëri. Reagimi publik bazohet në iluzionin se i famshmi është edhe i ditur. Çështja është që fama e tij s’ka të bëjë hiç as me dijen dhe as me ndershmërinë, por me cilësi që zakonisht nuk kanë lidhje me këto të dyja. Ai mund të mos ketë as njërën dhe as tjetërën. Kujtoni psh rastin e një tjetër futbollisti, O. J. Simpson me karrierë të gjatë e të fuqishme sportive dhe televizive, me imazh të këndshëm, por në thelb kriminel i pështirë dhe njeri pa principe të admirueshme në ndonjë shoqëri të lirë. Edhe ai i ka çuditur fort njerëzit një herë e një kohë. Kam dëgjuar anekdota të pakëndshme për natyrën e vërtetë të Pavarottit psh, që s’di sa qëndrojnë; por edhe në qëndrofshin, nuk duhet të shastisin njeri!

Është disi më ndryshe rasti i Maks Velos në Shqipëri para pak kohësh. Unë nuk e di historinë e të bërit intelektual publik të Velos në Shqipëri, por një njeri që shpreh përçmim (ndoshta urrejtje) për “veriorët” e “myslimanët”, vetëm intelektual nuk mund të jetë. Edhe në faljen e tij publike nuk heq dorë nga po ato ide diskriminuese kur thotë se falje u kërkon (ATYRE -presja) myslimanëve dhe veriorëve që janë “qytetarë të denjë të Shqipërisë” duke nënkuptuar ekzistencën e problemit të grupit. Velo mund të jetë njeri i ëmbël, i ndershëm, origjinal dhe që flet hapur e direkt, siç kam dëgjuar, dhe unë e admiroj për këto. Por ai është i paditur, dhe kjo nuk ka lidhje me sa libra ka lexuar. Këtu rasti nuk është për një të famshëm në shah që s’kupton vlerën dhe rolin e përgjithësimeve denigruese sociale; është fjala për një njeri që famën e ndërton mbi të kuptuarit e thellë dhe të përgjegjshëm të këtyre çështjeve. Integriteti i tij si njeri nuk mund të ndahet kurrë prej integritetit si dijetar.

Problemi është pak më i ndryshëm me politikanët: ata zgjidhen (ndryshe nga atletët, fjala vjen) prej njerëzve (në teori) me idenë se zotërojnë një aftësi së paku mesatare për të bërë zgjedhje të drejta morale, një bazë të mirë njohurish të përgjithshme të mesme fituar nga shkolla, si edhe për ndonjë meritë tjetër. Por shumë politikanë nëpër botë (edhe më shumë tek ne) nuk plotësojnë asnjë nga këto kushte. Për ta, edhe kur janë ngjitur me mënyra të korruptuara, pritshmëritë publike mbeten relativisht të larta, sido që hipokrizia e politikanëve është temë dite kudo. Këtu ka dy grupe të mëdha: ata që s’kanë vlera reale por njohin mirë vlerat që duhet të kenë; dhe këta publikisht shtiren sikur kanë vlerat që duhen, që në fakt nuk i kanë. Janë edhe ata që notojnë në detin e padijes dhe s’e kanë haberin e vlerave kulturore e shoqërore moderne, sepse janë të paditur gjenuinë. Këta nuk kanë çfarë imazhi hipokrit të ndërtojnë, sepse nuk dinë që një i tillë ekziston ose vlen për gjësend. Ata mbështetjen e fitojnë pa nevojën e imazhit. Në mbijetesën e këtij grupi problem është edhe ai i vlerave dominante në një shoqëri ose i kulturës apo i “dijes” shoqërore.

Politikani i kategorisë së parë gjendet i përhapur kudo nëpër botë. Pa dyshim gjen plot edhe tek ne. Ndaj kur publiku ndjek në media shpenzimet e pahijshme të bëra nga Ilir Meta për ditëlindje, numrin e vilave që ka, apo talljet me pështirë për varfërinë e protestuesve të bulevardit, ka të drejtë të revoltohet për mungesën e integritetit të tij. Veçse ky politikan “socialist për integrim” (pa integritet) nuk e tradhton kollaj maskën e vet kur flet, por bëmat ama flasin vetë. Ky është politikani modern, manipulues që s’i tregon këmbët e veta, dhe në sisteme të korruptuara si i yni, edhe kur këmbët i dalin sheshit, në vend t’i pakësohet fuqia, ajo i rritet. Ndërsa politikani i kategorisë së dytë jeton në gjendje ekstreme injorance kulturore dhe etike dhe gjendet me shumicë tek ne. Jo rastësisht, por sepse pritshmëritë publike ndaj politikanit janë të ulëta, sistemi është i korruptuar dhe konkurrenca për t’u zgjedhur është e ulët. Ky lloj politikani është vulgar, shan e rrihet me grushta (dhe jo për çështje ideologjike, por çështje rrugaçërie), ose thotë para kameras se do e vriste me duart e veta të birin, nëse ai do ishte gay. Këta nuk e çudisin fort publikun tonë të mësuar me kategorinë, por, edhe kur deklamojnë me krenari ide raciste apo homophobe të ndjera sinqerisht, publiku nuk i quan dot njerëz me integritet se këta nuk ia plotësojnë dot kushtin e dijes. Unë besoj se kategoria 2 e politikanit do zhduket vetiu në kohë teksa shoqëria kulturohet dhe pranon veç mungesën e integritetit nga politikani kopil (i kategorisë 1), dhe jo nga ai torollak (i kategorisë 2).

Problemi është edhe më kompleks me profesionistët me integritete të thyera. Në integritetin profesional  është dija e thyer që luan rol kryesor, por etika mbetet gjithnjë përbërës i lidhur me të.  Tek ne ngjitja e shkallës kulturore dhe profesionale, shpesh nuk përkon me njohuritë kulturore e profesionale të personit. Shkollimi i tranzicionit ka qenë problematik, dhe punësimi kaotik dhe shpesh i pamerituar. Këtu nuk flasim as për sportistin njëanshëm të sukseshëm, dhe as për politikanin e pangopur me pushtet, por për njerëz që kanë arritur një nivel relativisht të dukshëm publik nëpërmjet një tjetër profesioni më “të zakonshëm” e të ndërtuar nëpërmjet dijes, dhe njohuritë apo integriteti i shfaqur i të cilëve ndihet më organikisht si ai i shoqërisë. “Ne jemi popull dembel, dhe ky është thelbi i problemit tonë si shoqëri” u thoshte një profesoreshë universitare me tituj në sociologji, studentëve të vet që prisnin përgjigje. Këtë, në një vend tjetër të botës, ndoshta mund ta thotë pronari i kafenesë tek qoshja mes dy thithjeve të cigares kur ti po pije çaj kundruall, por jo një mësimdhënës universitar. Një mësuese shkolle 8-vjeçare që kish lënë për dy javë mësimin për një udhëtim jashtë shtetit me lejën e drejtorit, thotë: “pa dyshim që drejtori më la; ka mësuese më të reja që duhet ta bëjnë punën time veç punës së vet (pa pagesë shtesë), se për këtë janë më të reja”. Në një konferencë në Tiranë them se europianizimi i vërtetë i një shoqërie është çështje ndryshimi vlerash kulturore dhe jo hyrjeje në BE me manovra politike nga lart, dhe si i tillë mund të vijë vetëm me lëvizje e ndërgjegjësim nga poshtë dhe në një shoqëri që nuk flak tutje por përfshin. Një gazetar nga salla më thotë se ideja ime është moniste dhe enveriste. Më takonte mua t’i thoja gazetarit që ky është thelbi i demokracisë dhe jo i diktaturës?! Një grua aktive e së majtës në një bisedë të sinqertë qan hallin që e bija ka shoqëri me vajzën e gruas që i pastron shtëpinë, dhe se ajo si mama po bën gjithçka t’i japë një mësim jetik vajzës për vlerat e rangut dhe sërës. Një shkrimtare e konsideruar si emancipuese e grave tona në një histori ‘fiction’ që shkruan, lë të kuptohet se një vajzë fare e re që u ngacmua e ndoshta u përdhunua në det nga një tufë çunash, e pësoi sepse shprehu frikë ndaj afrimit të tyre, në vend që të bënte sikur u besonte plotësisht. Në atë rast ata nuk do ta kishin ngacmuar. Një vajzë e re që kish mbaruar mjekësinë, një master në gazetari dhe punonte tashmë në një instancë qendrore të formimit të opinionit publik, justifikonte një profesor të saj “shumë të zgjuar të mjekësisë që shkonte vazhdimisht me studentet e veta, sepse ai shkonte vetëm me ato që ia kërkonin vetë, ndërsa gocat serioze i respektonte”. Një profesionist në shkenca shoqërore kthyer në politikan i thotë një tufe pleqsh se arsyeja pse ata nuk ishin paguar më parë ishte se punonjësit e atij institucioni e kishin vonuar procesin nga që ishin burokratë!!! Thua ta përdorë “sharjen” nga që mendon se pleqtë rritur në socializëm, njohin veç kuptimin negativ të ‘burokratit’, apo se vërtet s’e kupton sa shumë i mungojnë burokratët e vërtetë këtij vendi?!

Nuk besoj se duhet të jap shembuj të tjerë; këta mjaftojnë për të dëshmuar se, si integriteti profesional, si ai etik kanë probleme serioze tek ne. Raste si këto për kategorinë e profesionistëve, janë gjë shumë e rrallë në botën e zhvilluar ku themi se bëjmë pjesë. Në fakt, peshku qelbet nga koka… “Peshku qelbet nga koqet” thoshte një mik i imi para pak ditësh. Si koka si koqet na duhen shumë për të qenë njërëz me integritet dhe për të bërë një shoqëri më të mirë. Ndoshta ia vlen të “bëhet sherr” me njerëz që s’tolerojnë t’u diskutohen idetë e veta gjysmake ose të thartuara e të pamenduara, se kështu bëhemi të gjithë më mendimtarë e kritikë ndaj vetes. Ndoshta idesë që s’shkon, i duhet “rënë kokës” (ose koqeve), pa pritur deri sa reformat qeveritare të sjellin njerëz të aftë në vend të të paaftëve (nëse kjo funksionon). Pavarësisht nga idioma agresive, nuk ka arsye pse simboli i rënies kokës të jetë urrejtës apo asgjësues. Është edhe një akt përkujdesjeje dhe përgjegjësimi. Unë besoj se njerëzit janë qenie vetëndreqëse, dhe ne mund t’i përmirësojmë që të dy makineritë tona lëvizëse, kokën dhe koqet. Për këtë duhet edhe që sinqerisht t’i shohim vetes mëkatet e të pranojmë se kemi nevojë për ndryshim, dhe se ndershmëria dhe karakteri janë virtyte vetëm kur i fusin krahun dijes.